Nie było chyba jeszcze w Polsce człowieka, którego by tyle milionów ludzi słuchało z równą uwagą, zawisając mu spojrzeniem na wargach jak to się dawniej mówiło.
I on był chyba tego świadom, chyba wiedział, że mówi do nas wszystkich.

A teraz właściwie nie wiemy, co mówił i nawet jeśli ktoś puści to sobie jeszcze raz z magnetofonu – też właściwie nic nie wie. Bo oto słyszeliśmy człowieka, który deklarował gotowość oddania swojego młodego życia za Polską nierozdzieraną konfliktami, który kiedyś, in articulo mortis, słabnącą dłonią napisał na kartce swoją ostatnią wolę: aby jego dzieci wychować na dobrych Polaków-komunistów, człowieka, który w obliczu szubienicy wspomni jedno tylko nazwisko z naszej historii – nazwisko Józefa Wybickiego!

Do kogo mówiłeś, kapitanie? Nie do mnie przecież, chociaż słuchałem cię z uwagą, jaka należy się człowiekowi, któremu stryczek wisi nad głową. Mówiłeś przecież z żarliwością, z jaką nie można chyba mówić w pustkę. Nie rozumiem. Kiedy ty, krew z krwi i kość z kości ubectwa chcesz, aby twoje dzieci wychować na dobrych Polaków-komunistów – co masz właściwie na myśli, ty, na którego rękach jest krew, ty, syn człowieka, który był wysokim funkcjonariuszem UB w czasach, kiedy krew lała się codziennie, czego ty chcesz dla tych swoich dzieci.

Czy to wszystko widzieliśmy naprawdę, słyszeli na własne uszy? Czy to w ogóle możliwe? Czy ubecy od Łaby po Władywostok będą chodzić ze znaczkiem przedstawiającym kapitana i ustawiać jego zdjęcie tam, gdzie my ustawiamy zdjęcia drogich nam ludzi? Czy to jest jeszcze możliwe? Co ty właściwie zrobiłeś, kapitanie?
Już nawet nie na tej szosie, pod osłoną nocy, ale w biały dzień, na sali sądowej, w świetle telewizyjnych jupiterów?

Stanąłeś przed, tym sądem i przed naszymi oczyma jako bezpartyjny szeregowiec, bo usunięto cię z partii i zdarto oficers­kie szlify, ale przecież całym swoim zachowaniem umiałeś pokazać, że tak na śmierć, która ci przecież zaglądała w oczy, gotować się potrafi oficer-komunista.

Umiałeś pokazać, że jeśli się jest naprawdę oficerem SB, jeśli się jest naprawdę komunistą, czyjeś tam decyzje o odbieraniu legitymacji czy łamaniu nad głową pałki służbowej /bo w twoim wypadku mówienie o łamaniu szpady byłoby i anachroniczne i niestosowne/ – nie są w stanie zmienić istoty rzeczy.

I właśnie ty najlepiej ze wszystkich umiałeś nam pokazać, co to znaczy być ubekiem-komunistą. A wielu ludzi, i w Polsce i na świecie miało o tobie fałszywe wyobrażenie, które jednak umiałeś zmienić. Tyle było tych niepotrzebnych niejasności, na przykład z humanizmem socjalistycznym. Licealiści mordowali się nad nim w swoich wypracowaniach, czasem czytało się o nim w gazetach – a ciągle nie było jasne, o co właściwie chodzi. Teraz wiemy: humanizmem socjalistycznym kieruje się Służba Bezpieczeństwa, to nasze Minis­terstwo Miłości, nie zapominające o spieszczeniach nawet w naj­trudniejszej sytuacji, więc czuję się weselej, kiedy wiem, że jeśli będą mi coś przywiązywać do nóg, nie będą to w żadnym wy­padku kamienie, ale raczej kamulki.

Ale czy rzeczywiście jeszcze będzie komuś się chciało? Kiedy słuchałem twoich dramatycznych słów, odnosiłem wrażenie, że i ty w to wątpisz, że z tobą, chowanym od maleńkości na najlepszych wzorach, z tobą, nad którego kołyską wisiało zapewne zdjęcie Feliksa Edmundowicza, dumy polskiego ruchu rewolucyjnego, którego pomnika w dzień i w nocy pilnować musi kilku milicjantów, jego ręce nie przybrały naturalnego czerwonego koloru – z tobą odchodzi epoka, jakże brzemienna dla naszego samopoznania.

Tyle już było procesów, w których oskarżano komunistów o naj­cięższe zbrodnie, w których stawali oni w obliczu śmierci. Nie wiem na ile dokładnie, ale przecież musiałeś znać te historie – reportaż spod szubienicy Fučika, proces Dymitrowa czy Rosenber­gów – a teraz wreszcie twój proces ważny, wielki, historyczny i chyba ostatni przed tym wielkim procesem komunistów, który dziś trzeba umownie nazywać norymberskim, bo nie wiadomo, czy odbędzie się w Twerze, Kijowie, Nowogrodzie czy jeszcze gdzieś indziej.

Nie zauważyłeś, że ta epoka, czasy świetności takich jak ty, to już przeszłość, Myślałeś, że zdołasz powtórzyć heroiczną młodość twojego ojca, zrealizować jego sen o pale /znów szpada byłaby nie na miejscu/ – i przyszło ci za to zapłacić dwudziestopięcioletnim wyrokiem. Zawsze myślę z bólem o dinozaurach, o tym strasznym momencie, kiedy ginęły nie umiejąc się przystosować do zmieniającego się świata. Może inaczej po prostu być nie mogło, może takie są nieubłagane prawa przyrody czy historii, ale z dru­giej strony, jeśli myśleć o tych spośród nich, które chytrze kom­binowały, aby zawczasu wykształcić sobie jakieś płucotchawki, czy jak to się tam jeszcze nazywało – trudno się oprzeć pewnemu niesmakowi – przecież te chytrzejsze dinozaury popełniały rodzaj dezercji, która nie przystoi oficerowi.

Ile się tego przez ostatnie lata naoglądałeś! Próbuję to sobie odtworzyć i zrozumieć, ale trudno sytemu pojąć głodnego, związanemu od zawsze z ideami zyskującymi z dnia na dzień coraz to nowych zwolenników, wyobrazić sobie sytuację człowieka bro­niącego sprawy przegranej, skazanej na niepowodzenie, człowieka, którego chlebem codziennym jest przypatrywanie się kolejnym zdra­dom kolejnych towarzyszy, przechodzących do obozu coraz silniejszego przeciwnika. Kiedy się żyje w poczuciu własnej racji, zwłaszcza racji historycznej, nawet trudno sobie wyobrazić strach tych, którzy żyją w poczuciu, że za nimi nie stoi nic, że otacza­jący świat zagraża ich istnieniu, Twoje życie, kapitanie, wasze życie, było po prostu kosz­marem.

Kiedy słuchałem, jak twoi koledzy opowiadali przed sądem, że wszystkie swoje ważniejsze notatki muszą niemal natychmiast po sporządzeniu wrzucać do maszyny tnącej, aby nie dostały się w ręce przeciwnika, który – jak się okazało – nieskrępowanie bu­szuje po biurkach nawet w samym Ministerstwie Miłości, o czym tak przejmująco opowiadał twój dyrektor, generał Płatek, który na własnym biurku nie może trzymać ważniejszych informacji, żeby mu nie wykradli, kiedy się patrzy na te wszystkie kraty, za którymi musicie się chować, kiedy się widzi, w ile sprzętu do samoobrony trzeba wyposażyć tych biednych chłopców z ZOMO, zanim zaryzykuje się wypuszczenie ich z bezpiecznych koszar w miejsce, gdzie mogliby się zetknąć z groźnymi tubylcami – ogar­nia człowieka bezbrzeżne współczucie.

Mówiłeś o tym swoim ciężkim życiu, o służbie w świątek i piątek, zarwanych nocach, braku czasu dla żony i dzieci. I cały ten twój trud zmarnowano. Jak się musiałeś czuć, kiedy zaharowawszy się jak dziki osioł najpierw przy kompletowaniu, a później wnoszeniu na któreś tam piętro na ulicy Chłodnej tej całej amu­nicji, granatów, papierów – zobaczyłeś jak taki excusez le mot – Kiszczak jednym pociągnięciem pióra przekreśla cały twój finezyj­ny przecież plan zapuszkowania tego cholernego klechy.

A już przecież miałeś nadzieję, że się to wszystko odwróci, kiedy w grudniową noc resort brał odwet za wszystkie swoje upoko­rzenia. Ale też to ty właśnie, jako jeden z pierwszych zrozumia­łeś, że to tylko pozory, miny, że prawdziwego komunizmu z tego nie będzie. To przecież ty upominałeś się wtedy, aby przy pomocy czołgów i reszty tego całego bezsensownie pętającego się tam i sam sprzętu sprowadzić klechów na miejsce, jakie należy się im w prawdziwie komunistycznym państwie. Kiedy tego nie zrobiono, było już dla ciebie jasne że to drôle de guerre, a nie Blitzkrieg, że tak się wojen nie wygrywa.
Ileż to razy opisywano tragedię, która stała się twoim udziałem, tragedię prawdziwego mężczyzny, którego dłoń zaciska się na rękojeści broni, a rozkaz nie przychodzi, bo los uczynił twoim najwyższym wodzem chuchrowatą kukłę o ciepłych, spoconych rękach, która gorsetem i uniformem żałośnie próbuje pozorować męskość, a cofa się przed każdą godną mężczyzny decyzją. Owszem: słowa; taki mięczak potrafi dużo gadać, umie być mocny w pysku, ale jego słowa nie mają prawdziwego znaczenia – może gotować przeciwnikowi krwawą łaźnię, a gdy przychodzi co do czego, okazuje się, że to po prostu Stefek Burczymucha.

Z tego wielkiego strachu, który już niemal stanowi tej kukły istotę, bo wszystko zostało mu podporządkowane, będzie krok po kroku ustępować przed każdą groźbą, cofać się przed zapo­wiedzią strajku, pozwalać klechom hulać jak zechcą i budować co i gdzie im się zamarzy, wypuszczać na wolność połapanych przez ciebie i twoich kolegów najniebezpieczniejszych wrogów... Mówiłeś, że nie mogłeś zachować spokoju, kiedy na to patrzyłeś i trudno cię nie zrozumieć.

Chciałeś tą kukłą, tym Stefkiem Burczymuchą wstrząsnąć, zmusić go, by zachował się jak mężczyzna, dając po prostu przyk­ład – cóż, ledwie wprowadziłeś kraj na drogę, która mogłaby wieść do komunizmu, on z pełną gębą frazesów poszedł w przeciwną stronę; zdecydował się przeprowadzić ten proces, który, jakeśmy już sobie powiedzieli, jest chyba ostatnim. Widzisz, kapitanie, to zawsze takie trudne dla mężczyzny zrozumieć, że ktoś inny nim nie jest i być nie może, i nie dasz rady siłą go do tego zmusić.
Nic z tego nie będzie.

On się może tylko pocić, podglądając cię na monitorze, ale już nic się nie nauczy, a szkód, których narobił, nie da się już naprawić. Kiedy tak popiskuje, zaszywszy się w swoją mysią dziurę, nawet jeśli stara się to robić grubym głosem, jest najwyżej żałosny. Kiedy patrzy na twoją heroiczną postawę, bywa, że go na chwilę ruszy sumienie, zadzwoni do sędziego Kujawy i każe urugnąć tych cholernych korowskich adwokatów, albo każe prokuratoro­wi Pietrasińskiemu nawrzucać klechom tak, żeby się nawet księdzu Skardze dostało – ale zawsze będzie to tylko mysi pisk.

A ty zostałeś sam. Ty, ostatni komunista.
Nic już nie poradzisz, twoje dzieci komunistami nie będą. To się już w Polsce skończyło i już nikt nie ma siły w to wierzyć. Gdzie te czasy, kiedy prawdą były słowa poety, że partia to ręka milionopalca w jedną miażdżącą pięść zaciśnięta, dzisiaj potrafi ona tylko jak śmiertel­nie przerażony skorpion zwrócić swoje żądło przeciwko tobie, ostatniemu komuniście. Tak to jest, kapitanie, schodzisz ostatni. Nie został tam już żaden komunista, ot, tylko trochę szczurów, które zawczasu nie opuściły okrętu, a które jeszcze pokażą nie­jedną swoją szczurzą sztuczkę. Już zszedłeś. Żegnaj – ze swojej wyspy, na której niespodziewanie wylądowałeś, będziesz teraz pa­trzeć na klęskę ostateczną, patrzeć jak twój statek bez załogi, sternika i ładunku będzie powoli tonął, aż fale zamkną się nad nim.

Ale ty na zawsze pozostaniesz w mojej pamięci, a ja pozos­tanę twoim dłużnikiem, bo pozwoliłeś mi zobaczyć to wszystko, czego bym bez twojej pomocy pewnie nie dojrzał i za to dziękuję ci, kapitanie.

podpisane: Jan Biuletyn

Stało się tak, ze różne nasze spotkania, poczynając od So­lidarności, w której spotkaliśmy się w 10 milionów fundują się raczej na proteście niż na programie, że mamy raczej wspólnych wrogów, niż wspólne poglądy.

Wydaje mi się, że powyższe zdanie nie powinno być przedmio­tem dyskusji i narzekań, tak się bowiem po prostu stało, i bez względu na to, kto tego piwa nawarzył, trzeba je teraz wypić, a zastanawiać się warto chyba tylko nad tym, jak to robić.

Ostatnie lata, które przyniosły Polsce ogromny rozwój insty­tucji niezależnych od państwowego monopolu, stworzyły pierwszą w historii naszego obozu możliwość artykulacji społecznych dążeń i zaspokajania pragnień, których komuniści nie tylko nigdy nie chcieli zaspokajać, ale raczej życzyli sobie, aby nawet o nich nie myślano.
Udało nam się dożyć sytuacji, kiedy praktycznie nie ma w Polsce człowieka, który nie mógłby drukiem upowszechniać swoich rzeczywistych poglądów. Wyjątek stanowi tylko grupa zawodowych dziennikarzy, zatrudniona w koncesjonowanych gazetach koncernu RSW Prasa i innych tego typu instytucjach. Reszta społeczeństwa może artykułować swoje przekonania mniej więcej normalnie, tyle, że w tzw. drugim obiegu.

Bardzo to oczywiście krzepiące i jest ciągle tak, że w tym naszym obozie jesteśmy najweselszym barakiem, nawet jeżeli gen. Jaruzelskiego będziemy określać jako Lageralteste, co jest tym rodzajem złośliwości, którego jakoś zupełnie nie umiemy sobie odmówić, to jednak warto pamiętać, że nawet z tym generałem cieszymy się wolnością której zazdroszczą nam w pozostałych barakach.

W pięknym wywiadzie dla "Radia Solidarność – Kontakt”, działającego w Paryżu i przesyłającego do Polski swoje programy w postaci kaset, rosyjska poetka i tłumaczka literatury polskiej, Natasza Gorbaniewska, mówi, że kiedy Polsce narzucono stan wojenny i zarządzono blokadę informacji, chciało jej się przez łzy – śmiać. Przecież my, mówi Gorbaniewska, żyjemy w takiej blokadzie już 70 lat.

Ale jest jednocześnie tak, że obiegowe już zdanie, mówiące, że „społeczeństwo polskie po prawie 40 latach komunistycznych rządów odzyskało możliwości swobodnego wypowiadania się” – otóż zdanie to zawiera niezwykle poważny błąd, biorący się z przega­pienia tej okoliczności, że słowa "społeczeństwo polskie odzyskało” milcząco a fałszywie zakładają tożsamość tego, co tracił, z tym, kto odzyskiwał. Nie warto w tym miejscu bawić się w statys­tykę, ale trzeba przypomnieć, że już najmłodsi z tych, którzy osiągnęli dojrzałość w czasach II Rzeczypospolitej, wchodzą w wiek emerytalny, a ponad połowa żyjących dziś Polaków urodziła się już po śmierci Józefa Wissarionowicza i eo ipso w całości ukształtowana została przez ten system, z którym wprawdzie wielu chce walczyć, a reszta przynajmniej jest z niego niezadowolona, ale przecież coraz mniej jest tych, którzy naprawdę jakiś inny system znają.
W starej bajce Krasickiego o ptaszkach w klatce było tak, że młody czyżyk godził się z niewolą ze względów, by tak powie­dzieć, pragmatycznych – sądził, że klatkę zapewnia mu wygody na wolności nieosiągalne, że stanowi gwarancję codziennego i wystarczającego pożywienia, osobistego bezpieczeństwa i tak dalej.
Czy był to pogląd fałszywy? Aleksander Zinowiew, badacz wprawdzie ekscentryczny, ale uchodzący za jednego z najwybitniejszych żyją­cych sowietologów, jest absolutnie przekonany, że takie właśnie postrzeganie własnej niewoli jest fundamentem, na którym opiera się istnienie społeczeństwa radzieckiego.


Nie wchodząc z Zinowiewem w dyskusję, przede wszystkim z braku sowietologicznych kompetencji, wypada powiedzieć, że jego diagnozy do Polski się nie odnoszą, bo polskie młode czyżyki nie są przez gen. Jaruzelskiego hodowane w warunkach, z których by­łyby zadowolone.

Jest jednocześnie tak, że gdyby na podstawie publikacji niezależnych sporządzić rejestr pretensji, które są pod adresem generała zgłaszane, okazałoby się na pewno, iż czy­żyki nie domagają się właściwie więcej ziarna, którego zresztą dostają obiektywnie za mało, że bardziej od ekonomicznych rewin­dykacji interesująca jest dla nich np. zbrodnia katyńska.
Kiedy dobrotliwy Ed¹ sypał ziarno pełną garścią, o Katyniu myślało się jakoś mniej.
Nie są to oczywiście zależności aż tak proste, ani tym bardziej odwracalne, i sądzę, że nie ma już takiej ilości ziarna, za którą czyżyki polubiłyby generała, utraciły bowiem to, co dla ich sytuacji było konstytutywne – przekonanie, że klatka daje jakiś rodzaj bezpieczeństwa i jakiś rodzaj gwaran­cji.
Nie wiem, jak dzisiaj uczy się studentów ekonomii politycz­nej, ale pamiętam dobrze, że mnie uczono, iż podstawową różnicą między gospodarką kapitalistyczną a socjalistyczną jest to, że w kapitalizmie zdarzają się kryzysy. Wtedy twierdzenie takie wyglądało na prawdziwe, gdyby dziś próbować studentów przekonywać, iż centralne planowanie i nacjonalizacje przemysłu i handlu za­bezpiecza przed kryzysami – osiągnęłoby się efekt kabaretowy.

Stało się więc tak, że młode polskie czyżyki utraciły dzie­wictwo, przestały mieć do swojego hodowcy zaufanie, mocno go na­wet znielubiły, że gotowe są nastawiać ucha na opowieści starych czyżyków, ale nawet jeśli się same zestarzeją, nie staną się sta­rymi czyżykami, przynajmniej w tym sensie, że całą wiedzę o tym, jak żyć na wolności, będą czerpały z drugiej ręki, bo bez wzglę­du na to, jakie rozmowy się między czyżykami w klatce odbywają, ona to jest dla młodych czyżyków jedynym realnym doświadczeniem życiowym.

Wydaje mi się, że komuniści przekazali nam coś, co jest fundamentem ich poglądu na świat, w którym generalnie wszystko daje się podzielić na nasze i nie nasze, na dobre i złe, poży­teczne i szkodliwe. Można tę fundamentalną konfliktowość zasad­nie interpretować, jako istotę marksizmu, można zasadnie dowo­dzić, że w tym właśnie Marksowskim założeniu o walce sprzecznoś­ci – konflikcie upatrywać należy przyczynę wszystkich nieszczęść, jakie z marksizmu wynikły, można być najgłębiej przekonanym, że coś dobrego da się zbudować tylko na odmiennych niż marksowskie założeniach, które będą koncentrować się nie na wyszukiwaniu – tego, co dzieli, ale tego, co łączy, które zamiast do kon­fliktu będą miały prowadzić do zgody – ale przecież rzeczywis­tością, która nam została zadana, nam, urodzonym w czasie, kiedy widmo komunizmu straszyło w Europie już od stulecia – jest właśnie konflikt z komunizmem, sprzeczność między naszymi interesami a interesem rządzących komunistycznych partii i walka z komunizmem, walka, której stawką jest nasze przetrwanie.
Tę walkę postrzegamy jako naszą konieczność, ba, jako w naszym życiu coś najważniejszego, coś, czemu to życie nasze jest podporządkowane właściwie niezależnie od naszej woli. I tu poja­wia się pytanie: czy tak jest naprawdę, czy też jest to tylko skaza naszej świadomości ukształtowanej przez ten właśnie system, nawet jeśli obraca się ona przeciwko niemu? A jeśli by tak było, to czy jesteśmy zdolni wyjść poza kategorie walki i wrogości, po­za ocenianie wszystkiego, co nas otacza, inaczej niż pod kątem celowości?

Piszę te słowa w roku orwellowskim, w czasie, kiedy bardzo upowszechniła się w Polsce świadomość, że istotą komunistycznego systemu, w którym przyszło nam żyć, jest kłamstwo.

Jeśli wiemy, że kłamstwo jest kłamstwem właśnie, że prawdę tylko nieudolnie udaje – mogłoby się wydawać, że najważniejsze już zostało zrobio­ne, że demaskacja kłamstwa jest zarazem ujawnieniem prawdy, że niezgoda na życie w kłamstwie, odrzucenie go, jest tożsame z roz­poczęciem życia w prawdzie.

Wielu ludzi w swoim oporze wobec komunistycznego kłamstwa, w swojej potrzebie znalezienia oparcia, – zaczęło czuć /bo prze­cież nie rozumować/ w ten sposób, że skoro kłamstwo przyporządko­wane jest do komunizmu, tedy prawda jest funkcją antykomunizmu; ludzie ci, tak prawdy spragnieni, nie chcą jej szukać, nie mają na to siły, ale chcieliby ją dostać od razu, chcieliby wierzyć, że każde, najskromniejsze nawet działanie wrogie gen. Jaruzels­kiemu, o chociażby włączenie radia, odbierającego którąś z zachodnich rozgłośni – zapewni owo wymarzone życie w prawdzie.
Ale jest jednocześnie tak, że ci ludzie, o których tu pi­szę, to przecież owe młode czyżyki; żyjemy w niewoli, znając wolność z opowiadań, nienawidzimy klatki, w której jesteśmy zam­knięci i wszystko, co nie jest tą klatką właśnie, postrzegamy jako dobro.
Kiedy myślę o tym wszystkim, plącze mi się po gło­wie zapamiętany z jakichś szkolnych akademii wiersz Włodzimierza Majakowskiego:

Znałem robotnika
był niepiśmienny
Nie umiał nawet
ABC
Ale słyszał
jak mówił Lenin
I wszystko – wie!

Czy nam się coś podobnego nie zrobiło, albo przynajmniej nie robi? Czy jakby słowo "Lenin” zastąpić słowem “Lechu", ta zwroteczka nie byłaby troszkę o nas? Zarówno z lektury publi­kacji niezależnych jak z rozmów z ludźmi działającymi w drugim obiegu, odnoszę często wrażenie, że pragnienie posiąścia prawdy od zaraz, objaśnienie całego zła panującego na świecie machinacjami NKWD, wpędza nas na drogę, na której wcale nie chcielibyśmy się znaleźć, sprawia, że starając się robić czerwonemu na opak, bezwiednie przyjmujemy narzucone nam przez niego obyczaje, spo­soby myślenia i zachowania.
Stąd moje tytułowe pytanie o charakter i granice naszej niezależności, szczególnie w dziedzinie kultury. Jest zjawis­kiem unikalnym i wspaniałym, że w Polsce działają dziesiątki niezależnych wydawnictw i grup samokształceniowych, ale czasami bierze strach, kiedy wmyślić się w ich zajęcia. Oto zgłasza się do mnie jakaś taka sympatyczna grupa, która zaplanowała sobie, Że się w przeciągu roku wysamokształci, zrobiła plan zajęć i żąda, aby w godzinnym wykładzie przedstawić jej dzieje literatu­ry PRL.
Gdybym to zamówienie, zrealizował, byłbym jak ów Lenin z wiersza Majakowskiego. Zdążyłbym powiedzieć, że Miłosz i Szcze­pański cacy, Konwicki też cacy, ale dopiero od 1956 roku, a Putra­ment i Bratny – be. Czy tak można?

Niezależność, którą osiągnęliśmy dotąd, jest na razie bar­dzo względna, bo nie tylko nie jestem pewien, czy jesteśmy od czerwonego niezależni rzeczywiście, czy tylko zależni negatywnie, ale przecież nie jesteśmy również w wystarczającym stopniu nie­zależni i od samych siebie.

Przyjmując istnienie barykady, która ma tylko dwie strony, i trzeba się znaleźć po jednej z nich, nak­ładamy sobie sami liczne ograniczenia, rezygnujemy z góry ze wszy­stkich działań, co do których obawiamy się, że mogłyby być wyko­rzystane przez przeciwnika. Rezygnujemy z krytyki wszystkich tych, którzy po naszej stronie barykady się znajdują, o ile krytyka ta miałaby być wyrażana publicznie i w ten sposób likwidujemy ponie­kąd sensowność własnego działania w strukturach, które określamy jako niezależne.

Jakże często słyszy się w rozmowach prywatnych, że ludzie źle mówią o wydawanych w podziemiu książkach, decyzjach TKK²,po­radach udzielanych przez ekspertów, nie mówiąc już o polityce prowadzonej przez Prymasa Glempa, a przecież ciągle uważa się za niestosowne podjęcie publicznej dyskusji nad tymi problemami. Jest rzeczywiście tak, że jeślibym o wspomnianej polityce Prymasa napisał to, co myślę i słyszę wokół siebie, byłbym zapewne cyto­wany przez "Trybunę Ludu” i dziennik telewizyjny i nasi przeciw­nicy mieliby szanse, aby to moje pisanie przeciwko nam wykorzys­tać – ale naprawdę nie wiem, czy to jest rzeczywiście zło najwię­ksze.


Wypadło nam działać w trudnej sytuacji – proszę darować mi ten komunał – i to, co jest największą naszą możliwą wygraną, a więc budowa niezależnego społeczeństwa, zależy w tej chwili chyba od tego właśnie, czy zdołamy przebić się poza narzuconą nam strukturę świata dwudzielnego, przez który przebiega barykada.

Jeśli mówimy o niezależnym społeczeństwie, to musimy mieć w pa­mięci konieczność istnienia w nim mechanizmów samoregulacji, które ciągle – dla dobra sprawy – staramy się hamować, wiedząc przecież jednocześnie, do czego prowadzi takie rugowanie samoregulujących mechanizmów.
Jeśli kultura polska miałaby się wybić na niezależność, musiałaby stać się forum rzeczywistej dyskusji, współpracy i starć w imię wartości, wartości różnych, ale stale przywoływanych, wartości, o których będzie się pamiętać w każdej sprawie, a nie będzie się ich poświęcać czy, odrzucać w imię najszlachetniejszego nawet celu ostatecznego.

I w całej tej pracy, którą podejmujemy, warto, myśląc o komunizmie, mieć w pamięci tych wszystkich, którzy są już for­macją minioną, nieistniejącą – tych, którzy przyszli do tego ru­chu, kiedy nie miało się z tego pożytku a tylko kłopoty, i któ­rzy ze szlachetnych pobudek, z dążenia do naprawienia świata, sami nie wiedząc, kiedy, uznawszy przekonanie o dzielącej cały świat barykadzie, rozmijali się z przyświecającymi im kiedyś idea­łami, dla których przestawały być ważne inne kryteria oceny, niż to, czy coś jest pożyteczne dla ich partii, a na końcu tej drogi z więźniów politycznych zamieniali się w milicjantów, z rewolucyjnych poetów – w cenzorów i grabarzy kultury.

Myślę, że pamięć o nich ustrzeże nas przed popełnianiem błędów podobnych, ale musimy pamiętać, że nie jesteśmy na to nie­bezpieczeństwo immunizowani, że nie wystarczy, iż ich doświadcze­nie jest nam znane. Potrzeba jeszcze odwagi, choć może to brzmi śmiesznie, jeśli zważyć, że formułuję ten wymóg pod adresem lu­dzi, którzy codziennie narażają się na więzienie i którym braku odwagi zaiste zarzucać nie można, ale przecież ta nasza odwaga codzienna bierze się z poczucia, siły, jaką daje nam pamięć o 10 milionach zwolenników, i że mając to na uwadze przyznać trzeba, że pisanie krytycznie o gen. Jaruzelskim nie jest dziś aktem odwagi, w tym samym stopniu, co, powiedzmy, krytyczne pisanie o Wa­łęsie. Ten, kto o Lechu zechce napisać źle, nie będzie miał za sobą 10 milionów, a przecież nie odzyskamy normalności, póki lu­dzie nie zaczną mówić swoimi indywidualnymi głosami.
Cytowany już Włodzimierz Majakowski pisał:

Jednostka!
Cóż komu po niej?
Jednostki głosik
cieńszy od pisku.
Do kogo dojdzie?
Ledwie do żony!
I to,
jeżeli pochyli się blisko.
Partia
to głosów
jeden poryw –
zbity w bezliku
cichych i cienkich,
pękają
od nich
wrogów zapory,
jak w huku armat
w uszach
bębenki.

Ciekawe, czy sam poeta, a później jego cenzorzy, wydawcy i tłumacze zdawali sobie sprawę z sensu zacytowanego fragmentu, któ­ry wprost nazywa zunifikowany, wielomilionowy chór – siłą destruk­cyjną. I chyba ma rację.
Jeśli chcemy tworzyć niezależną kulturę, a kultura to prze­cież budowanie, to obliczona na pokolenia mozolna uprawa – bo taki jest sens łacińskiego źródłosłowu – musimy stwarzać możli­wości, aby każdy mógł mówić własnym, – cieńszym od pisku głosem.
/podpisane: Jan Biuletyn/


1. Edward Gierek , prześmiewczy anglicyzm na wzór „wujka Sama”

2. Tymczasowa Komisja Koordynacyjna – podziemny organ koordynujący działalność regionalnych struktur zdelegalizowanej Solidarności w stanie wojennym