Mirkowi Chojeckiemu

Lata całe byłem przekonany o sensowności i ważności przekonywania; wydawało mi się, iż jeśli umie się znaleźć argumenty, świadczące o słuszności jakiejś sprawy czy jakiegoś poglądu i, co ważne, zdoła się je podać w sposób przekonywający - rzecz jest w zasadzie załatwiona, kiedy przez parę lat, mając możność pisania w rozmaitych pismach z "Polityką” na czele, nie mogłem wielu rzeczy powiedzieć ze względu na blokady redakcyjne i cenzuralne, żyłem w fałszywym przekonaniu, że gdyby bariery te pękły, gdyby można było napisać wszystko - nie trzeba by już niczego więcej...

Zazwyczaj tak bywa, że w chwili, gdy ktoś odchodzi, nie pamięta się już dokładnie wszystkich okoliczności związanych z jego pojawieniem się na świecie i chociaż Janowi Woreczce przyszło istnieć zaledwie parę miesięcy, jest tak i w jego wypadku.
Pamiętam, że Woreczko urodził się we wrześniu 1977 roku w „Harendzie” podczas mojej rozmowy z redaktorem nieistniejącego jeszcze „Głosu”, nie potrafię jednak powiedzieć, co było powodem tych narodzin; czy decydującą role odegrał tu mój strach przed podpisaniem tekstu własnym nazwiskiem, czy cień nadziei, że jeśli tym podpisaniem nie będę prowokował losu, zdobędę możliwość znalezienia pracy czy publikowania.
Czy więc – jeśli dziś przychodzi mi tu Woreczke pogrzebać – jego powołanie do życia było pomysłem poronionym, skutkiem nieprecyzyjnej analizy rzeczywistości, złudnych strachów i złudnych nadziei? (…)
Morduję dzisiaj Jana Woreczkę z dwu niezależnych powodów z jednej strony ruch, w którym Woreczko uczestniczył i który współtworzył, osiągnął taki zasięg, że chroni swego uczestnika, z drugiej strony prawdziwy podpis wydaje mi się niezwykle ważny i z innego punktu widzenia – wszem i wobec wiadomo, że zwolennicy obecnego systemu społeczno –politycznego Polski po prostu nie istnieją, a niepodpisana imieniem i nazwiskiem opozycja liczy w Polsce około trzydziestu milionów ludzi, bo nawet dzieci z młodszych klas szkoły podstawowej przynoszą masowo do domu kawały polityczne, a czegóż nie mówią dorośli w kolejkach i tramwajach… (…)

Woreczkę trzeba dziś pogrzebać także dlatego, aby wreszcie zerwać z tak charakterystycznym dla naszego polskiego życia schizofrenicznym brzuchomówstwem. Przecież, jeżeli powoływałem go kiedyś dożycia, to właśnie po to, aby – przynajmniej takie były moje intencje = mówić jednocześnie dwoma głosami, aby Woreczko mówił swoje, a Walc w „Polityce” swoje. (…)
Nie chcę tu wcale występować jako radykalny moralista, który nie dopuszcza kłamstwa nigdy i nigdzie, ale zadajmy sobie sprawę, że jeżeli kłamstwo jest wszechogarniające, jeżeli nie jest ograniczone ani w czasie ( trwa już ponad trzydzieści parę lat) ani też nie ma ludzi poza jego krąg wyłączonych (jest nas ponad 30 milionów dwujęzycznych), stopniowo będziemy zapominać języka, którym mówi się prawdę.

I dlatego urządzam dziś uroczysty pogrzeb Jana Woreczki. Człowiek ma tylko jeden głos, a jeżeli mówi dwoma, to jest albo cyrk, albo paranoja. Za uczestnictwo w tej zbiorowej wariacji każdy odpowiada sam, tak jak godzi się lub nie godzi na dwujęzyczność.

I jeszcze jedno: Woreczko mógł żyć, jeżeli ja, ze swoim nazwiskiem, mogłem żyć gdzie indziej. Jeżeli zaś mnie nie dają żyć – ja nie dam żyć Woreczce i zajmę jego miejsce.

"Ciszej nad tą trumną!" - ma ochotę gromko krzyknąć zabójca Jana Woreczki. Dlaczego wszyscy się tak denerwują? Dlaczego wszyscy patrzą na mnie jak na mordercę, z takim lękiem w oczach, jakby obawiali się, że zostanę recydywistą. Nie jestem bez winy. Zupełnie błędnie sądziłem, że mordowanie Woreczki, podobnie jak jego płodzenie, jest moją sprawą prywatną, gdy przecież stał się on rychło po urodzeniu własnością publiczną i duch jego po dziś dzień zupełnie publicznie straszy.
A mnie jest coraz bardziej głupio i wstyd. Jest to ten rodzaj wstydu, jakiego doświadczał Wokulski przechodząc przez Powiśle - elegancki, bogaty kupiec, w świetnym garniturze, ze złotym zegarkiem i nabitym portfelem przechadzający się wśród skrajnej nędzy. Mnie jest po prostu za dobrze.
Jak słusznie od czasu do czasu pisze "Trybuna Ludu", ci wszyscy obrzydliwi dysydenci działają we własnym tylko, partykularnym interesie.
Jestem żywym przykładem tej tezy. Bynajmniej, się dla nikogo i niczego nie poświęcam. Mnie jest tak przyjemniej i wygodniej.

Jestem bez pracy. Cóż to znaczy? Po prostu tyle, że nie muszę gdzieś lecieć na 8 rano, wysłuchiwać głupot jakiegoś idioty-kierownika i pić herbaty z Panią Ziutą. Już to samo jest wielkim szczęściem i powodem, aby patrzeć na mnie z zawiścią. Bo kto lubi pić herbatę z Panią Ziutą. Ale to tylko początek. Brak pracy wpływa kojąco na stan moich nerwów. Zacznijmy od tego, że nie jeżdżę zatłoczonymi autobusami i nie denerwuję się perspektywą spóźnienia do biura, przyjścia akurat w dwie minuty potem, jak kadrowa zabrała listą obecności. Mnie na tej liście po prostu nie ma, co jest jednym z ważniejszych powodów, dla których nie można mnie z niej skreślić. Mnie nie można zabrać premii, wyrzucić z partii, wyrzucić z pracy.

Moje życie jest zupełnie luksusowe.

Jestem literatem. Znajomi literaci są zawsze czegoś podenerwowani, ciągle się boją, że im ktoś czegoś nie wyda, albo w najlepszym razie, że im ktoś coś popsuje w tym, co napisali. Niektórzy denerwują się tak bardzo, że czasem doklejają brodą i wąsy, wkładają ciemne okulary, podnoszą kołnierz u płaszcza i opłotkami przekradają się do redakcji "Głosu", "Zapisu" czy "Biuletynu" /Informacyjnego/, żeby niepostrzeżenie zanieść tam płody swego ducha. Ale jak oni się denerwują! Ile oni muszą pożreć relanium! Jak oni nie mogą spać po nocach!
Ci nieszczęśni literaci boją się nawet rozmawiać. Literat X gdzieś w kątku, strzelając na boki oczyma, ściska mi rękę : "Aleś pan im doładował! Tylko niech pan uważa na tego Y, przy nim lepiej nic nie mówić. On w pięćdziesiątym pierwszym..." Literat Y dopada mnie w innym kątku i mówi to samo o X. A ich wszystkich jest znacznie więcej niż liter alfabetu...

Ja ich wszystkich doskonale rozumiem, pamiętam jeszcze, jak to było ze mną za życia śp. Woreczki. Pamiętam gimnastykę związaną - z wetknięciem jakiejś redakcji każdego tekstu, strach, że nie wydrukują, obawę, że wszystko zmienią i radość, że coś się jednak ukazało. Znowu udało mi się ICH oszukać. Jednak wydrukowali.(...)

I cóż mi można zrobić? Można mnie oczywiście zastrzelić. Ale wtedy to dopiero będę straszył! Dlaczego? Bo - jak mówi poeta - wszystko w wolność się zamienia/ czego dotkniemy w takiej chwili. Tylko trzeba chcieć dotknąć.

Warszawa, niedziela 30 lipca
Dziś całe popołudnie z Adamem. Po przyjściu do mnie oświadczył:"Po raz pierwszy od roku jestem naprawdę szczęśliwy”. Dopiero na ulicy opowiedział mi w największej dyskrecji, że uczestniczył wczoraj na Śnieżce wraz z Jackiem Kuroniem i Antonim Macierewiczem w spotkaniu z przedstawicielami Karty 77, Vaclavem Havlem i Martą Kubiszową. Było to niewątpliwie pierwsze wydarzenie historyczne przekraczające znaczeniem moralnym wszystko, co było dotąd. Jest po tym tak zmęczony, że z trudem się porusza. Nie dziwię się!

Warszawa, wtorek. 1 sierpnia
Niepokoje na wsi w związku z niesprawiedliwymi postanowieniami prawa o emeryturach dla rolników (składki muszą płacić wszyscy, ale o przyznaniu emerytury decydować będzie wysokość dostaw dla państwa). Odmowy płacenia składek. Strajk w dostawie mleka kilkunastu wsi. Powstaje komitet obrony praw chłopskich (KOR otrzymał o tym oficjalne zawiadomienie).
Wspaniały artykuł Jana Walca w pierwszym numerze"Krytyki"¹, Andrzej Braun, Polskie Porozumienie Niepodległościowe, to erupcja publicystyki politycznej na najwyższym poziomie, jakiej nie było od roku 1956.
W telewizji pokazywano spotkanie Jaroszewicza z jakaś ważną delegacja algierską. Obecny był poseł Wojciech Żukrowski. Czyżby pan poseł, stwierdziwszy, że nie ma szans zostać prezesem ZLP, znowu wracał w dyplomaty? W związku z uchwałą Sejmu o podjęciu regulacji Wisły, po Warszawie krąży dowcip:"Nurt będzie ten sam, tylko koryto szersze”.
Andrzej Czuma zgłosił się do KOR-u o pożyczenie (pod słowem honoru) pewnej sumy dla ROPCiO (prawdopodobnie na wydawanie"Opinii”). Pożyczkę otrzymał.
Znowu krążą pogłoski o wymianie pieniędzy. W przedsionkach banków dewizowych przedstawiciele tychże banków wykupują dolary i bony dolarowe po czarnorynkowej cenie stu pięćdziesięciu złotych za dolara.
(...)
Warszawa, środa 20 grudnia
Ludzie z KOR-u uważają, że nastąpi teraz pewne zelżenie kursu wobec intelektualistów i literatów, natomiast cały wysiłek władz będzie skierowany na przerwanie powiązań między inteligencją a chłopami i robotnikami oraz między stolicą a prowincją.
Irena Nowakowa miała drugi wylew. Istnieją niewielkie szanse utrzymania jej przy życiu.

Warszawa, czwartek 21 grudnia

(...) Przedstawiciele organizacji partyjnej ZLP, Andrzej Wasilewski i Wacław Sadkowski, odbyli rozmowę z Janem Walcem w myśl wytycznych zjazdu ZLP. Obiecywano mu wydanie pracy doktorskiej, przyznanie stypendium itp., byle przestał współpracować z niezależnymi wydawnictwami, bo"nie wypada, aby polski literat przyjmował brudne pieniądze z zagranicy”. Walc odpowiedział:"Pieniądze wspierające niezależne wydawnictwa pochodzące od Polonii amerykańskiej, a więc z tego samego źródła, z którego płyną pieniądze na odbudowę Zamku Królewskiego i inne cele społeczne. Ale wtedy nie uważa się ich za «brudne»”.
Szał przedświątecznych zakupów. Wszędzie olbrzymie kolejki, najdłuższe po ryby. Ale najważniejszej ryby w ogóle nie ma. Chyba po raz pierwszy od sześćdziesięciu lat warszawiacy będą świecić Wigilię bez tradycyjnego śledzia (...)

Warszawa, sobota 20 stycznia 1979
Dwa rewelacyjne artykuły w dziesiątym numerze"Głosu”. Felieton Jana Walca Czy Polacy mogą się wybić na niepodległość². (niepodległość w praktyce władz PRL). Walc to naprawdę znakomity publicysta. Prawie zawsze trafia w dziesiątkę.
Artykuł miesiąca: 17 września 1939 roku Leopolda Jerzewskiego (prawdopodobnie pseudonim, za którym kryje się wybitny historyk). Przejmujący obraz zupełnej indolencji ostatniego rządu Polski niepodległej Gdyby przyszedł po nich rząd nieco lepszy — zostaliby skazani na wieczną pogardę. Ale że rządy następne były rządami agenturalnymi — tamtych nieoficjalna opinia publiczna coraz bardziej usprawiedliwia, a nawet wręcz gloryfikuje jako symbol niepodległości Jaka szkoda, że"Głos” ma tak mały zasięg czytelniczy(...)

Warszawa, czwartek 25 stycznia 1979
Skończyłem sześćdziesiąt siedem lat.
Zbyszek Romaszewski pojechał sobie najspokojniej z"Orbisem” do Moskwy i miał tam kilka spotkań z profesorem Sacharowem. Fakt wprost trudny do uwierzenia. Tym bardziej że jadący z nim jakiś"patriotyczny” dyrektor zadenuncjował go przed radziecką strażą celną jako członka KOR-u.
Wieczorem Romaszewscy przyszli do nas. On opowiadał o swojej podróży, ona wpatrywała się w niego z uwielbieniem. Byli do godziny drugiej trzydzieści w nocy.

¹ [przyp.red. strony] patrz: - Bibliografia: Walc Jan, Medaliony, "Krytyka” nr 1, 1978, - Indeks: Biała Księga
² [przyp.red. strony] patrz - Bibliografia: Walc Jan, Czy Polacy mogą się wybić na niepodległość

Zazwyczaj tak bywa, że w chwili, gdy ktoś odchodzi, nie pamięta się już dokładnie wszystkich okoliczności związanych z jego pojawieniem się na świecie i chociaż Janowi Woreczce przyszło istnieć zaledwie parę miesięcy, jest tak i w jego wypadku.

Pamiętam, że Woreczko urodził się we wrześniu 1977 roku w „Harendzie” podczas mojej rozmowy z redaktorem nieistniejącego jeszcze „Głosu”, nie potrafię jednak powiedzieć, co było powodem tych narodzin; czy decydującą rolę odegrał tu mój strach przed podpisaniem tekstu własnym nazwiskiem, czy cień nadziei, że jeśli tym podpisaniem nie będę prowokował losu, zdobędę możliwość znalezienia pracy czy publikowania.

Czy więc – jeśli dziś przychodzi mi tu Woreczkę pogrzebać – jego powołanie do życia było pomysłem poronionym, skutkiem nieprecyzyjnej analizy rzeczywistości, złudnych strachów i złudnych nadziei? Pewnie sprawa nie jest aż tak prosta, tym bardziej, że do dziś jeszcze trafiam na rozmaite, również jakby nieco dziwne nazwiska, a wymyśleni ludzie prowadza nawet ze sobą polemiki ( (np. Filip Płaskowicki z Natalią Naruszewicz). Myślę, że ogromna większość tych, zaludniających niezależne wydawnictwa fantomów zrodziła się podobnie jak i często żyje dzisiaj prawem inercji, korzystając z tego, że powszechna jest niechęć do zabijania (nawet piórem), czego natomiast powiedzieć nie można o prokreacji, uznawanej zazwyczaj za czynność przyjemną.

Morduję dzisiaj Jana Woreczkę z dwu niezależnych powodów z jednej strony ruch, w którym uczestniczył i który współtworzył, osiągnął taki zasięg, że chroni swego uczestnika, z drugiej strony prawdziwy podpis wydaje mi się niezwykle ważny i z innego punktu widzenia – wszem i wobec wiadomo, że zwolennicy obecnego systemu społeczno-politycznego Polski po prostu nie istnieją, a niepodpisana imieniem i nazwiskiem opozycja liczy w Polsce około trzydziestu milionów ludzi, bo nawet dzieci z młodszych klas szkoły podstawowej przynoszą masowo do domu kawały polityczne, a czegóż nie mówią dorośli w kolejkach i tramwajach…

Jest jednak tak, że to bycie przeciw jest anonimowe, że kiedy trzeba coś podpisać, „nasza partia” ma miliony zwolenników, karnie i w ordynku idących do urn wyborczych albo na masówkę protestującą odważnie przeciw bombie neutronowej. Kilkanaście podpisów założycieli KOR-u latem 1976 roku dokonało pod tym względem świadomościowej rewolucji w społeczeństwie.

Woreczkę trzeba dziś pogrzebać także dlatego, aby wreszcie zerwać z tak charakterystycznym dla naszego polskiego życia schizofrenicznym brzuchomówstwem. Przecież, jeżeli powoływałem go kiedyś dożycia, to właśnie po to, aby – przynajmniej takie były moje intencje - mówić jednocześnie dwoma głosami, abyWoreczko mówił swoje, a Walc w „Polityce” swoje. Oczywiście żywiłem nadzieję, że między tymi dwoma głosami nie będzie sprzeczności, a tylko różnice. Była to oczywiście droga szukania jakiegoś kompromisu, z głęboką nadzieją, że będzie to kompromis mądry, a jednocześnie honorowy.

Ale tego kompromisu nie ma i nie może być – bo jak mówi mędrzec Boy : „W tym największy jest ambaras, żeby dwoje chciało naraz” a nie muszę tu chyba powtarzać analiz dokonywanych wielokrotnie przez Woreczkę analiz, z których wynikało, że władza w Polsce istnieje sama dla siebie i w najmniejszym stopniu nie jest zainteresowana jakimkolwiek kompromisem z ludźmi o poglądach niezależnych – jej celem jest wyeliminowanie ich z życia publicznego i zastąpienie ich ludźmi dyspozycyjnymi, a więc takimi, którzy żadnej niezależności nie dają po sobie poznać.

Jasne, że nie jest to tylko problem mój i Woreczki, ani też tylko dziennikarzy piszących w rozmaitych niezależnych czasopismach pod pseudonimami: jest to problem całego polskiego społeczeństwa, od lat trzydziestu paru uczącego się mówić dwoma językami. Sformułujmy problem jasno: zdecydowaną już dziś większość obywateli PRL tej dwujęzyczności uczono od urodzenia. Wiadomo, że istotniejszą od prawdziwości wygłaszanego sądu jest sytuacja, w jakiej się go wygłasza, bo jak są ludzie równi i równiejsi, tak i prawdy są różne; Jedna dla księdza, druga dla pani nauczycielki, jedna przy wódce, druga na zebraniu, jedna uczciwa, druga użyteczna.

Dzień po dniu, przez 365 dni w roku, przez tysiące dni naszego życia jesteśmy uczeni, że prawda oficjalna, prawda przed panią nauczycielką, na zebraniu pracowniczym, w gazecie czy dzienniku telewizyjnym musi być nieprawdziwa w tradycyjnym sensie tego słowa, musi być sprzeczna z naszym doświadczeniem i naszą wiedzą, wreszcie z naszymi poglądami, jeśli przypadkiem takie posiadamy. Jesteśmy uczeni, że jeśli komuś przyjdzie wypowiadać się w sytuacji oficjalnej, musi mówić odpowiednim językiem, musi kłamać, czy przynajmniej mówić półprawdy.

Nie chcę tu wcale występować jako radykalny moralista, który nie dopuszcza kłamstwa nigdy i nigdzie, ale zadajmy sobie sprawę, że jeżeli kłamstwo jest wszechogarniające, jeżeli nie jest ograniczone ani w czasie (trwa już ponad trzydzieści parę lat) ani też nie ma ludzi poza jego krąg wyłączonych (jest nas ponad 30 milionów dwujęzycznych), stopniowo będziemy zapominać języka, którym mówi się prawdę.

I dlatego urządzam dziś uroczysty pogrzeb Jana Woreczki. Człowiek ma tylko jeden głos, a jeżeli mówi dwoma, to jest albo cyrk, albo paranoja. Za uczestnictwo w tej zbiorowej wariacji każdy odpowiada sam, tak jak godzi się lub nie godzi na dwujęzyczność.

I jeszcze jedno: mógł żyć, jeżeli ja, ze swoim nazwiskiem, mogłem żyć gdzie indziej. Jeżeli zaś mnie nie dają żyć – ja nie dam żyć Woreczce i zajmę jego miejsce.