Urodziłem się dnia 22 września 1948 roku w Warszawie w rodzinie inteligenckiej, żeby nie powiedzieć burżuazyjnej. Od urodzenia mieszkam w Podkowie Leśnej, we dworze stanowiącym nędzne resztki fortuny zbitej przez moich przodków krwiopijców.

Ukończyłem szkoły, byłem harcerzem i ZMS-owcem., maturę uzyskałem w Liceum Reytana w 1966 roku i - ponieważ nie przyjęto mnie ani na Wydział Aktorski PWST w Warszawie, ani tez na Wydział Reżyserii w Łódzkiej Szkole Filmowej, jak również z ego powodu, że właśnie w 1966 roku zawieszono przyjęcia na studia filozoficzne - z rozpaczy podjąłem studia pedagogiczne na UW.

Ponieważ rozpacz moja była głęboka, nie pozostawało mi nic innego, jak ożenić się, co uczyniłem w roku 1967 i w tymże roku urodziła się nam córka. Po roku studiów pedagogicznych przeniosłem się na polonistykę, przy czym przyjęto mnie na drugi rok studiów. Niestety jednak II roku, podobnie jak pierwszego, nie miałem okazji studiować z kilku niezależnych od siebie względów: najpierw przez dwa miesiące załatwiała się sprawa mojego przeniesienia, później zaś byłem zaabsorbowany urodzinami córki. Podkreślam z naciskiem, że fakt niestudiowania nie przeszkadzał mi w najmniejszej mierze w zdobywaniu zaliczeń.

W ten sposób nadszedł rok 1968. (O roku ów...) Byłem wtedy jeszcze porządnym studentem i postanowiłem wstąpić do PZPR. Tak się jednak nieszczęśliwie złożyło, że sekretarz POP był akurat na urlopie, później zaś nie było już okazji, ponieważ wiedziony instynktem klasowym i instrukcjami światowej Żydo-masonerii zająłem się działalnością wichrzycielską. Na podstawie słusznej decyzji Prokuratora Wojewódzkiego nie studiowałem więc kolejnego, czwartego już semestru polonistyki. Z kolei na podstawie decyzji niesłusznej (pewnie znowu ci Żydzi) w czasie letniej sesji prokurator stracił dla mnie zainteresowanie, wobec czego, utrwalonym już zwyczajem zaliczyłem IV semestr polonistyki.. Moje zdolności nie sięgały już jednak tak daleko, by zaliczyć również obowiązkowe szkolenie wojskowe, wobec czego nie pozostawało mi nic innego, jak przy pomocy wiadomo kogo uzyskać wariackie papiery zwalniające mnie z obowiązku obrony Ojczyzny.
Papier z podpisami 3 pułkowników i stosownymi pieczęciami mam na wszelki wypadek w biurku.

Ponieważ akurat nic się nie działo, przez następne 2,5 roku zająłem się studiowaniem polonistyki prawie dokumentnie już oczyszczonej z iblowskich miazmatów światle kierowanej przez Profesora dwojga imion ( to na pewno po nim mam skłonność do cytowania Norwida) i Docenta obojga funkcji. Ze wstydem muszę jednak przyznać, że nie chadzałem na zajęcia prowadzone prze obu tych uczonych mężów, ale na seminaria Sandauera (znowu!!!) i Traugutta, pod którego też kierunkiem napisałem pracę magisterską w odmianie ludycznej (Leśnik Marii Kuncewiczowej wobec mitów narodowych w polskiej tradycji literackie, Warszawa, 1971).
Ostatni semestr, podczas którego teoretycznie rzecz biorąc, powinienem studiować polonistykę upłynął mi na innych zajęciach, bowiem pracę magisterską miałem już napisaną, a akurat wyrzucano z wydziału parę osób, mogłem więc to i owo poorganizować. Z okresu tego należy do mojego życiorysu jak jeden z jego bogatszych w konsekwencje faktów pytanie jakie w obecności ponad setki (jeżeli nie dwu) pracowników i studentów polonistyki zadałem Docentowi Rohoho. Brzmiało ono: gdzie SĄ Pana publikacje? Odpowiedzi wprost nie otrzymałem do dziś, ale z rozlicznych zdarzeń mam prawo wnioskować, że Docent moje pytanie zrozumiał i zinterioryzował.
Z zupełnie niezrozumiałych względów nie mianowano mnie asystentem mimo jak najlepszej opinii promotora i mimo to, że w czasie całych studiów dorobiłem się jednej oceny dostatecznej, z plusem wprawdzie, ale za to z marksistowskie teorii rozwoju społecznego i takiejż filozofii.

Bezpośrednio po dyplomie podjąłem pracę w Muzeum Literatury, gdzie układałem na kupki listy pisane przez różne osoby do Marii Dąbrowskiej (głownie od rozgałęzionej rodziny z prośbami o pieniądze); jak również rachunki za gaz i elektryczność, które pisarka pieczołowicie przechowywała, a które znalazłszy się w Muzeum, eo ipso stały się zabytkami literatury polskiej. Zajęcie to trwało przez dwa tygodnie.

Następnie (wrzesień 1971) dokonałem kilku ważnych rzeczy: debiutowałem jako krytyk literacki we „Współczesności” recenzją z Lema (z właściwą sobie zdolnością wybrałem pismo najbardziej niesłuszne, które właśnie miało ulec likwidacji), zapoznałem doc. Brodzką, rozpocząłem pracę w Liceum Batorego, podjąłem pracę u Grubego ( bibliografia wielojęzyczna do tematu „Literatura a masmedia”).

Wiosną 1972 roku wkręciłem się do "Polityki”, gdzie udało mi się wbrew woli red. Rakowskiego pisać przez lat 5. Wykorzystywałem „Politykę” do niszczenia i szkalowania ludzi, ze szczególnym uwzględnieniem docentów. Jednocześnie pisywałem w „Literaturze”, póki nie wygryziono z niej najpierw Niecikowskiego, a potem Maciejewskiego.
Z Batorego wyrzucono mnie już po roku pracy. Ponieważ Docent Rohoziński ciągle jakoś mnie nie zatrudniał na Uniwersytecie, podjąłem w roku akademickim 1972/73 pracę w Państwowym Instytucie Pedagogiki Specjalnej jako asystent, a następnie starszy asystent. Wykładałem literaturę polską i powszechną XX wieku, zagadnienia kulturologiczne a także metodykę nauczania.

Wiosną roku 1973 zdałem na studium doktoranckie dla pracujących w IBLu, ale mój miły zakład pracy wycofał swoją zgodę. Niedługo potem ja z kolei wycofałem się z PIPSu (wrzesień 1973). Po 6-tygodniowym epizodzie alkoholowym stałem się zupełnie wolnym człowiekiem, którym szczęśliwie pozostaję do dziś, co zawdzięczam wielu instytucjom. W tym PAN, która nie przyjęła mnie na studium doktoranckie w lutym 1974.

W latach 1973-74 współpracowałem z PWN pisząc i redagując hasła do encyklopedii literatury polskiej, która się zapewne nigdy nie ukaże ( miała być w sprzedaży na 22 lipca 1974).

W latach 1972-75 pracowałem jako archiwista Jarosława Mądrego. W latach 1972-75 napisałem rzeczony doktorat. Równocześnie pisałem różne rzeczy tam i sam ( Szpilki, Pamiętnik literacki, Student, Teksty, Literatura na świecie, Litery, Kultura).

Ostatnio mało pisuję, ale za to podpisuję i przepisuję.
W bieżącym roku wykładałem w semestrze zimowym literaturę polską i powszechną w PWST.
Ostatnio nie przyjęto mnie do Związku Literatów (ciekawe dlaczego?) jak również odmówiono mi tam jakiegokolwiek stypendium. W tej sytuacji nie pozostaje mi nic innego poza pisaniem rozprawy habilitacyjnej o twórczości Mickiewicza Adama.

Z ostatniej chwili - dzisiaj urodził mi się syn.
Więcej grzechów nie pamiętam etc.
Podkowa Leśna, 26 maja 1977 roku.

Drogi,
Nie wiem zupełnie, jak z tym jest u Ciebie, ale mnie mę­czą sprawy od lat niejasne, chronicznie niezałatwione i dwuzna­czne. A z biegiem czasu takie zadawnione sprawy coraz trudniej załatwić i dlatego moje polityczne dyskusje z Tobą, kandydatem, Członkiem, a wreszcie i sekretarzem PZPR, z roku na rok rzadsze, jak rzadsze są nasze spotkania, toczyłyby się zapewne dalej pomaleńku, od imienin do imienin, bo przecież żaden z nas nie chciał właściwie ostrej konfrontacji dla starej przyjaźni, ale oto wydarzyła się rzecz, która naruszyła dotychczasową Względną i na siłę utrzymywaną równowagę.
Znalazłeś się na jednym z wykładów Jacka Kuronia, który rozbijany był przez bojówkę - powiedzmy to otwarcie - Twojej partii, Twojej władzy, współtworzonego przez Ciebie porządku społecznego, choć przyszedłeś z własnej woli, a nie służbowego obowiązku. Widziałeś na własne oczy rękoczyny i słyszałeś na Własne uszy padające wyzwiska, widziałeś fizyczny terror zastosowany przeciw wykładowi z pedagogiki, bezduszną i bezmyślną Siłę użytą dla zdławienia intelektualnych, społecznych, politycznych poszukiwań.
Na kolejnych wykładach prowadzonych przez prelegentów towarzystwa Kursów Naukowych, zrzeszającego - jak wiesz – ludzi o ogromnym znaczeniu dla intelektualnego życia kraju, ekscesy bojówkarzy powtarzają się i wzmagają; nie wiem, na ilu takich wykładach byłeś obecny - ostatnio dochodzi do kradzieży, bicia kobiet, nie mówiąc już o wykładowcach i studentach, z taką bojówkarską wprawą, że na wykładzie Jacka Kuronia 21 marca spowodowano dwa wstrząsy mózgu. Oczywiście nie wiem, co jesz­cze się wydarzy do czasu, kiedy otrzymasz ten list.
Takie są dotykalne fakty, w których po części uczestni­czyłeś osobiście, w których po części uczestniczyłem osobiście ja - tyle że nie spotkaliśmy się na jednym wykładzie. A prze­cież mogliśmy się spotkać, my dwaj, znający się lat kilkanaście, od immatrykulacji, czyli inaczej mówiąc prawie całe świadome życie. -
Coś nas u progu tego życia musiało łączyć, skorośmy się do dziś jeszcze nie rozdzielili, skoro obaj po maturze postanowiliśmy wybrać tak nietypowy w naszym pokoleniu dla chłopców dobrze zapowiadających się, kierunek studiów jak pedagogika.
Była w tym wyborze jakaś chęć społecznego działania, był opty­mizm pozwalający wierzyć, że działaniem można zmieniać i napra­wiać świat. Co do mnie - Choć zmieniłem kierunek studiów, nie zmieniłem tych przekonań.
I oto dziś spotykamy się tak dosłownie po dwóch stronach barykady. Tyle, że jeszcze do siebie nie strzelamy. Na razie.
Czy jesteś całkiem pewien, że Twoja partia nie zacznie które­goś dnia do mnie strzelać za moje artykuły czy wykłady? Kiedy ta barykada między nami wyrosła? I dlaczego?
Zapisując się do PZPR zdawałeś sobie sprawę z zawartego w niej zła i nawet je eksponowałeś dialektycznie jako motyw swojego wstąpienia: chciałeś przyjąć rolę "przyzwoitego partyjnego" , a gdyby wszyscy przyzwoici ludzie... etc. Wywodziłeś, że przynależność do PZPR stwarza możliwości działania, jakich nie ma poza tą organizacją i że te możliwości da się wykorzys­tać dla czynienia dobra.
Chciałem zawsze wierzyć i wierzyłem, że w sytuacjach, w których wybór należał do Ciebie, starałeś się raczej wybierać dobro a nie zło, ale z natury systemu, w który się wpisałeś, na bardzo wiele istotnych spraw nie miałeś wpływu, podobnie zresztą jak ja, i łączyło nas dostrzeganie i analizowanie dookolnego zła. Inaczej mówiąc czyniliśmy to samo, co miliony na­szych rodaków, to znaczy, psioczyli na rzeczywistość. Obraca­jąc się w trochę innych środowiskach, wymienialiśmy informacje i właściwie nigdy nie kwestionowałeś tego, co mówiłem, tyle, że o bardzo wielu faktach dowiadywałeś się z zaskoczeniem właśnie ode mnie, łącznie z historią ruchu komunistycznego, której starałeś się nie zgłębiać? przypuszczałem, że czyniłeś tak dla spokoju sumienia. Nie zawsze udawało mi się wierzyć bez reszty w Twoją niewiedzę o rzeczywistości, w to, że ode mnie dopiero dowiedziałeś się o wymordowaniu przez Stalina ca­łej góry KPP, ale jeśli nawet przyjąć, że o wielu sprawach nie wiedziałeś rzeczywiście, to i tak Cię to nie rozgrzesza: jeśli nie wiedziałeś, to znaczy, że nie chciałeś wiedzieć.
Ale to jest bardzo ludzkie: wiemy o tym obaj doskonale,razem studiowaliśmy np. Freuda, z jego teorią wypierania ze świado­mości tego, co wstydliwe...
Ale nie wszystko można ze świadomości wyprzeć. Widziałeś bojówkarzy w akcji i tego doświadczenia życiowego nie zdołasz usunąć ze swojej biografii i swojej świadomości. Mogłeś nie studiować historii komunizmu, mogłeś nie czytać Sołżenicyna czy Orwella albo też im nie wierzyć, mogłeś nie być w Radomiu czy Ursusie latem 1976 roku, mogłeś nie czytać Komunikatów KOR-u i dziesiątków niezależnych publikacji - mogłeś wreszcie nie pójść na wykład Kuronia, ale stało się – poszedłeś.
I w związku z tym zachodzi pytanie: co możesz teraz? Przede wszystkim czy możesz być członkiem organizacji, która walczy z działalnością naukową przy pomocy bojówek? Ty, nauko­wiec, pedagog, wielbiciel muzyki klasycznej. Czy możesz wziąć na swoje sumienie odpowiedzialność za to wszystko, co jeszcze zechce uczynić organizacja, do której należysz? Czy jesteś w stanie przewidzieć, do jakich granic posunie się w poczuciu zagrożenia swojej wszechwładzy? Czy możesz wreszcie przypusz­czać, iż będąc członkiem tej organizacji masz jakiś wpływ na jej działania? Czy istnieje jakiś powód, dla którego - Twoim zdaniem - należy być hic et nunc członkiem PZPR? Czy istnieją jakieś wartości, które wewnątrz tej organizacji byłoby zrealizować łatwiej niż poza nią?
Jak wiesz i jak widzisz także i z tego listu, nie uważam, że czerwona legitymacja jest w absolutnie każdym wypadku patentem na szuję, chociaż - nie ukrywajmy - sądzi tak w Polsce wielu ludzi; wierzę, że są w PZPR i tacy, których zwiedziono powołując się na wartości w istocie obce tej organizacji, na szlachetne tradycje lewicy. Nie odmawiam nikomu prawa do na­iwności czy nawet łatwowierności, które to cechy są w gruncie rzeczy objawami szlachetności, ale granicą dla naiwności jest empiria, takie na przykład doświadczenie, jakie było Twoim udziałem.
Jeżeli do tej pory nie wypijałeś się albo aktualnie nie wypisujesz z PZPR, spróbuj mi odpowiedzieć, jakie nieprawości musi popełnić jeszcze ta organizacja, abyś uznał przynależność do niej za niemożliwą dla uczciwego człowieka.
Spróbuj mi wyjaśnić psychologię członka PZPR. Czy rze­czywiście, jak uważają w Polsce miliony ludzi, wyznaczają ją przede wszystkim strach i chęć zysku? Czy wspólnym mianownikiem dla partyjnych jest głęboki pesymizm, eschatologiczne przekonanie, iż znajdujemy się wszyscy naprzeciw gotowych do strzału czołgów, które przy każdym nieostrożnym naszym ruchu gotowe są nas zdruzgotać i zmiażdżyć, że od wszechogarniającego zła nie ma żadnej ucieczki ani żadnego ratunku?
Co czuje Twój przyjaciel, sekretarz KW, kiedy na specjalnie zorganizowanym zebraniu naukowców oświadcza, że Kuroń pod­stępnie wciąga do mieszkania studentów i tam ich maltretuje?
Jak wygląda psychologia człowieka, który zgadza się na coraz głębsze ograniczenia zakresu swoich wyborów, który nie może nawet posługiwać się kategoriami dobra i zła, bo kategorie te w działaniu jego partii ulegają stałym zmianom. Jak wygląda psychologia człowieka, który spoliczkowany nadstawia drugi policzek? Nigdy nie mogłem tego zrozumieć w teorii chrze­ścijaństwa, i nie mogę zrozumieć tego w praktyce PZPR. Może Ty, jako były ministrant a aktualny sekretarz umiesz mi to wy­tłumaczyć. W imię czego mamy pozwalać, żeby nas okradano, żeby bito nie tylko nas, ale nasze żony? I w imię czego Ty na to pozwalasz?
Nie chciałbym Cię obrazić posądzeniem, że czynisz tak w imię nienarażania kariery, że boisz się stracić możność zaro­bienia na eleganckie ubrania, które rzeczywiście bardzo lubisz. Ale musisz pamiętać, że wielu ludzi tak właśnie o Tobie myśli i będzie myśleć.
Czy godzisz się z góry na wszystko, co zostanie postano­wione w imię partyjnej dyscypliny i me przyjmujesz personalnej odpowiedzialności za decyzje swojej władzy? Była już w niedale­kiej przeszłości taka partia, której członkowie nie czuli się osobiście odpowiedzialni za wykonywane rozkazy. Tyle, że historia nie uznała ich prawa do nieodpowiedzialności. O tym też musisz pamiętać. Ja stale o tym pamiętam i myślę o tej strasz­nej, niebezpiecznej sytuacji, w której się znalazłeś.
I ten mój list podyktowany jest przede wszystkim przera­żeniem, że właśnie Tobie mogło się coś takiego zdarzyć, że jest ostatni moment, kiedy możesz próbować ratowania dla siebie wartości, które dotąd były naszymi wspólnymi wartościami.
I dlatego nie możesz mieć pretensji o ostrość tego listu. Naprawdę mam nadzieję, że zechcesz mi nań odpowiedzieć.

Ściskam
Janek Walc


[Odpowiedź Krzysztofa K.]

Drogi Janku,
Ze wzrastającym zdziwieniem czytałem Twój list - a już prawdziwe osłupienie ogarnęło mnie przy postscriptum¹, dobrze rozumiem, że ludzka tolerancja ma swoje granice węższe zwłasz­cza. Wtedy, gdy Sprawę - jakąkolwiek by miała być - zwykło się stawiać przed konkretnymi jednostkami, rozumiem zatem, że po­stanowiłeś - położyć kres kontaktom z człowiekiem obciążonym przynależnością do partii. To wszakże czego nie pojmuję, to zaciekłość, z jaką zamiar ten przeprowadziłeś. Nie pisuję tekstów antyopozycyjnych, myślę jednak, że gdybym takie teksty pisał, raczej nie na przyjaciół - niechby nawet byłych - powoły­wałbym się dla ukazania potępianych przeze mnie postaw. A już z pewnością nie zniekształcałbym faktów z ich życia, by lepiej mogły pełnić swoje propagandowe role.

Od lat nie jestem już sekretarzem partii, o czym doskona­lę wiesz. Jeśli wiesz z kolei, że wybrałem się na wykład Kuronia wiedzieć też powinieneś, że zastałem tam tłum mężczyzn zachowujących się zupełnie spokojnie i - o ile mogłem zorientować się stojąc w przedpokoju - próbujących dyskutować z wykładowcą. Ponieważ z dyskusji tej dobiegały do mnie jedynie oderwane słowa, po kwadransie dałem za wygraną i wróciłem do domu. Działo się to - jeśli tego nie wiesz - 24 stycznia tego roku. Twoje twierdzenie: widziałeś na własne oczy rękoczyny i słyszałeś na własne uszy padające wyzwiska, widziałeś fizyczny terror... jest, nazwijmy rzecz po imieniu, fałszem. Wolę wierzyć, że jest on wynikiem dezinformacji, nie zaś literackim zabiegiem mającym na celu ukazanie moralnego upadku ministranta, który wstąpił do partii, zrobił tam efektowną karierę, i mimo, że jest naukowcem, zamyka oczy na fakty, by móc bez przeszkód powiększać swoją garderobę.

Wybacz, że poprzestanę na tym. Pasja, jaką przepojony jest Twój list dobrze świadczy o Twoim zaangażowaniu, moim zda­niem stanowi jednak przeszkodę w owocnym dialogu. Nie lubię wielkich słów, porównań apelujących do niejasnych resentymentów i tłumów. Rzecz jasna. Twoje gusty mogą być inne, więc oczywiście nie mam pretensji o ostrość Twojego listu.

Łączę pozdrowienia
Krzysztof
¹[JW]: Chodzi o post scriptum, w którym poinformowałem adresata, iż ogła­szam list do niego w " BI"


Jan Walc, Odpowiedź na polemikę z "Listem do mojego przyjaciela, naukowca i sekretarza", Biuletyn Informacyjny nr. 3, 1978

Drogi Krzysiu,
Postanowiłeś odpowiedzieć na mój list, ale jednocześnie uchylić się od dyskusji czy przynajmniej próby odpowiedzi na stawiane przeze mnie pytania, motywując swoją decyzję na kilka sposobów.
Powiadasz, że nie lubisz - w przeciwieństwie do mnie - Wielkich słów i porównań apelujących do niejasnych resentymentów - a w do­datku jestem tak zaślepiony pasją, że nie można ze mną dyskutować. Znamy się za długo i za dobrze, abyś nie musiał wiedzieć, ze są to w stosunku do mnie argumenty fałszywe.
Wielkich Słów i ja nie lubię, o czym przekonać się łatwo, choćby czytając mój list do Ciebie. Na upartego można tam znaleźć jedno słowo, które bywa w ten sposób określane - "historia" , i jeszcze jest tam kilkakrotnie użyte może dla ko­goś, wielkie słowo "partia", w którego używaniu nie gustuję, ale w takiej rozmowie nie sposób go ominąć. Co zaś do porównań apelujących do niejasnych resentymentów, to też ich w moim liście nie znajdziesz. Porównanie jest tam właściwie jedno: to, które wskazuje podobieństwo dzisiejszego uchylania się od personalnej odpowiedzialności przez członków PZPR do takiej samej postawy zajmowanej przed trzydziestu kilku laty przez członków Narodowo-Socjalistycznej Robotniczej Partii Niemiec /NSDAP/. Czy w kwestii stosunku do tej ostatniej organizacji można mówić o niejasnych urazach? W moim przekonaniu sprawa jest zupełnie klarowna.
Nawet więcej, moje porównanie nie jest literackim zabiegiem, wymyślnym retorycznym chwytem, ale odwołaniem do oczywistości szeroko omawianej na szkolnych lekcjach języka polskiego na przykładzie profesora Sonnenbrucha i rozumiesz to bardzo dobrze.
Byłoby Ci oczywiście wygodniej, gdyby sprawa ta była w istocie swojej naprawdę niejasna, gdyby istniały wątpliwości, pozwalające Ci na merytoryczną obronę zajmowanego stanowiska. Gdy argumentów takich nie ma, gdy sytuacja jest tak przerażająco jasna, jak w mieszkaniu Kuronia podczas naj­ścia bojówki, Ty powiadasz, że stałeś w przedpokoju... I to jest Twój kolejny, ważki argument przeciw podjęciu dyskusji ze mną. Myślę, że nawet coś więcej - że jest to jakiś sposób na życie. Nie zauważać niczego, co prowokowałoby kłopotliwe wybory czy decyzje, a jakby co - ustawić się w przedpokoju.
Tam na pokojach coś się dzieje - może się biją, może się kłó­cą, może coś załatwiają - Ty wiesz o tym tylko piąte przez dziesiąte, bo stoisz w przedpokoju przecież. I tak Ci lepiej. Wolisz nie być świadkiem tego, co się dokoła Ciebie dzieje.
Moja chata z kraju, ja niczewo nie znaju. Owszem, można wyb­rać i taką postawę, tyle, że godziłoby się wtedy nie być peda­gogiem, publicystą prasowym i telewizyjnym, członkiem i działa­czem partii politycznej.
Ty w istocie wcale takiej postawy nie wybierasz - przeciwnie jesteś ciekaw otaczającego świata i przecież właśnie dlatego przyszedłeś na wykład Kuronia. I tylko przyciśnięty do muru, nerwowo poszukując argumentów dla usprawiedliwienia swojej pos­tawy usiłujesz oto skryć się w przedpokoju, wytłumaczyć niewie­dzą.
Najprawdopodobniej nie jesteś tego świadom , ale Twoje stałem w przedpokoju mogłoby posłużyć za tytuł historii Twojej partii złożonej z wyznań jej członków, którzy nie wiedzieli, nie widzieli i nie słyszeli tego, co działo się dokoła nich i o czym wiedzieli wszyscy inni. Otóż w moim przekonaniu są to wyznania po prostu nieprawdziwe. Jeżeli bowiem nawet nie widziałeś i nie słyszałeś dość, aby wydać osąd, to w każdym razie tyle, że miałeś - w moim oczywiście pojęciu - obowiązek moralny wyjaśnienia tej sprawy do końca, do takiego punktu, w którym ów sąd będziesz już mógł wydać. Co Cię przed takim postępowaniem powstrzymało? Mówisz wyraźnie - nie lubię tłumów i zaiste nie jest to odpowiedź, którą uważałbym za godną człon­ka i działacza /niechby nawet byłego sekretarza/ dwu i półmilionowej partii robotniczej.
A w sumie chodzi po prostu o to, że Twoim sposobem na życie, sposobem narzucanym od lat w krajach naszego obozu, jest dążenie do pełnego oddzielenia sfery wartości i deklaracji od sfery realnej rzeczywistości. To, co nazywasz moją pasją, czy zaciekłością jest zaskakującą dla Ciebie próbą powiązania tych sfer, próbą dostosowania codziennych życiowych wyborów do wyznawanych deklaratywnie norm moralnych. Twoja reakcja na moje pytania świadczy, że chciałbyś znaleźć wyjście pośrednie - nie odrzucać tych norm, ale-też i nie wiązać ich z własnymi zachowaniami. Na to jest jedno określenie, wcale nie będące wielkim słowem - zakłamanie.
I jeszcze jedno - zaczynasz swój list supozycją, że postanowiłem położyć kres kontaktom z człowiekiem obciążonym przynależnością do partii przypuszczenie to służy ustawieniu mnie w pozy­cji zaciekłego doktrynera, zamkniętego na świat i starającego się za każdą cenę realizować swoją - jak piszesz - Sprawę.
Rzecz jednak w tym, że to ja próbuję dialogu z Tobą, a nie odwrotnie. I dlatego jeszcze raz namawiam Cię do zastanowienia nad Twoimi i moimi racjami.
Podkreślam słowa "zastanowienia" i "racjami" . 
Pozdrowienia. Janek

Dwa są główne powody, dla których ukazanie się drukiem książki Jana Walca "Tadeusza Konwickiego przedstawianie świata" - po raz pierwszy w trzydzieści pięć lat od jej ukończenia - skomentować wypada okrzykiem "Nareszcie!" (dodając z melancholią: lepiej późno niż wcale). Pierwszy powód jest szczególnie istotny w obliczu faktu, że książka ukazuje się jako "suplement" serii - dodatkowy XIII tom "Książek wybranych" Tadeusza Konwickiego. Określić go można prosto: w obrębie coraz obfitszej, narastającej z latami literatury krytycznej poświęconej twórczości autora "Sennika współczesnego" (obejmującej dziś kilkanaście książek i niezliczoną ilość szkiców analitycznych i recenzenckich) ta rozprawa jest pozycją przełomową, najważniejszą, bo najbardziej odkrywczą i inspirującą dla późniejszych badań. Trzeba też dodać, że była to pierwsza w ogóle monografia twórczości literackiej Konwickiego.

Dziś co prawda wiele jej też brzmi znajomo, a generalny sposób lektury dzieł twórcy "Nic albo nic" proponowany przez Walca zdołał się upowszechnić. Wynika to jednak z tego, że książka od lat znana jest specjalistom. Wprawdzie ze względów cenzuralnych nie ukazała się drukiem wtedy, kiedy powinna (tzn. w 1977 roku, gdy jako rozprawa doktorska została obroniona w Instytucie Badań Literackich w Warszawie).

Ale po pierwsze, jeszcze w 1975 roku ukazała się w "Pamiętniku Literackim" skrócona wersja jej pierwszego rozdziału zawierająca jej najważniejsze tezy¹. A po drugie - ten, kto potrzebował, znał ją w całości, maszynopis był bowiem dostępny w Bibliotece IBL w Pałacu Staszica. Sam spędziłem na jej lekturze pięć dni w styczniu 1978 roku - aż pięć dni, bo czytaniu towarzyszyły szczegółowe notatki; nie było jeszcze kserokopiarek. Każdy więc, kto pisząc potem o Konwickim, nawiązywał do rozprawy Walca (a trudno było nie nawiązywać), siłą rzeczy popularyzował jej wnioski.

Drugi powód dotyczy samego autora książki, Jana Walca, świetnego historyka literatury, krytyka i publicysty, postaci nieco dziś zapomnianej i jak najsłuszniej na powrót przypominanej (jeszcze w tym roku ma się ukazać w wydawnictwie Bellona w serii "Kanon literatury podziemnej" wybór jego publicystyki). Walc debiutował jako krytyk na początku lat 70. recenzją "Doskonałej próżni" Stanisława Lema², po czym przez całe dwie dekady był w polskim życiu literackim intensywnie obecny, jego dorobek przez długi czas był jednak rozproszony, pojawiał się tylko w czasopismach i to - od końcówki lat 70.- wyłącznie drugiego obiegu.

Pięć książek jego autorstwa ukazało się w ciągu krótkiego okresu między 1989 a 1995 rokiem. Najpierw "Wybierane" (w serii Biblioteka Kwartalnika Politycznego "Krytyka”, wydawnictwo Pokolenie 1989) - tom felietonów i recenzji z dwu pierwszych dekad. Potem dwie książki w 1991 roku: "Architekt Arki" (Verba, Chotomów) - monografia historycznoliteracka poświęcona Mickiewiczowi, a ponadto owoc pracy czysto dziennikarskiej - "Ja już wygrałem"(Pomost), wywiad rzeka z ówczesnym senatorem płockim Andrzejem Celińskim. Rok później - tom szkiców literackich "Wielka choroba" (WSiP 1992), wreszcie - wydany już pośmiertnie tom późnych felietonów "Ja tu tylko sprzątam" (Szpak 1995) w wyborze i opracowaniu Małgorzaty Łukasiewicz, ze wstępem Włodzimierza Boleckiego.

Wydane obecnie "Tadeusza Konwickiego przedstawianie świata" jest zatem szóstą opublikowaną książką Walca, choć chronologicznie pierwszą. Otóż skłonny jestem twierdzić, że w obrębie dorobku autora ta pierwsza książka jest najlepsza. Wprawdzie spośród pięciu przypomnianych wyżej aż trzy (druga, czwarta i piąta) zdobyły spory rozgłos (książka o Mickiewiczu głównie jednak jako pozycja "kontrowersyjna”), żadna z nich jednak nie stanowi tak niepodważalnego wkładu do wiedzy o literaturze polskiej jak wczesny doktorat o Konwickim.

Powyższe dwa powody ważności książki są z sobą zresztą połączone. Dla wiedzy o Konwickim ważne jest, kim był pierwszy tak wnikliwy interpretator twórczości pisarza. A i sama niecenzuralność książki w 1977 roku miała powód podwójny: na funkcjonowanie w podziemnym obiegu wydawniczym zdecydowali się wtedy niezależnie od siebie, obaj - i jej bohater, i autor, Tadeusz Konwicki - kiedy opublikował "Kompleks Polski" jako trzeci numer "Zapisu”; Jan Walc - kiedy po wyrzuceniu z "Polityki" (której stałym, bardzo rozpoznawalnym publicystą był w latach 1972-1977) poświecił się pisaniu i drukowaniu wyłącznie w literackim podziemiu. Tym bardziej warto podkreślić, że ta podwójnie "niecenzuralna" praca, choć nie mogła być wtedy wydana, została jednak bez przeszkód obroniona w Instytucie Badań Literackich (promotorem była profesor Alina Brodzka, recenzentami - profesorowie Edward Balcerzan i Stefan Treugutt), a sam jej autor we wrześniu 1981 roku zatrudniony został jako adiunkt w Pracowni Literatury Współczesnej IBL. W stanie wojennym był przez kilka miesięcy internowany, ale - wróciwszy z obozu w Jaworzu - kontynuował pracę w IBL-u. Wprawdzie w 1986 roku ówczesny dyrektor rozwiązał z nim umowę, po trzech latach Walc wrócił jednak do IBL-u i pracował w nim aż do śmierci.
Urodzony 22 września 1948 roku w Warszawie, w rodzinie lekarskiej, Jan Walc uważał się za klasycznego reprezentanta wymierającego gatunku niezależnego polskiego inteligenta³. Wszechstronnie oczytany erudyta, starannie kształtował we własnych tekstach swój wizerunek zakorzenionego w inteligenckim etosie humanisty, przyznającego się do piłsudczykowskiej tradycji Polskiej Partii Socjalistycznej. Z domowym etosem wiązała się jego pasja pedagogiczna. Studia zaczął zresztą (po zdaniu matury w Liceum Reytana) w 1966 roku od pedagogiki na Uniwersytecie Warszawskim, z której po roku przeniósł się na polonistykę. Aresztowany w 1968 roku za udział w wydarzeniach marcowych, zawieszony później w prawach studenta przez uczelnianą komisję dyscyplinarną, zdołał jednak ukończyć studia w terminie, w 1971 roku, i przez pierwszy rok po magisterium pracował jako polonista w warszawskim Liceum im. Batorego. Także i potem, kiedy już spełniał się w pracy literackiej, wydawniczej i publicystycznej, chętnie powracał do uczenia, m. in. jako wykładowca historii literatury w warszawskiej PWST (w roku akademickim 1975/76) czy w Towarzystwie Kursów Naukowych⁴.

Zarówno jednak w uczeniu, jak i przede wszystkim w pisarstwie trudno byłoby go scharakteryzować jako ciepłego, wyrozumiałego przewodnika duchowego swoich słuchaczy/ czytelników. Raczej odwrotnie: Walc był typem wiecznego polemisty, a nawet prowokatora i awanturnika, nieskłonnego do jakiejkolwiek pobłażliwości, walczącego do końca o uznanie dla swoich poglądów⁵. Już jako początkujący publicysta znany był z bezpardonowych ataków, których obiektem byli nie tylko polityczni przeciwnicy autora, nadmiernie usłużni wobec wskazań władzy; także - kiepscy styliści i nierzetelni historycy literatury. Szczególnie odkąd zaczął pisać w obiegu pozacenzuralnym (podpisywał się nazwiskiem, tylko wyjątkowo używał pseudonimów, m. in. Jan Biuletyn, Jan Woreczko i Lew Laicki), z lubością zaczął atakować wielkości literatury polskiej. Wspomniany rozgłos tomu "Wielka choroba" wziął się właśnie z zawartych w nim napaści na Iwaszkiewicza, Gałczyńskiego, Borowskiego czy Mrożka, a i sam Mickiewicz nie został oszczędzony (szkic tytułowy dotyczył Konrada z III części "Dziadów" jako bohatera pogardzającego ludem). także w późnych felietonach politycznych (pisanych głównie dla"Życia Warszawy”) Walc, rozczarowany do epoki wolności, krytykował konsekwentnie nowy porządek po 1989 roku. Trudno mu było jednak znaleźć sprzymierzeńców, skoro był równie zapalczywym antykomunistą, jak antyklerykałem (słowo Kościół pisał zawsze małą literą), krytykował zarówno Mazowieckiego, jak i Wałęsę, Balcerowicza, jak i braci Kaczyńskich. Jedynym jego pozytywnym bohaterem w ówczesnej polskiej polityce był Jacek Kuroń. Choć więc doceniano zasługi Walca - w 1990 roku przyznano mu ufundowaną przez Komitet Kultury Niezależnej Nagrodę im. Andrzeja Kijowskiego za twórczość "pełną temperamentu, krańcowo niezależną od obiegowych opinii i pozbawioną jakiejkolwiek asekuracji" czuł się w swoich poglądach osamotniony⁶.

Ciekawe, że ten krytyk osobny, dbały o samodzielność własnego stanowiska i tak chętnie wytykający błędy adwersarzom zarazem konsekwentnie bronił twórców, których cenił. Ukochanym poetą jego młodości był Broniewski, prozaikiem - Żeromski (choć doktora Judyma przedstawił w głośnym szkicu jako "potwora moralnego”). Przede wszystkim jednak idolem Walca był Tadeusz Konwicki, którego pochwałę głosił, gdzie mógł. W recenzji tomu "Wielka choroba" Tadeusz Nyczek - zwróciwszy uwagę na podobieństwo metody krytycznej autora do działalności Artura Sandauera (i przyznawszy, że Walc lepiej pisze) - domagał się nawet: "Sandauer czasem jednak zdobywał się na cios w idola, przyrżnął wszak Gombrowiczowi za »Pornografię«. Czy Walc przyrżnie kiedyś za coś Konwickiemu?”⁷. I nie doczekał się oczywiście. Może zresztą dlatego, że Walcowi zostało już po tej recenzji niewiele czasu. Zmarł w Warszawie 10 lutego 1993 roku.

Swoją drogą uwielbienie Walca dla Konwickiego było tak konsekwentne, że zapewne i później nie wytknąłby niczego swemu ulubionemu pisarzowi. Niniejsza książka dowodzi jednak nie tylko miłości, ale przede wszystkim - zrozumienia i trudu nowatorskiej, oryginalnej lektury. Napastliwość ogranicza autor do polemicznych tyrad wymierzonych przeciw nie dość wnikliwie odczytującym Konwickiego krytykom (proszę przyjrzeć się pod tym kątem literaturoznawczym sporom ze Stanisławem Burkotem i Włodzimierzem Maciągiem w przypisach do rozdziału II). Wysiłek badawczy nakierowany jest tu na wykrycie i określenie pisarskiej niepowtarzalności twórcy "Wniebowstąpienia”.

Warto zatem wskazać na te pionierskie ustalenia Walca na temat prozy Konwickiego, które przyjęły się w refleksji krytycznej jako trafne i słuszne. Jest to zwłaszcza generalny sąd o nieprzystawaniu tej prozy - ściślej: jej najwartościowszego, popaździernikowego korpusu - do realistycznego traktowania świata. "Jego powieści nie są opowiadaniem zdarzeń, ale ich wymyślaniem przez narratora" (s. 29). Zatem "nie bohater jest elementem świata przedstawionego, ale świat przedstawiony elementem bohatera" (s. 21). Stąd wynika "generalna zasada kompozycyjna Konwickiego - w każdej jego książce natrafiamy na różniące się między sobą narracje, przy czym jedna z nich jest zdecydowanie bardziej rozbudowana od innych i stwarza pozory realizmu, a także robi wrażenie nadrzędnej wobec pozostałych" (s. 21). Nie można jednak ufać tym pozorom realizmu; w książkach Konwickiego iluzja kompromitowana jest stale.

Jedną z konsekwencji tego generalnego spostrzeżenia jest uniwersalizacja znaczeń analizowanej prozy. Nie chodzi w niej o "dramat pamięci wojennej’’ ale o "świadomość, która paraliżuje działanie”. Istotą utworów Konwickiego jest "uporanie się z rozumieniem własnego losu”. To temu między innymi służy częsty zabieg zastępowania prób uporządkowania własnej biografii - budowaniem życiorysów fikcyjnych (s. 105). Obok tych sądów generalnych, stymulujących sposób lektury prozy Konwickiego, otrzymujemy w książce wiele frapujących szczegółowych odkryć interpretacyjnych. Może najsłynniejsze z nich jest rozpoznanie epilepsji, mitologicznej "świętej choroby" jako jednej z ulubionych metafor literackich pisarza (cały wywód na ten temat, pełen odniesień do literatury medycznej, znajdujemy na s. 97-106). Wiąże się to z tym, że zdrowie - zarówno psychiczne, jak i fizyczne - jest w utworach Konwickiego konsekwentnie kojarzone "z postawą totalnej akceptacji otaczającego świata, postawą obcą narratorowi i wysoce dla niego obrzydliwą" (s. 106). Bohaterowie pisarza są wszak outsiderami; nie akceptują otaczającego ich świata, marząc o powrocie do świata normalnego (s. 103). Inna proponowana przez Walca kategoria, którą warto przypomnieć, to zaczerpnięte z pism Aliny Witkowskiej o Mickiewiczu pojęcie "czynu wewnętrznego" pełniącego "funkcję uzdrawiającą, kompensacyjną”, pozwalającego "na zaspokojenie przynajmniej w wyobraźni tych potrzeb psychicznych bohaterów, które nie mogły być zaspokojone w rzeczywistości" (s. 109,137).

Zapewne nie wszystkie propozycje metodologiczne i interpretacyjne zawarte w tej książce wytrzymały próbę czasu. Na przykład mniej przydatna do opisu organicznie monologowej prozy Konwickiego Bachtinowska kategoria karnawalizacji; sam autor zresztą zdaje sprawę już we Wstępie (s. 11-12) z własnych wątpliwości z tym związanych. Wielka szkoda, że Walc nie zdołał uwzględnić w swojej analizie sylwicznych książek Konwickiego; pierwsza z nich, "Kalendarz i klepsydra”, ukazała się już po ukończeniu pracy. Pomija też Walc filmy, wyjątek robi dla "Ostatniego dnia lata" i tak jednak ograniczając się do analizy scenariusza, nie biorąc pod uwagę wersji ekranowej.
A jednak, mimo tych zrozumiałych ograniczeń, jego książka zachowała zdumiewającą świeżość. Okazuje się, że nie tylko była inspiracją dla późniejszych badań nad pisarzem.

Także i dziś, na nowo czytana po lekturze dwunastu tomów Konwickiego, dostarcza przyjemności kontaktu ze świadkiem tej prozy jej życzliwym, najuważniejszym czytelnikiem.


¹ Jan Walc, Nieepickie powieści Konwickiego, "Pamiętnik Literacki" 1975, z. 1, s. 85-108
² Jan Walc, Połknąć nierozkąsane, "Współczesność”, 1971, nr.18
³ Zob. Jan Walc, Buddenbrookowie i hippisi, w: tegoż, Ja tu tylko sprzątam, Warszawa 1995; por. tez: Piotr Bratkowski, Gdy zabrakło aniołów, "Gazeta Wyborcza" 14.02.1998, s. 19
⁴ Dane biograficzne na podstawie: Współcześni polscy pisarze i badacze literatury, Słownik biobibliograficzny pod red. Jadwigi Czachowskiej i Alicji Szałagan. T. IX , WSiP, Warszawa 2004, s. 16-17
⁵ Zobacz choćby niektóre omówienia Ja tu tylko sprzątam: Ryszard Holzer, Honor i powielacz, "Gazeta Wyborcza" 17.10.1995; Andrzej Kaczyński, Przygody człowieka myślącego, "Rzeczpospolita" 28-29.10.1995; Wojciech Bonowicz, Pożegnanie, "Tygodnik Powszechny" 3.12.1995; Piotr Szewc, Tryby Walca, "Nowe Książki" 1995 nr.12; Grażyna Borkowska, Widzieć jasno, bez zachwytu, "Kresy" 1996, nr.2; Andrzej Werner, Prawda jest mniejszym złem, "Teksty Drugie" 1996, nr.4
⁶ Wiktor Woroszylski, Jan Walc nie żyje, "Gazeta Wyborcza" 11.02.1993
⁷ Tadeusz Nyczek, Krytycy krzyżują pióra, "Gazeta Wyborcza. Książki" 29.07.1992

Wszystkie drogi ¹ prowadzą do reżymu

A jeśli nie wszystkie, to które? I jak to poznać? Kiedy myślę o Drodze, właśnie przez duże D, myślę o Władysławie Broniewskim, człowieku, który przez całe swoje życie tak bardzo starał się nie zboczyć z Drogi,właśnie, i któremu ona starała się stale umykać spod nóg. Jako siedemnastolatek uciekł ze szkoły do Legionów, w kampanii 1920 roku dosłużył się kapitańskich szlifów i Virtuti Militari, w maju 1926 walczył na barykadach Warszawy, oczywiście w imię sanacji, czyli uzdrowienia, potem komunizował, siadywał w więzieniu, we Wrześniu nie dano mu przydziału do wojska, później były stalinowskie więzienia, armia Andersa, a wreszcie powrót do kraju w charakterze barda zwycięskiej rewolucji.
A potem umarł na raka, ale wszyscy uważali, że zapił się na śmierć, bo nie był w stanie tego wszystkiego znieść.

„Nie doszedłem tam, dokąd szliśmy”- pisał trochę ze złością, a trochę z zadumą w znanym wierszu Мannlicher ale nie wyciągał bynajmniej wniosku, że jeżeli nie doszedł tam, gdzie szedł, to najwidoczniej pobłądził. Przeciwnie: „ale idę jak żołnierz dalej”- deklarował w ostatniej strofie tego wiersza i rzeczywiście szedł.

A potem napisał wiersz Droga późną jesienią 1941 roku jeden ze swoich ważniejszych wierszy, przedrukowywany wielokrotnie w rozmaitych antologiach przed 1945 rokiem, zrzucany do kraju w postaci ulotki, wiersz, którego uczyły się na pamięć tysiące polskich żołnierzy, tak Armii Krajowej, jak armii Andersa - jednym słowem wiersz, którego nie ma w peerelowskich wydaniach Broniewskiego, bo ta jego droga nie taka była jak trzeba.
On zresztą też nie był zadowolony. Pisał w wierszu Zamieć

O, jakże smutno przez ten krwawy świat iść cmentarzyskiem idę...
Wiatr w oczy wieje. Orenburski wiatr.
Szedłem. Iść będę. Idę.

I rzeczywiście szedł dalej, znacznie dalej, i napisał Słowo o Stalinie i za tym kolejnym zakrętem drogi nie powtórzył: nie doszedłem tam, dokąd szliśmy.
I dzisiaj już trudno odpowiedzieć sobie na pytanie, czy nie powtórzył tych słów, bo były oczywiste, czy też właśnie oczywiste dla niego być przestały. Cóż zresztą na tej jego drodze jest oczywiste?

W roku 1926 pisał w wierszu Do towarzyszy broni

Sześć tysięcy zamkniętych w więzieniach woła dziś do was:
Оtwórzcie! przywołajcie niedawne wspomnienia,
więźniowie w Szczypiornie i Huszcie.

Później, po roku 1945, nie przypominał towarzyszom broni liczby więźniów politycznych, tylekroć większej. Ale może i ta sprawa była oczywista, skoro antysanacyjnego wiersza Do towarzyszy broni w latach pięćdziesiątych na wszelki wypadek nie drukowano.

Dla mnie nic tu nie jest oczywiste oprócz tragizmu drogi Broniewskiego. Ilekroć o niej myślę, zdejmuje mnie ogromny strach, bo oto okazuje się na tym przykładzie, że idąc świadomie obraną drogą, nie ma się wcale gwarancji, że się z niej nie zejdzie, że nie zawędruje się w stronę dokładnie odwrotną od zamierzonej.
I może nawet więcej: czy poczucie bezpieczeństwa, jakie daje świadomość, że właśnie oto idziemy obraną drogą, nie stanowi niebezpiecznej pułapki? Czy pułapka ta nie tkwi w samej istocie Drogi?

I strach drugi, o jaki przyprawia mnie myślenie o Broniewskim: że można do tego stopnia pozostać odpornym na własne życiowe doświadczenie Że wprawdzie nie można dwa razy wejść do tej samej rzeki, ale w to samo szambo da się wejść dowolną ilość razy. Oczywiście w imię czegoś, nie bez powodu przecież. I w tym jest logika drogi, logika, której się boję.

Skądś przychodzimy, dokądś zmierzamy, i oto okazuje się, że już nie tyle idziemy, ile - tu należałoby zastosować stronę bierną, co po polsku przy tym czasowniku niemożliwe - więc powiedzmy, że to droga nas idzie.

Idzie nas tym niebezpieczniej, im piękniejszy i czystszy był punkt startowy. Byłem jeszcze zupełny szczeniak, kiedym wziął ulotkę do garści, a potem siedziałem z Janem w trzynastej celi, i nie tylko z Janem, i nie tylko w trzynastej, albo przeskakiwałem przez jakiś ważny płot czy spałem na styropianie - albo i bez styropianu, bo na przykład na marcowym strajku na uniwersytecie styropianu nie było, i spałem na podłodze, z koszem od śmieci pod głową, więc moja zasługa większa i droga pewniejsza, bo na styropianie miękcej chyba? I wiem z całą pewnością, przed trybunałem własnego niezawisłego sumienia, że nie robiłem tego wszystkiego za judaszowe srebrniki CIA, chociaż tak pisano w gazetach, a przecież nawet ci, co to pisali, też wiedzieli, że to nieprawda.

Więc jeśli coś dzisiaj robię, to moja życiowa droga gwarantuje, że czynię dobrze. I jest jasne, że jeśli ktoś to neguje, źle czyni. Zresztą warto się zastanowić, czy w ogóle ma do tego prawo? Może podłożył sobie grubiej styropianu i było mu całkiem wygodnie, a taki mądry to jest dopiero dzisiaj?

Ktoś mógłby powiedzieć, że to nie są bardzo ładne myśli. Ale przecież są, i naprawdę dziwne byłoby, gdyby ich nie było.

Więc boję się drogi i tego, że tak nas łatwo prowadzi, i tych oczywistości kryjących w sobie pułapki.

Chciałem znaleźć jakieś wyjście z tego dylematu u św. Mateusza, gdy mówi o wchodzeniu przez ciasną bramę i przestrzega przed szeroką bramą i przestronną drogą, która wiedzie na zatracenie.

Odnalazłem cytat i przeczytałem kilka wersów dalej: Jak wszelkie drzewo dobre owoce dobre rodzi, a złe drzewo owoce złe rodzi. Nie może drzewo dobre owoców złych rodzić(VII, 17-18).

Właśnie. Droga wiedzie ku, a siew wydaje plon.

Może lepiej pójdę na przełaj. Przecież wiem lepiej.

5 sierpnia 1990

¹ 16 VII 90 powstało ugrupowanie polityczne pod nazwą Ruch Obywatelski - Akcja Demokratyczna, w skrócie ROAD, co - jak podkreślali inicjatorzy w komunikatach prasowych - po angielsku znaczy droga (przyp. wyd.).

Mirkowi Chojeckiemu – założycielowi NOW-ej¹

(…) Nasze szczenięce lata to okres zazdrości czy nawet pretensji do losu, czy czasami wręcz do Was, że nasze harcerskie podchody zostają tylko podchodami, że my nie możemy, nie mamy okazji do walki o Polskę, to dziwne lata dojrzewania i nauki, gdy słowa „kamienie na szaniec” poznawaliśmy najpierw z akowskiej legendy, aby dopiero później odnaleźć je w testamencie Słowackiego. I nie stanowiły one dla nas wstrząsającej metafory, ale były zwykłym określeniem rzeczywistości, w której przyszło nam rosnąć. Chowani w cieniu Waszej legendy musieliśmy przyjąć jako swoje tradycje wszystkich narodowych powstań, tradycje polskiego romantyzmu. I chociaż były to dzieje tak dawne, nie mogły pozostać dla nas tylko historią, pozbawionym bezpośredniego związku ze współczesnością abstraktem, bo podchorążowie ze Starówki objaśniali nam podchorążych spod Belwederu.
I stało się tak, że jedyne w dziejach PRL zamieszki, w których nie chodziło o relacje między płacami a cenami to walka podjęta przez nasze właśnie pokolenie z władzami PRL-u, walka o Adama Mickiewicza. Podobnie jak Mirek nie miałem jeszcze wówczas 20 lat i podobnie jak Mirek pierwszy raz znalazłem się w więzieniu. Wasza walka, na której nauczyliśmy się życia, uczyliśmy się historii, uczyliśmy się Polski, pozwoliła nam stanąć w obronie narodowej godności, pozwoliła przeciwstawić przemocy-wartości.

Nasz protest z 1968 roku nie był w pełni przez nas samych zrozumiany, był w pierwszym rzędzie odruchem i to właśnie odruchem ukształtowanym w ogromnej mierze przez Wasze, akowskie dokonania. I był to odruch niezmiernie szlachetny, ale bez ludzi takich jak Pani syn pozostałby odruchem tylko. O ile bowiem łatwiej zareagować na bodziec, zwłaszcza tak silny jak milicyjne pałki i gazy łzawiące, niż podjąć decyzję o mozolnej pracy!

Było w Warszawie mojej młodości przekonaniem powszechnym, że prasa kłamie, a uniemożliwia druk najwartościowszych dzieł literackich, że ludzie czekają na słowo.
Czekaliśmy wszyscy i mogli jeszcze długo czekać, bo wydawało się, że nic tu zrobić nie można, kiedy władza kontroluje nawet treść ślubnych zaproszeń czy nekrologów. Myśl Mirka o założeniu wydawnictwa, które przełamałoby państwowy monopol wymagała podobnej determinacji, co decyzja zastrzelenia najlepiej pilnowanego SS-mana Warszawy. To, czym dysponował, pozostawało w śmiesznej dysproporcji do rozległych zamierzeń, ale sprawą w najlepszym rachunku najistotniejszą pozostawało dla Mirka poczucie, odpowiedzialności, przekonanie, że nie wolno czekać na cud, że będziemy mieli w Polsce to, co zrobimy sami.

Nic Mirka nie obligowało do podjęcia walki z totalitarną władza na polu walki dla niej najważniejszym – polu prawdy -można by naliczyć dziesiątki i setki pisarzy, dziennikarzy, humanistów, którzy z racji swej profesji byli do podjęcia tej walki znacznie bardziej predestynowani, ale nie jest przecież przypadkiem , że to właśnie Pani syn znalazł w sobie tę odpowiedzialność za polską kulturę, to poczucie obowiązku, które kazało mu nie oglądać się na innych, ale właśnie założyć NOWĄ tak, jak ją założył gołymi rękami.
Nie było ani papieru, ani farby, ani maszyn, nie było potrzebnych umiejętności i jeszcze policja na karku, akurat dość, żeby rozgrzeszyć się z bezczynności, z powszechnego czekania na lepsze czasy. Gdy bowiem Wasza legenda uczyła życia aktywnego, uczyła odpowiedzialności w każdej chwili i za wszystko, co się dookoła dzieje, jednocześnie codzienna praktyka funkcjonowania naszego kraju uczyła nas bierności i odstraszała od działania, nakazywała zgodę na wszystko, co zastane, zgodę na powolne płynięcie z prądem. W szkole, na uczelni, w pracy trenowano nas nieustannie w fatalizmie, przyuczano do roli manipulowanych przedmiotów, uczono godzić się, że istotne decyzje podejmowane będą przez kogo innego. Słowem usiłowano nas przekonać, że Polska to nie nasza rzecz, że my nie jesteśmy w niej gospodarzami.

I każde niezależne działanie kogoś z naszego pokolenia jest zwycięstwem Waszej legendy nad zaaplikowaną nam szkoła konformizmu, jest jeszcze jednym Waszym zwycięstwem. Bo w tej walce nie ma i nie może być klęski – nie wierzyliśmy, że Wasza walka była bezsensowna, przegrana, daremna, że nic dobrego narodowi nie przyniosła. A jeśli nawet w chwili słabości mogło się komuś wydawać, że „zostanie po nas złom żelazny i głuchym drwiący śmiech pokoleń”², to już dziś widać wyraźnie, że racje miał inny poeta, ten, który mówił o sile fatalnej, przerabiającej zjadaczy chleba -może nie w aniołów, ale w Waszych następców.

Dlatego jeśli dziś Mirek siedzi w mokotowskim XII pawilonie, tym samym, w którym siedział Kazimierz Moczarski, jeśli został uwięziony za wprowadzenie w żywy obieg kultury polskiej dziesiątków tysięcy tak ważnych dla niej tomów, to Pani ból niech w jakiejś mierze łagodzą te wszystkie książki, te i następne, które jeszcze wydamy, które jeszcze wyda Mirek. Bo nie miał racji Mickiewicz, nawet gdyby już nic więcej nie udało się nam zrobić, pozostanie coś więcej niż krótki płacz kobiecy i długie nocne rodaków rozmowy.
Tak jak coś więcej pozostało nawet z Waszych klęsk.

1. Fragment listu do Marii Stypułkowskiej-Chojeckiej, legendarnej łączniczki Kamy, uczestniczki zamachu na Kutscherę.
2. Tadeusz Borowski „Gdziekolwiek ziemia” , przyp. redakcji