Artykuły

Przypomnijmy: Jan Walc zmarł 10 lutego 1993 roku. Miał zaledwie 45 lat i sławę wybitnego historyka literatury.
Za życia wydał trzy książki (Wybierane, 1988; Architekt Arki, 1991; Wielka choroba, 1992). Od połowy lat siedemdziesiątych drukował głównie w drugim obiegu — w "Krytyce", "Zapisie", a później w "Kulturze Niezależnej" i "Pulsie", i tam pozostały jego najgłośniejsze artykuły. Miał umysł badacza, ale temperament publicysty i prasa była dla niego najwłaściwszym, czyli najgorętszym środkiem przekazu.

W latach dziewięćdziesiątych, ulegając swej wewnętrznej pasji, został felietonistą najpierw tygodnika "Wokanda", później "Życia Warszawy". Nie pamiętam, kiedy po raz pierwszy przeczytałam artykuł Walca w stołecznym dzienniku, ale od początku miałam pewność, że to nadzwyczajny talent publicystyczny na miarę Prusa i Słonimskiego. Odtąd w każdy piątek kupowałam ,,Życie", aby przeczytać felieton tego autora.

Mój zachwyt dla publicystyki Walca był bezgraniczny i, powiedziałabym, bezinteresowny. Na ogół nie podzielałam jego poglądów politycznych. I nie zawsze zgadzałam się z nim jako historykiem literatury. W obu tych dziedzinach - w polityce i pisarstwie krytycznym - wydawał mi się zbyt radykalny, porywczy, jednostronny, niesprawiedliwy. Jego błyskotliwe szkice o Dąbrowskiej czy Iwaszkiewiczu przesłaniała niechęć do postaw kompromisowych i nieumiejętność zrozumienia zawiłych relacji, jakie łączyły owych pisarzy z władzą.
Prawdę mówiąc, Walc nie chciał rozumieć różnych względów, które zmuszały wybitne osobistości do kontaktów z peerelowskim systemem. Uważał, że firmowano w ten sposób legalność sprawowanych rządów, i choćby z tego powodu oceniał owe kompromisy negatywnie. Nie umiał pisać o przeszłości, nie dotykając spraw ideologii; ten punkt widzenia naznaczał jego pisarstwo w sposób szczególny, ale także wyraźnie je ograniczał. Walc jak Katon wracał uparcie do swojej Kartaginy. Jako działacz KOR-owski, pozbawiony przez wiele lat pracy i możliwości drukowania w prasie oficjalnej, jako publicysta podziemny, członek nielegalnych redakcji, nie wierzył, że intelektualiści mieli wyboru, że byli skazani na kolaborację |i ukrywanie prawdy. Bez względu na to, z jakiego miejsca wychodził, zmierzał zawsze ku kwestii odpowiedzialności za dokonane wybory. Przyznaję, iż wydawało mi się, że ta swoista jednostronność Walca bierze się z "kombatanctwa". Walc poświecił się sprawie, nie wiedząc przecież, jak to się skończy, mógł więc czuć coś na kształt przewagi i satysfakcji wobec tych, którzy nie ryzykowali, którzy wybrali ciepłe posadki, talony, nagrody.

Lektura felietonów zestawionych w książce uświadomiła mi, że się mylę. Otóż dzisiaj jestem przekonana, że pogląd na temat pisarstwa Walca trzeba zweryfikować w całości. Niepotrzebnie asekurowaliśmy się przed jego pisarstwem politycznym. Nie był wyrazicielem jakiejkolwiek opcji politycznej, parlamentarnej czy rządowej. Polityka rozumiana jako obszar sprawowanej władzy być może w ogóle go nie interesowała. I przed rokiem 1989, i potem, należał do swoiście pojętej opozycji. Był wybitnym przedstawicielem liberalnej inteligencji, której zadaniem jest patrzenie władzy na ręce. Wierzę, że władza zmieniałaby się, a Walc stałby zawsze po tej drugiej stronie - w roli dla siebie najwłaściwszej: obserwatora i krytyka. W swoich opiniach, nieraz tak radykalnych, kierował się nie względami politycznymi, ale zdroworozsądkowymi. Był doskonałym wcieleniem precyzyjnego myślenia, jak nikt inny władał swoją atutową bronią - błyskotliwym intelektem, nie podporządkowanym nikomu i niczemu, oraz jasną logika wywodu, która zjednywała mu zarówno przyjaciół, jak i wrogów.

Myślę, że trochę go nie rozumieliśmy. (My to znaczy ci, którzy zachowywali pewną rezerwę wobec rzekomo politycznej postawy Walca). Że nie wierzyliśmy, iż można naprawdę być nie- zależnym - od lewa i prawa. Na początku łat dziewięćdziesiątych proces upolitycznienia życia publicznego osiągnął swoje apogeum. Dlatego chcieliśmy widzieć Walca po którejś stronie - umieściwszy go w jakimś miejscu tej mapy cieszyliśmy się, że jest właśnie tam lub mieliśmy mu to za złe. A Walc nie był ani tu, ani tu. Był sam sobie - dlatego zmieniał gazety, z którymi współpracował, i gdyby nie śmierć z pewnością szukałby dalej najbardziej niezależnego forum.

Na tle polskiej publicystyki ostatnich kilkudziesięciu lat Walc był jednym z najwybitniejszych felietonistów. Dzisiaj widać wyraźnie, że to on dziedziczył pałeczkę po Słonimskim, a nie współpracujący z poetą - Adam Michnik. Porównywanie z Michnikiem jest zresztą kapitalną okazją, by przyjrzeć się nieco bliżej felietonom Walca, ich językowi i metaforyce, wewnętrznej kompozycji, wykorzystywanym wzorom wypowiedzi, dowcipowi, głęboko ukrytym figurom stylu, które zdradzają nigdy nie ujawniane zamysły pisarskie.

Racjonalizm postawy Walca oddalał go od estetyki etyzującej, zakorzenionej w języku dziewiętnastowiecznego romantyzmu. Walc wstydziłby się pisać wprost o honorze etosie, misji dziejowej spoczywającej na polskiej inteligencji, i poświęceniu. Wołał mówić o zgodności czyjeś postawy z prawem, o fachowości, pożytku, pragmatyzmie, rozsądku, społecznych oczekiwaniach, obowiązkach. Wybierał język pragmatyczny, służący rozwiązywaniu konkretnych za- dań: unikał patosu, moralistyki, ale unikał także kpiny i szyderstwa. Jeśli ugrzązł w zawiłej składni, jeśli posłużył się sylogizmem, to zawsze usprawiedliwiała go pogmatwana materia życia, którą starał się pojąć i opisać. Oczywiście nie beznamiętnie, a!e z całą niechęcią, jaką odczuwa precyzyjnie myślący człowiek, zetknąwszy się z głupotą, podłością, sekciarstwem i bigoterią.

Retoryka felietonów Walca zasługiwałaby na opis samego Chaima Perelmana. Ale i pośledniejszy czytelnik zauważy, że ulubioną figurą felietonisty jest niewymuszony paradoks, rodzący się ze zderzenia teorii i praktyki, działań postulowanych i faktycznych. W styczniu 1992 roku pisał tak np. o ,,czystkach" ZCHN-u w ministerstwie pracy: Minister Kropiwnicki wylewa wiceministrów z Unii Demokratycznej. Rozumiem go doskonale. Jeżeli zostanę ministrem dowolnego resortu i zastanę tam wiceministrów z ZChN-u, wyleję ich natychmiast. Różnica między nami polega tylko na tym, że Kropiwnickiego zły los zmusza do wylewania fachowców, na których miejsce zaproponować może swojego partyjnego kolegę Słowika, który jako dyplomowany kierowca mógłby się jakoś bronić jako wiceminister komunikacji podczas gdy w resorcie polityki społecznej ląduje wyłącznie po linii partyjnej. Więc jeśli mnie zostanie ten resort powierzony, wyleję Słowika na zbity dziób nie za przynależność do ZCHN-u, ale za brak kwalifikacji. ! Zamiast moralizowania zafundował Walc pokazową lekcję myślenia obywatelskiego, piętnując arogancję nowej władzy, a więc tę cechę, która najwyraźniej zadecydowała o upadku po- sierpniowej Polski i oddaniu rządów stronie przeciwnej. Z tego felietonu można by wyciągnąć wniosek, że Walc sprzyjał Unii Demokratycznej (dzisiaj Unii Wolności) i że nie darzył sympatią ZCHN-u.

Otóż, jeśli dobrze zrozumiałam logikę Walcowego wywodu, autor odpowiedziałby na ten zarzut tak: "Oczywiście, sprzyjam Unii Wolności - pod warunkiem, że zachowuje się mądrze, i oczywiście, że nie zniósłbym ZCHN-owskich ministrów, jeżeli byliby ignorantami". Gdyby jednak przyjazne lub nieprzyjazne oczekiwania Walca nie zostały spełnione, byłby zdolny do krytyki kolegów i pochwał pod adresem niedawnych oponentów. I w istocie robił to. Chwalił niedawnych przeciwników i krytykował przyjaciół. Bywało, że wściekał się na Celińskiego, Michnika, Olszewskiego. Nic krył irytacji, gdy mówił o Wałęsie, W ostatnim felietonie wydrukowanym 23 stycznia 1993 roku pisał: jesienią 1980 roku, znalazłszy się w Gdańsku, zwróciłem się do senatora Andrzeja Celińskiego, który podówczas bynajmniej nie był jeszcze senatorem, ale sekretarzem Przewodniczącego NSZZ "Solidarność" z następującą propozycją: "Andrzeju powiedziałem — wiesz doskonale, że od lat utrzymuję nie tylko siebie, ale i rodzinę z korepetycji z polskiego i historii. Naprawdę umiem to robić. Czy komisja krajowa nie mogłaby mnie zatrudnić, abym tego wszystkiego nauczył Lecha Wałęsę?"
Oczywiście nie trzeba dodawać, że propozycja została odrzucona. A trzynaście lat później inteligentnie zauważył, że istnieje całkiem przejrzysty związek pomiędzy sposobem sprawowania władzy a deklinacją łacińską i funkcjami trygonometrycznymi. Kto tego nie umie i nie chce się nauczyć, zawsze znajdzie sposób, by pognębić ludzi wykształconych. Cała reszta - "wojna na górze", "pluralizm" - to etykiety dorabiane do pierwotnej sytuacji frustracji i poczucia zagrożenia.
Ostatni felieton Walca "Kuroń do zupy, kucharka do rządu" jest także znakomitym autoportretem pisarza. Walc, poirytowany marnowaniem autentycznych talentów politycznych, choćby odsunięciem na dalszy plan Jacka Kuronia, pisał o wiedzy jako podstawie władzy, o potrzebie wykształcenia, o umiejętności słuchania mądrych doradców. Czy promował w ten sposób etos inteligencki? Nie, nie marzył o rządach intelektualistów. Propozycję Andrzeja Szczypiorskiego nawołującego do założenia partii inteligenckiej uznał za śmieszną. Domagał się natomiast od ludzi na świeczniku - fachowości, poważnego stosunku do profesji zawodowego polityka, wysiłku i pracy.
Siebie tymczasem postrzegał tak, jak to ujął w rozmowie z Celińskim trzynaście lat wcześniej: jako nauczyciela, korepetytora, dzielącego się wiedzą z ewentualnymi słuchaczami, W odróżnieniu od wielu innych dziennikarzy i urzędników np. małoletnich i niemądrych redaktorów dzisiejszej telewizji publicznej, rozumiał swoje pisarstwo bardzo skromnie, nie jako misję, lecz jako służbę.
Logicznej brzytwy używał Walc także w odniesieniu do materii literackiej, tutaj, jak sądzę, z gorszym skutkiem. Wprawdzie nie upolityczniał pisarstwa, ale poddawał postawy twórców zdroworozsądkowej ocenie i zatrzymując się na drażniących przypadkach podporządkowania się władzy. Nie umiał zrozumieć, jak mądra Dąbrowska, którą znał osobiście i cenił mogła firmować nowy ustrój. Nie umiał zrozumieć i nie umiał przejść nad tym do porządku dziennego, tak jak Tomasz Burek, który prezentując zdecydowane sympatie i antypatie polityczne, w sposób głęboki i odkrywczy pisze o Iwaszkiewiczu, wielkim "kolaborancie", ale i wielkim pisarzu.
Walc tego nie potrafił. Tajemnica pisarstwa Iwaszkiewicza czy Dąbrowskiej sprowadzała się jego zdaniem do owego wyboru lojalności, wyboru niepojętego, którego nie mógł objąć rozumem i który blokował mu dalszy etap pracy krytycznej. W ten sposób stał się pisarzem jednego tematu, obsesyjnie władającego jego wyobraźnią.
Tymczasem w felietonach, odnoszących się do pogmatwanej materii życia publicznego w czasach tak zwanej transformacji ustrojowej, niezłomna logika wywodu była narzędziem najodpowiedniejszym. Nie było takich szaleństw, błędów, idiotyzmów, których Walc by nie dostrzegł i nie opisał. Widział naszą rzeczywistość jasno j przenikliwie, choć bez zachwytu. Tak jak wcześniej Prus czy Świętochowski pisał o sprawach ważkich i drobnych, mając wyraźną świadomość tego, że polskie życie publiczne trzeba budować od podstaw.
Nie był zwykłym dziennikarzem. Pracował w dziennikarstwie, ponieważ stamtąd było mu najbliżej do spraw, które uznał za najpilniejsze, i które wciąż pozostają aktualne.

Warto go czytać. Był przenikliwym obserwatorem życia zbiorowego, mądrym facetem, świetnym felietonistą, klasykiem gatunku.

Prezentujemy tu fragment szerszej pracy: Przemysław Kaniecki, Słowo w zagrożeniu. O aspekcie badania twórczości Konwickiego w PRL-u lat 70. i 80, Konteksty nr 4, 2010.

Redakcja strony serdecznie dziękuje autorowi za pozwolenie na udostępnienie tekstu, oraz za zaangażowanie i pomoc, bez których publikacja pracy doktorskiej J. Walca nie doszłaby do skutku.

Zapis na Konwickiego, wyrokujący o całkowitej nieobecności twórcy w dyskursie publicznym, zapadł w 1977 roku. Był to czas, kiedy złożył pisarz w Czytelniku Kompleks polski, po czym – gdy nie zgodził się na jakiekolwiek ingerencje w powieści, wobec czego zrezygnowano w wydawnictwie z publikacji – zaniósł powieść do Niezależnej Oficyny Wydawniczej [Bereś 2003 : 295]. Ukazała się jako 3. numer „Zapisu”, stając się tym samym pierwszą powieścią opublikowaną w podziemiu.
W latach 60. i 70. Konwicki był obok Stanisława Dygata bodaj najpopularniejszym, najpoczytniejszym polskim pisarzem. W 1976 r. odniósł olbrzymi sukces rynkowy prowokacyjnym – aluzyjnym i rozrachunkowym – Kalendarzem i klepsydrą, który był jedną z najżarliwiej dyskutowanych książek w powojennej literaturze polskiej [zob. Czapliński 1994 : 116 i n.]. Od czasu publikacji Kompleksu polskiego krąg czytelników jego najnowszych powieści siłą rzeczy radykalnie się zmniejszył.
Twórcą krnąbrnym wobec KC PZPR stał się Konwicki w całej pełni w połowie lat 60. Celowo sięgam po tak specyficzne słowo dla określenia sytuacji Konwickiego, ponieważ ujęcie jej w kategoriach metod wychowawczych – nagradzaniem i karaniem – wydaje się najbardziej trafne. Jeszcze jako członek partii Konwicki nie podpisał w 1964 kontrlistu do „Listu 34” – i miał potem problemy ze skierowaniem do produkcji Salta, póki w końcu ugiął się i przyjął order Polonia Restituta [zob. Lubelski 2008 : 17-18]. Ale już w 1966 podpisał protest przeciwko wyrzuceniu z partii Leszka Kołakowskiego: nie odwołał podpisu, więc został skreślony z listy członków PZPR, a Chwila pokoju, film nowelowy produkcji niemiecko-francusko-polskiej, którego część stanowiła Matura Konwickiego (1965), nigdy nie została w PRL-u wyświetlona. Odtąd amplituda działalności artystycznej Konwickiego układała się już zawsze według takich spadkowo-zwyżkowych rejestrów, póki nie wyskakiwała „na chwilę” (tj. we wspomnianym 1977 r., co trwało do 1981 r., potem do pewnego stopnia w latach 1982–1986) poza skalę.

Jan Walc przystępował do pisania pracy doktorskiej w IBL-u – pod kierunkiem Aliny Brodzkiej – w okresie najpewniej po wydaniu przez Konwickiego powieści Nic albo nic (1971), skończył zaś pisać tuż przed wydaniem Kalendarza i klepsydry. Podstawowe zadanie, jakie stawiał przed sobą, to ukazanie autora Wniebowstąpienia jako pisarza, który podczas lektury wymaga większej uwagi, aniżeli zwykło mu się dotąd poświęcać. „Cytowaliśmy wiele przykładów analiz, które opierały się na przeświadczeniu, że każdą z powieści Konwickiego można otworzyć jednym, odpowiednio dobranym kluczem – pisze Walc w jednym z przypisów. – Takie założenie redukuje je do poziomu literackich zabaw czy zagadek, gdy, jak wykazujemy, ich pojemność znaczeniowa jest w istocie znacznie większa” [Walc 2010 : 133-134].
Intencja uczulenia odbiorców na obecność w tej twórczości pokładów spraw prześlepianych widoczna była już w pierwszej publikowanej wypowiedzi Walca o Konwickim, w recenzji z Kroniki wypadków miłosnych z 1974 roku, gdzie stwierdził krytyk dobitnie o książkach tego autora, iż aby „ogarnąć cały ich kunszt, wysmakować wszystkie ich subtelności, trzeba je czytać z wielką uwagą […]” [185]. Recenzja ta dla niejednego czytelnika powieści traktującego Kronikę jak młodzieżowy romans i niedostrzegającego jej ukrytych mrocznych znaczeń, mogła stawać się frasująca: Walc nie tylko bowiem naświetla wieloaspektowość utworu, kreśli rozpiętość jego bazy tradycji literackiej (od romantycznego poematu, przez czytadło, modernistyczne prowokacje, aż po czarny humor i groteskę), ale buduje tu też kontekst interpretacyjny Kroniki przez przypomnienie tak pozornie odmiennej w tonacji powieści Konwickiego jak Sennik współczesny, sugerując w ten sposób konieczność dopełnienia w interpretacji postaci starego Witolda rysem tragicznego Pawła z powieści o dziesięć lat wcześniejszej.
Prawdziwie jednak przełomowym dla odczytywania Konwickiego (i w ogóle najnowszej polskiej prozy) głosem Walca była publikacja w piśmie branżowym, w zeszycie otwierającym tom „Pamiętnika Literackiego” za rok 1975. Artykuł Nieepickie powieści Konwickiego był zapowiedzią dysertacji, którą doktorant wówczas pisał w IBL PAN i która przepełniona będzie uwagami analogicznymi – choć stawianymi w często o wiele ostrzejszym tonie – jak te z początku artykułu, odnoszące się do stanu badań:

„Problematyka oniryczna w twórczości Konwickiego została podjęta przez krytykę po ukazaniu się Sennika współczesnego. Pisarz zdołał jednak zmylić tropy: stwierdzono, że jest to powieść współczesna ze śnionymi retrospekcjami. Dokładniejsza analiza całego utworu, a szczególnie uznawanej za nadrzędną wobec pozostałych, rzeczywistości miasteczka nad Sołą, w którym toczy się akcja najbardziej rozbudowanego wątku – ujawnia, że taki sposób odczytywania książki prowadzi do fałszywych wniosków, wysnuwanych zresztą przez wielu poważnych krytyków” [Walc 1975 : 85-86].

Cały szeroki, bardzo przekonujący wywód Walca ujawniał istnienie w Senniku, a także kilku późniejszych powieściach, tropów dotąd przeoczanych przez badaczy i krytyków. Walc pokazywał np., że Konwicki posługuje się szyfrem, że np. „przesuwa” do przestrzeni swej powieści Wileńszczyznę, nawet w tych utworach, w których wątek pozornie rozgrywa się w Galicji. Wiele zaś uwag Walca zmierzało nie tylko do uzmysłowienia czytelnikom, że nie docenili kunsztu prozy Konwickiego – notabene kunsztu (każdy to już sobie sam dopowiedział) uwarunkowanego zależnościami cenzuralnymi – ale także, że podstawowym problemem bohaterów tej twórczości jest niemożność ich pogodzenia się ze światem, którego w konsekwencji swoich doświadczeń życiowych nie pojmują. W ten sposób wskazywał badacz naczelny problem etyczny pisarza, którego twórczość popaździernikowa stawała się „manifestem antyepickim”: „realizm atakowany jest przez Konwickiego i dlatego, że obiecując prawdę o świecie nie jest w stanie jej dać, i dlatego, że jest »przepisywaniem« rzeczy już wiadomych, że nie pozwala na tworzenie nowych wartości” [Walc 2010 : 32].
Przyczyny takiej postawy artystycznej Konwickiego omawiał Walc we wstępie do drugiego rozdziału swojej dysertacji. Podkreśla, że we wczesnej młodości Konwicki zmuszony był zajmować postawy jednoznaczne, że rzeczywistość tego okresu „zmuszała do wczesnego dokonywania istotnych wyborów ideowych i ponoszenia wszystkich ich konsekwencji” [88]. Przedstawia dzieje tych wyborów i ponoszenie konsekwencji: wstąpienie w 1944 r. do Armii Krajowej (wybór „w zgodzie z wpajaną przez szkołę ideologią”) i walka z oddziałami radzieckimi, powojenne dojście do konstatacji podobnej osądowi wielu młodych ludzi – że „entuzjazm i niedoświadczenie w sprawach politycznych zostało wykorzy­stane przez dowództwo AK dla politycznej demonstracji […]”, które to konstatacje skłoniły go „do zanegowania ryczałtem dotychczasowych decy­zji, wyborów i dokonań – i przejścia na drugą, komunistyczną stronę barykady” [tamże]. Wkrótce jednak, po okresie pełnym wiary owocującym takimi książkami jak Rojsty (powst. 1947 lub 1948, wyd. 1956), Przy budowie (1950), Władza (wyd. 1954), pisarz traci zupełnie manifestowaną we wcześniejszych utworach „pewność siebie”, czego przejawem jest subiektywizacja formy powieści Z oblężonego miasta (powst. 1954, wyd. 1956). Odnośnie do głównego bohatera tego utworu pisze Walc:

„Zachodzące w kraju przemiany historyczne skompromitowały w oczach Porejki i wielu przedstawicieli jego pokolenia wyznawane dawniej ideały, pozwoliły zobaczyć, że pod najpiękniejszymi hasłami kryła się ludzka krzywda i nieszczęście. Mówiąc inaczej, ci młodzi ludzie nagle i brutalnie pozbawieni zostali politycznego dziewictwa. […]
Wbrew wszelkim pozorom przełom polityczny w roku 1956 nie mógł stać się dla tych ludzi odskocznią do rozpoczęcia nowego życia, nie był w stanie przywrócić im utraconej wiary; ukazał przecież jak na dłoni, że nagle, z dnia na dzień, głoszone ex cathedra praw­dy mogą się stać nieprawdami, błędami i wypaczeniami. Chociaż więc popaździerniko­we zmiany były przez ludzi z pokolenia Kolumbów oceniane pozytywnie, odstręczały od nowego zaangażowania, nie dając żadnych gwarancji trwałości nowych pewników” [91].

Trudno powiedzieć, czy powyższy fragment byłby nie do przyjęcia przez cenzurę. Ostatecznie przecież Walc kładzie akcent na egzystencjalnej wartości dzieła Konwickiego i dopiero przez egzystencjalizm, i to raczej za pomocą sugestii, dochodzi do aspektów politycznych, z którymi egzystencjalizm Konwickiego wiąże się dla badacza nierozłącznie. Wprost zwerbalizuje Walc istotę tego problemu właściwie dopiero w roku 1988, we wstępie do oficjalnego wydania Małej Apokalipsy:

„Konwicki nigdy nie był pisarzem politycznym z własnych zainteresowań, własnego temperamentu, własnej woli – jego pisarskie zainteresowania koncentrowały się zawsze wokół pojedynczego, samotnego człowieka, jego losu i jego wyborów. I tu już zaczynała się polityka, bo przecież obowiązywała doktryna, że »jednostka zerem, jednostka bzdurą, jednostki głosik cieńszy od pisku«, a pisarz całą siłę swojego talentu zaangażował w to właśnie, aby jednostki głos był jak najlepiej słyszalny” [207].

W istocie w tym dopiero tekście badacz „odkryje karty”, przełamie przemilczenia i język ezopowy, którymi posługiwał się ponad dziesięć lat wcześniej. W samej bowiem pracy doktorskiej Walc sięgał przecież nawet po aluzję. Świadczyć może o tym zakotwiczenie bohaterów Konwickiego w tradycji kultury polskiej, „ubezpieczany” zepchnięciem uwagi do przypisu (ale ostatniego w rozdziale):

„Pamiętajmy, że między Gustawem a Konradem z III części Dzia­dów jest jeszcze Konrad Wallenrod, który „szczęścia w domu nie znalazł, bo go nie było w ojczyźnie” (część IV, w. 419). Świadomość tego właśnie Konrada stała się podstawą, na której ufundowane zostały wzory osobowe polskiej tradycji literackiej, z tego Konrada wywodzą się bohaterowie Żeromskiego – wszyscy ci, którzy nie mogą pogodzić się ze status quo” [138-139].

I niewątpliwie praca pisana była po to, by ją opublikowano, by wydrukowało ją wydawnictwo oficjalne (autor przekazał maszynopis Czytelnikowi, z którym związany był dotąd Konwicki). Walc koncentruje się także na aspektach historycznoliterackich, drąży typowo polonistyczne konteksty, które absolutnie nie wiążą się z zagadnieniami mniej cenzuralnymi (np. motyw miłości i kontekst powieści gotyckiej czy odwołania do tradycji i tekstów kultury). Dysertacja ma charakter naukowy i jeśli nabiera rumieńców jawnie publicystycznych, to tylko w punktach polemiki z innymi badaczami i w opisie socrealizmu Konwickiego (Edward Balcerzan [1975], recenzent tej pracy doktorskiej, wypomniał zresztą Walcowi, że w III rozdziale przeistacza się z badacza w krytyka). Z drugiej jednak strony prawdą jest, że pióro często ponosi Walca i trzaska sformułowaniami zdumiewająco niecenzuralnymi, zwłaszcza właśnie w trzecim rozdziale, w początkowej części dotyczącym przełomu lat 40. i 50. (np. „Bohaterka Władzy, córka komunisty, nie wpuści do łóżka byłego akowca, zanim nie odbędzie on oczyszczającej spowiedzi w UB […]. Zważmy, że w opisywanej sytuacji Wali nie przechodzi nawet przez myśl, że to ona mogłaby dokonać wyboru niezgodnego z dyscypliną partyjną; ona postępuje nie zgodnie z własnymi poglądami, których zresztą nie posiada, ale wedle ustalonych instrukcji i kanonów partyjnych. I wygrywa” [Walc 2010 : 148]).
Nie tyle jednak tego rodzaju sformułowania zadecydowały ostatecznie o tym, że pracy oficjalne wydawnictwo przyjąć nie mogło. Na Walca, działacza KOR-owskiego, był po prostu zapis cenzorski, tak samo jak na Konwickiego. To była pierwsza i najważniejsza przyczyna niedojścia do publikacji w latach 70.; można jednak przypuszczać, że niestety nawet bez tego zapisu praca raczej nie miałaby szans na publikację: rzecz dla nadzorców (by przyjąć cytowane wyżej określenie Sławińskiego) była niewygodna i absolutnie nie do przepuszczenia w druku ze względu na sugestywnie przebijającą z niej wizję dzieła Konwickiego jako labiryntu ukrytych znaczeń. Poszukiwanie w badanym dziele punktów kluczowych, ogniskujących ważne znaczenia, to płaszczyzna pracy, którą sam Walc skłonny był wyznaczyć jako propozycję programową dla historii literatury [zob. Walc 1978]; w niej to proponowałbym dostrzegać przykład omawianych w niniejszym artykule samoobronnych działań wytyczania granic przez wspólnotę literaturoznawców.

Walc podkreśla w pracy [Walc 2010 : 62], że do znalezienia u Konwickiego nowych pokładów interpretacyjnych niepotrzebne były mu żadne wyjaśnienia pisarza, że opiera się tylko na źródłach drukowanych, tj. na treści utworów i publikowanych autokomentarzy. Rozprawa prowokuje więc do głębszego pochylania się nad twórczością autora Wniebowstąpienia, do samodzielnego drążenia – i obiecuje wiele cennych odkryć. Tego typu „obietnica” była szczególnie szkodliwa z punktu widzenia KC a cenna z punktu widzenia środowiska znawców literatury w okresie kulminacji aluzyjności Konwickiego – właśnie w połowie lat 70. Podczas gdy w wypadku Sennika współczesnego od odkrycia przez odbiorcę niejednorodności przestrzeni nadsołeckiej był już tylko krok do zrozumienia, że np. część przerażających retrospekcji partyzanckich rozgrywa się nie w okresie okupacji niemieckiej, ale radzieckiej – to w wypadku opublikowanego w 1976 roku Kalendarza i klepsydry takie uwrażliwienie odbiorcy na niedopowiedzenia owocowałoby lekturą wprost polityczną. I bez tego „łże-dziennik” znalazł przecież odbiorców czytających go w taki właśnie, zaprogramowany przez Konwickiego, sposób. Rozszerzenie tej grupy nie było z punktu widzenia KC celowe w roku 1977.
A w Wydziale Kultury KC PZPR niepokojono się, co oczywiste, tyleż samym kształtem świeżo wydanej książki Tadeusza Konwickiego, ile jej ogromnym powodzeniem czytelniczym. W „Analizie i ocenie działalności edytorskiej Spółdzielni Wydawniczej Czytelnik w okresie styczeń 1975 – marzec 1976 r.” druk Kalendarza uznaje się za jedno z „potknięć politycznych” oficyny:

„T. Konwicki napisał książkę polityczną, w której postanowił przedstawić własną wykładnię i ocenę świata, teraźniejszości i przyszłości. Osnowę kompozycyjną książki stanowi biografia pisarza. Jednakże rekonstrukcja faktów biograficznych nie jest celem w samym sobie [sic!] autora. Jest ona raczej środkiem do ferowania sądów i ocen o charakterze filozoficznym i politycznym. Osobisty charakter narracji ma jakoby uzasadniać prawo do konstruowania opinii subiektywnych.
[…] Ten destrukcyjny pesymizm winien, jak się wydaje, pozostać prywatną sprawą schorzałej osobowości autora” [Archiwum Akt Nowych, Wydział Kultury KC PZPR II 1976 : 35-37].

Na ten właśnie „destrukcyjny pesymizm” i aluzje do sytuacji Polaków pogrążonych w „niewoli niewidzialnej” (by sięgnąć po formułę, która pojawi się
u Konwickiego już w Kompleksie), stanowiące podstawowy problem dla KC, zwracał zaś zresztą uwagę Walc w swojej recenzji z Kalendarza. W recenzji zamieszczonej w wysokonakładowej „Polityce” (z którą wówczas stale współpracował). Przestrzega tu czytelnika tej książki, by jej nie lekceważył, stając tym samym w kontrze do wielu innych recenzentów, utrzymujących np., że książka obfituje w „kaskady pustosłowia” [Toeplitz 1976]. Podkreśla Walc, że mamy do czynienia z „dziełem o ambicjach syntetyzowania istotnych problemów naszego kraju i naszego świata” [Walc 2010 : 187-188]; za pomocą zaś mowy ezopowej (to naprawdę rzadki wypadek w publicystyce tego polemisty żonglującego żądłami) wskazuje czytelnikom aspekty najważniejsze:

„Kon­wicki fałszuje jak Jankiel – »zasmu­ceni, strwożeni słuchacze zwątpili; czy instrument, niestrojony? Czy się muzyk myli?«. Pamiętajmy, że Klucz­nik, który pojął mistrza, pierwszy »zakrył ręką lica«; nie musi chodzić tu o romantyczny gest, ale o wyzwo­lenie się spod władzy drobnych nie­istotnych szczegółów, wśród których na co dzień żyjemy i których też do­magamy się od pisarza, szczegółów niejednokrotnie przesłaniających nam sprawy istotne” [tamże].

Kontekst tradycji literatury polskiej, jaki Walc uruchamia we fragmencie dającym tytuł recenzji, określa sedno problemu książki Konwickiego. Przypomnę, że Mickiewiczowski Jankiel podczas swego koncertu „fałszował”, akcentując Targowicę (zob. w. 691 i następne z ks. XII Pana Tadeusza). Zatem recenzent w okrężny sposób, sięgając po aluzję, a potem bardzo szczelnie ją obudowując – tak, żeby nie mogła jej pochwycić i ewentualnie wyjąć z tekstu cenzura – stwierdza, że książka traktuje o polskiej niewoli, powodowanej i utwierdzanej przez konformizm.
Ale i sama książka Walca, mimo że nie ma w niej analizy Kalendarza, byłaby pod koniec lat 70. niezwykle ważnym głosem pośród recenzenckiego zamętu wokół utworu, w okresie tuż po mnogich polemikach, ripostach wobec tekstu Konwickiego ciągnących się do końca 1976 roku. Praca stawałaby się swoistym komentarzem do tego zamętu: znakomitą część miejsca w pracy zajmuje bowiem demaskowanie omyłek, przeoczeń i poważniejszych błędów krytyków – a także, w domyśle, niekiedy wręcz celowych przeinaczeń – wyznaczających kierunki recepcji prozy Konwickiego. Wymowa dysertacji współgrałaby także z wymową Kalendarza: cała dysertacja przestawia wszak akcent w panującej w ówczesnej recepcji krytycznej Konwickiego hierarchii problemów, z którym polemizował Kalendarzem sam autor, prowokacyjnie pisząc o „pryszczatych” i powojennych uwikłaniach inteligencji. W wywodzie Walca ważniejsza u Konwickiego okazuje się teraźniejszość bohaterów, błądzących, bo pozbawionych oparcia w jakichkolwiek aksjomatach (w domyśle: jest to charakterystyka mrocznej, zakłamanej rzeczywistości Polski Ludowej, która kładzie się cieniem na psychice postaci dotkliwie odczuwających chaos świata), a nie, jak zwykło się pisać w recenzjach i omówieniach, przeszłość i doświadczenia wojenne ukazanych postaci. Sprawa wmawianych ciągle Konwickiemu przez krytykę rozpamiętywań wojennych była zresztą jeszcze w latach 80. jedną z głównych pułapek recepcji (zob. wypowiedź na ten temat Konwickiego w: [Bereś 2003 : 12; por. 290–291, 335]). Walc między wierszami acz demonstracyjnie sugeruje, że Konwicki już od roku 1956 nigdy nie pisał „prawomyślnie”, że zawsze igrał z urzędem kontroli publikacji.
Walc zaopatrzył doktorat w indeks osobowy, co jest najlepszym dowodem na to, że jeszcze w czasie, go kończył, liczył się z możliwością niewydania pracy. Miała ona spoczywać bezpiecznie w archiwum IBL i czekać na badaczy Konwickiego, którzy będą specjalnie przyjeżdżać do Warszawy, siedzieć w czytelni i robić z niej szczegółowe notatki. Na początku maszynopisowej egzystencji dysertacji, a więc w czasie szczególnie nas interesującym, wiedzieli o pracy co prawda raczej tylko badacze powiadomieni o niej przez profesorów bądź kolegów związanych ze środowiskiem PAN-owskim, którzy byli na obronie Walca lub wiedzieli o pracy ze słyszenia. Tak dowiedział się np. o pracy Tadeusz Lubelski, którego nazwisko widnieje jako pierwsze na dołączonej do maszynopisu karcie czytelników (z datą 9 I 1978 r.; kolejny wpis, Bronisławy Stolarskiej, naniesiony został w tym samym miesiącu). Później jednak oczywiście wiadomość o pracy się rozniosła już samoczynnie, w roku 1984 ukazała się zaś książka Lubelskiego, gdzie miejsce jej złożenia zostało wskazane w przypisie [Lubelski 1984 : 14]; praca Walca uznana zostaje tu za „najlepsze jak dotąd opracowanie dorobku Konwickiego”, a Lubelski wielokrotnie przywołuje ją w toku swego wywodu (także zresztą polemicznie).
Po roku 1986 i publikacji Pół wieku czyśćca można natomiast mówić wręcz o legendzie doktoratu Walca. Trudno wyobrazić sobie lepszą reklamę, niż wyrażenie przez samego Konwickiego żalu z powodu nieopublikowania jakiejś pracy o nim: „Od wielu lat wywalają tę świetną książkę z różnych wydawnictw”; Konwicki mówi tu otwarcie, że jest pod wrażeniem rozpoznań badacza, żartuje, że „tego typu krytyk albo raczej czytelnik może być niebezpieczny dla biednego autora” [Bereś 2003 : 334]. Walc wymieniany jest w książce czterokrotnie, miejsce złożenia doktoratu wskazane zostaje zaraz na początku wywiadu rzeki.

Do momentu, w którym praca została wreszcie wydana (jako Suplement „Książek wybranych” Tadeusza Konwickiego, wyd. Agora), na karcie czytelników IBL-owskiego maszynopisu, tj. na pięciu jej arkuszach, znajduje się blisko 60 podpisów; kilka nazwisk widnieje zresztą podwójnie (np. Jerzy Smulski). Można się domyślać, że czytelników było więcej: np. Maryla Laurent ma własny egzemplarz maszynopisu we Francji, a kilku czytelników egzemplarza bibliotecznego pewnie się nie podpisało (jak np. Bereś). Czytali ją studenci piszący prace zaliczeniowe, magistranci, doktoranci, doktorzy, profesorowie, toteż mimo że nie stała się zapłonem potencjalnej dyskusji w latach 70., w latach 80. bez wątpienia odegrała swoją rolę – tak merytoryczną, jak właśnie symboliczną, związaną z „mechanizmami obronnymi” środowiska.



BIBLIOGRAFIA


Archiwum Akt Nowych, Wydział Kultury KC PZPR II
1976 Teczka z sygn. 347 890/20: „Rok 1976, teczka 20 B. Oceny działalności wydawniczej”

Balcerzan E.
1975 [maszynopis recenzji dysertacji J. Walca], złożony w Bibliotece IBL PAN w Warszawie, sygn.: Masz. 1408 (załączony do maszynopisu pracy doktorskiej)

Barańczak S.
1997 O „Kompleksie polskim” rozmyślania wigilijne na stojąco, [w:] idem, Etyka i poetyka. Szkice
1970–1978, Paryż
1981 Książki najgorsze (1975–1980), Kraków

Bereś S.
2003 Pół wieku czyśćca. Rozmowy z Tadeuszem Konwickim, Kraków; pierwodruk: 1986, pod pseudonimem S. Nowicki

Czapliński P.
1994 Tadeusz Konwicki, Poznań

Lubelski T.
1976 Znachor, „Student” nr 14
1981a To jeszcze nie ta chwila [wywiad z T. Konwickim], „Kino” nr 2.
1981b Wędrówki realne i wyobrażone. O filmach Tadeusza Konwickiego, „Kino” nr 1.
1981c Trzy rzeki, „Film” nr 48
1984 Poetyka powieści i filmów Tadeusza Konwickiego (na podstawie analiz utworów z lat 1947‑1965), Wrocław
2008 Z lotu ptaka. Z Tadeuszem Konwickim rozmawia Tadeusz Lubelski, „Litteraria Copernicana” nr 1: „Konwicki”

Walc J.
1975 Nieepickie powieści Konwickiego, „Pamiętnik Literacki” 1975, z. 1
1978 [Streszczenie pracy doktorskiej „Tadeusza Konwickiego przedstawianie świata”], „Biuletyn Polonistyczny”, z. 1
1988 Zastąpić samobójcę, „Tygodnik Kulturalny” z 16 X 1988
2010 Tadeusza Konwickiego przedstawianie świata, Warszawa 2010

Woroszylski W.
Cały ogień na „kombatanta”, „Gazeta Wyborcza” z 13 XI

Honor i powielacz: ostatnia książka Jana Walca opowiada o polityce, miłości i zdradzie...

 
Wydana w ponad dwa lata po śmierci Jana Walca jego książka "Ja tu tylko sprzątam" jest zbiorem felietonów i artykułów. Większość z nich była drukowana w "Życiu Warszawy" i w nie istniejącej już "Wokandzie" w latach 1990-1992, kiedy miały miejsce wydarzenia fundamentalne dla najnowszej historii Polski.

Walc - krytyk literacki, publicysta równie błyskotliwy, jak kontrowersyjny, autor i redaktor podziemnych pism i wydawnictw lat 70. i 80. - był ich bacznym obserwatorem. Największą wartością książki nie jest jednak zapis wydarzeń, lecz zapis stanu inteligenckiej świadomości i inteligenckich emocji w okresie demokratycznych i wolnorynkowych reform.

W gruncie rzeczy jest to opowieść o miłości. O końcu miłości. Na początku, w latach 70. i 80., wszyscy się kochali i byli razem - zjednoczona przez opór przeciw totalitarnej władzy inteligencja o solidarnościowo-opozycyjnym rodowodzie. Na końcu jest trochę wzajemnych pretensji, niezbyt wielka partia i schodząca z areny dziejów klasa. Bo, jak Janek pisał, "dożywa również swojego czasu i moja formacja - anachronicznej w dzisiejszym świecie inteligencji, której dawno już by nie było, gdyby jej niechcący nie ocalił komunizm. któremu musiała opierać się przez dziesięciolecia'’.
Więcej nawet, dożywa swego czasu pokolenie "okute w powiciu", rozumujące kategoriami nie przystającymi do nowej rzeczywistości. Walc przyrównuje je do Żydów, z którymi Mojżesz chodził 40 lat po pustyni, by wymarli ludzie o mentalności niewolników faraona... kompletnie nieprzydatni do budowy samorządnego i niezależnego Izraela... "Nasz pokoleniowy pech, że akurat na nas przypadło te 40 lat i że to my musimy wymrzeć, żeby wszystko bylo normalnie i żeby otworzyly się wrota do Ziemi Obiecanej".
Potrafił zrozumieć zachowania zagubionych na pustyni reform Polaków. Bez zgody na głupotę, ale i bez pogardy dla niej. Jeden z najciekawszych tekstów tej książki to "Młotem prędzej", z kwietnia 1991 r. - zapis konfliktu w podwarszawskim Józefowie, gdzie Marek Kotański próbował zainstalować dzieci chorych na AIDS. Walc nawet rozumie, dlaczego szef MONAR-u nie poświęcił cza­su na przekonywanie. Nie poświęcił, bo go nie miał, "swoim chorym musi pomagać już teraz, w tej chwili, bo przecież oni są i muszą się gdzieś podziać... dość, że Kotański nie próbował mieszkańców Józefowa przekonać - próbował ich zmusić".

O to samo właśnie Walc miał pretensje do kolejnych rządów solidarnościowych: "W demokratycznym państwie polityka polega głównie na przekonywaniu, o czym nasi politycy zdają się nie wiedzieć albo nie pamiętać. Kto bowiem podejmuje decyzje, o których słuszności nie potrafi opinii publicznej przekonać, narusza tym samym kredyt zaufania, jakim został obdarzony, i powinien pamiętać, że przyjdzie mu kiedyś rachunek zapłacić".
Książka Walca nie jest analizą tego, jak doszło do płacenia rachunku. Jest subiektywnym, często niesprawiedliwym, ale fascynującym dziennikiem pokazującym, jak powstawało i powiększało się pęknięcie pomiędzy - "panem Janeczkiem", jak Walc lubił pisać o sobie - polskim inteligentem w średnim wieku, a wyłaniającą się z tejże inteligencji elitą polityczną.

Jan Walc nie był oczywiście jakimś tam sobie inteligentem.

Był jednym z najwybitniejszych intelektualistów młodszego pokolenia KOR-owców. Pewnie dlatego to rozejście się dwóch części inteligencji - rządzących i rządzonych - odbierał tak osobiście, boleśnie. Był przecież kolegą Zbyszka Bujaka, Andrzeja Celińskiego, Jacka Kuronia czy Adama Michnika.

Może właśnie nazwisko Michnika jest tu szczególnie istotne. Michnik jest jedną z głównych postaci tej książki, ważnym punktem odniesienia. Autor "Dziejów honoru w Polsce" był dla Walca, jak dla wielu z jego pokolenia, kimś szczególnym, wyjątkowym. Nie mógł więc Walc zaakceptować tego, że Michnik był i pozostaje przede wszystkim własnością Michnika.

Ten stosunek Walc pokazał relacjonując, jak to Michnik "zwierzył się" Wojciechowi Jaruzelskiemu: "Ja w myśli rozmawiałem z Panem przez te parę lat po wprowadzeniu stanu wojennego właściwie codziennie". Walc z gorzkim humorem komentuje to wyznanie: "Nigdy nie przychodziło mi do głowy, że dałoby się budować zdania, których podmiotem miałbym być wspólnie z gen. Jaruzelskim bądź kimś spośród jego towarzyszy - przeciwnie, za swojego towarzysza uważałem Adama Michnika i niemało razem robiliśmy. Obecne wyznania Michnika stawiają mnie w wyjątkowo głupiej sytuacji: oto okazuje się, że gdy faktycznie robił to ze mną, jednocześnie w myślach robił to z Jaruzelskim, trudno więc byłoby się dziwić, gdybym urządził teraz scenę zazdrości z tłuczeniem talerzy etc... A najgorsze w tym wszystkim - myślę jak każda zdradzana żona - że z taką szantrapą."

Walc był bowiem zdecydowanym antykomunistą.
I miał pretensje do tych, którzy uważali, że po Okrągłym Stole problem przestał istnieć. Podkreślał, że Polska jest jedynym krajem w tej części Europy, w którym "byłe kierownictwo państwa ciągle jeszcze nie jest niepokojone przez prokuratora". A zarazem rozumiał powody politycznych kompromisów. Uważał, że jego przyjaciele-politycy odeszli od zasad opisanych w "Dziejach honoru w Polsce", ale rozumiał, dlaczego odeszli, dlaczego "ów »honor w Polsce« staje się zjawiskiem historycznym". Pisał o "hrabim Rolandzie", który nie dmie w róg, bo nie honor mu wołać na pomoc przeciw Saracenom. A przecież "wiemy wszyscy, że hrabia Roland popierał z całej mocy pierwszy w pełni suwerenny rząd francuski sformowany przez Karola Wielkiego i wiemy również, że Karolowi potrzebne jest poparcie rycerza Rolanda. I jest absolutnie oczywiste, że śmierć hrabiego jest poważnym ciosem dla rządu Karola W. i utrudnieniem w realizacji jego programu, tak politycznego, jak gospodarczego, a chodziło, jak pamiętamy, o dokonanie we Francji przemian na skalę dziejową".

Więc "pan Janeczek" wie, że choć przedtem przy powielaczu po wielekroć rozmawiał z hrabią Rolandem o tym, że to nie honor dąć w róg, to teraz zasady są inne, chwila jest inna i nie chodzi o to, "by na dnie z honorem lec". Chciałby tylko wiedzieć, czy rezygnacja z dawnych zasad miała sens.

Chciałby, aby autor "Dziejów honoru w Polsce" napisał kiedyś drugi tom swojej pracy i żeby tam było o tym, jak hrabia Roland przyjeżdża do Magdalenki i jak oni potem ze sobą żyli - czy bardzo długo i szczęśliwie".
Jan Walc "Ja tu tylko sprzątam", wydawnictwo Szpak, Warszawa. Promocja książki odbędzie się w kawiarni Czytelnika w Warszawie dziś o godz. 18.00

Tajni współpracownicy aparatu bezpieczeństwa wzbudzają emocje najróżniejszego rodzaju i wywołane najróżniejszymi motywami. Nie zamierzam zajmować się tu stosunkiem do nich wyrażanym przez różne środowiska zawodowe, społeczne czy ideowe. Wydaje się jednak, iż niezależnie od tego, jaki to jest stosu- nek, "problem TW" ma wymiar nie tylko moralny czy polityczny, ale z uwagi na skalę zjawiska jest problemem społecznym. A jeśli tak, to powinien być — w miarę możliwości rzetelnie, systematycznie i spokojnie — badany.

Zapewne za jakiś czas ktoś przedstawi opracowanie syntetyczne, zawierające dane liczbowe, choć zgromadzenie informacji o wszystkich przypadkach, które miały miejsce, jest oczywiście niemożliwe. Realne może być tylko opisanie typów zachowań i ostrożne szacowanie częstotliwości ich występowania. Na razie historycy, archiwiści i dziennikarze mogą i powinni zająć się przedstawianiem poszczególnych przypadków (przykładów) tajnej współpracy: powodów i techniki werbunku, przebiegu działalności, stosunku osoby zwerbowanej do zadania, którego się podjęła. Ilość tego rodzaju publikacji rośnie stosunkowo szybko, co nie oznacza, iż musi przejść w jakość. Najpewniej długo pozostaniemy w fazie prostego dodawania do siebie jednostkowych informacji. Dobre i to.

Jednym z zagadnień stosunkowo często podnoszonych w czasie badań i dyskusji nad zjawiskiem TW jest sprawa możliwości odmowy werbunku łub zerwania formalnie podjętej współpracy. Oczywiście nie każdy, kto chciał się uwolnić od zależności, mógł znaleźć skuteczny pretekst, nie zawsze też zerwanie się ze smyczy było bezpieczne. Inaczej wyglądało w łatach 1945 —1955, inaczej po 1956 r., ale znam przypadki udanej ucieczki nawet w okresie najczarniejszej nocy stalinowskiej. Mniejsza z tym. Chcę przedstawić tu pewien casus, który wydaje się ciekawy z uwagi na sam pomysł znalezienia drogi ucieczki.

Mniej więcej w połowie czerwca 1968 r. w więzieniu Warszawa I inspektor z Wydziału III Komendy Stołecznej MO, kpr. Z. Stachowiak, dokonał "doraźnego pozyskania" (tzn. bez przeprowadzania żmudnych przygotowań) osadzonego tam parę miesięcy wcześniej studenta Uniwersytetu Warszawskiego, członka jednego z wydziałowych komitetów strajkowych. Inspektor ów na podstawie przesłuchań uznał, iż młodzieniec "reprezentuje wysoki poziom inteligencji", "wyróżnia się wszechstronnymi zainteresowaniami" i "posiada szerokie znajomości w środowisko studenckim". Z raportów agenta umieszczonego w celi wynikało zaś, że zna wiele osób spośród "komandosów". Kpr. Stachowiak wiedział też, iż "sytuacja materialna i rodzinna [studenta] jest obecnie krytyczna" i że w związku z tym "bardzo zależy mu na opuszczeniu więzienia". Wszystko to spowodowało, iż zdecydował się "zaproponować mu współpracę (...) czyniąc jednocześnie aluzje, iż pomożemy mu, aby w stosunkowo szybkim czasie odzyskał wolność". Młody człowiek uległ pokusie, obrał sobie wiele znaczący pseudonim "Faust" i napisał stosowne zobowiązanie. Ustalono sposoby kontaktu. "Faust" opuścił więzienie, odbył kilka spotkań, "w trakcie których udzielał informacji niemających jednak większej wartości operacyjnej", a także, jak raportował inspektor, otrzymał "pomoc finansową" (w wysokości 500 zł, tj. średniego wynagrodzenia).

"Tak rozpoczęta współpraca — zapisał kpr. Stachowiak — zakładała pomyślny jej przebieg". Aliści okazało się, że "Faust" nie miał tak głębokiej potrzeby podtrzymywania zawartej umowy jak słynny alchemik. A może oferta kaprala SB nie była tak zachęcająca, jak ta, którą mógł przedstawić Mefistofeles? W każdym razie 22 sierpnia 1968 r., podczas kolejnego spotkania, "Faust" oświadczył, że — jak zanotował lokalny Mefisto — w związku "z odmiennym od linii Partii i Rządu stanowiskiem wobec wydarzeń w Czechosłowacji" przerywa kontakty, co potwierdził odręcznym pismem, które podpisał imieniem i nazwiskiem, a nie pseudonimem.
Jesienią 1968 r. uparty kusiciel raz jeszcze naga bywał "Fausta", ale spotkał się z "kategoryczną odmową". Nie pozostawało mu nic innego, jak rozwiązać umowę. W odwecie założył "kwestionariusz ewidencyjny celem rozpracowywania operacyjnego" uciekiniera.

Używając wciąż nazwiska niemieckiego maga, tym razem jako kryptonimu, rozpracowywano więc go wytrwale niemal do końca istnienia PRL.

Pozostał po tym ślad w postaci trzech grubych tomów ("teczek") dokumentów, bo było, oj, było, co rozpracowywać, jako że figurant "Faust" był jednym z najdzielniejszych, najaktywniejszych i najbardziej błyskotliwych działaczy opozycji. Cyrograf jednak ostał się w archiwum.

Oto cała historyjka. A może — historia.

„Trudności sprawiałem od dziecka" - napisał kiedyś o sobie. Należał do niepokornej środkowoeuropejskiej inteligencji i próbował kontynuować jej najlepsze tradycje. Wierzył w moc sprawczą słowa pisanego; to przekonanie szybko się przerodziło w burzliwe zaangażowanie na rzecz opozycji antytotalitarnej w czasach PRL.

Warunki do knucia miał podobno wymarzone. Nie za wysoki (169 cm), brodaty, ruchliwy, bez stałego zatrudnienia, w ogóle trudny do wypatrzenia. Pomaga mu znakomite usytuowanie w terenie - doceniał walory jego mieszkania ktoś z labiryntu służb specjalnych PRL. Jednorodzinna willa w Podkowie Leśnej, wokół las i zarośla, można chodzić bocznymi drogami. Z działki kilka wyjść, m. in. przejście na posesję sąsiada, który zdaniem Służby Bezpieczeństwa prowadził prywatną hodowlę koni, choć w rzeczywistości trzymał tylko jednego rumaka. Ruch w rejonie jest minimalny, willa położna na uboczu, ale jednocześnie tylko półtora kilometra od stacji kolejki podmiejskiej, co ułatwia połączenie z Warszawą. Za furtką posesji groźnie wyglądający pies, który ogranicza SB pole manewru (w 1981 r. podobno widziano tam dwa psy - wilki). Jakby tego było mało, Walc ma jeszcze czerwony motocykl Panonia z koszem - notowali funkcjonariusze.
W tym domu toczyło się tajne życie już w poprzednich pokoleniach. Rodzice Jana Walca należeli do akowskiej konspiracji. Wzięli ślub podczas powstania warszawskie- go, gdy jako lekarze zostali przydzieleni do powstańczego szpitala. W czasie wojny willa Walców w Podkowie Leśnej stała się schronieniem m. in. dla historyka Marcelego Handelsmana. W pełnym zakamarków mieszkaniu ukrywano znajomych Żydów - głosi rodzinna tradycja. W ogrodzie pod szklanym inspektem wykopano bunkier dla kilku osób, w którym można było przeczekać w razie niebezpieczeństwa - opowiada żona Jana, Joanna Walc. Ponad czterdzieści lat później wstawiono tu na pewien czas podziemną drukarnię prasy niezależnej. Za zgodą sędziwej babci Walca, uczestniczki konspiracji sprzed 1914 r., która podczas śniadania doradzała drukarzom, jak zdobyć papier. Z powodu stukotu powielacza cały dom drżał w posadach.

Urodził się w 1948 r. w Warszawie. „Ja, ateusz z rodziny kalwińskiej" – mówił o sobie. Wychowany w lewicowym i romantycznym etosie, na swojego młodzieńczego bohatera obrał Władysława Broniewskiego - rewolucyjnego poetę. „W domu rodzinnym zamiast Matki Boskiej z Jezuskiem wisieli na ścianie Marszałek z Andrzejem Strugiem" - pisał pod koniec lat siedemdziesiątych o swoim dojrzewaniu. Wnętrze domu zdobiły też portrety masonów, jako że w mieszkaniu przechowywano cześć archiwum loży wolnomularskiej. W czasie wojny zakonspirował je tutaj Stanisław Stempowski - dodaje Jo­anna Walc.

Przechytrzyć Służbę Bezpieczeństwa

Studiował pedagogikę, następnie filologię polską na Uniwersytecie Warszawskim, gdzie po raz pierwszy ujawnił szerszemu gronu swoje nonkonformistyczne skłonności. 30 stycznia 1968 r. po zdjęciu przez władze Dziadówz afisza Teatru Narodowego wziął udział w ostatnim spektaklu oraz w demonstracji przed pomnikiem Mickiewicza. W Marcu '68 należał do radykałów, zwolenników zdecydowanej postawy wobec władz. Zabierał głos na zebraniach studenckich, kolportował ulotki, opowiadał się za rozszerzaniem akcji protestacyjnej i organizowaniem manifestacji ulicznych. 23 marca 1968 r. został dokooptowany do uczelnianego Komitetu Studenckiego.
Zatrzymany 28 marca, kilka miesięcy spędził w areszcie śledczym Warszawa-Mokotów (ostatecznie prokuratura umorzyła śledztwo przeciw niemu). Na wolności zostawił żonę z małym dzieckiem. W jego sprawie interweniowała u ministra Mieczysława Moczara Janina Broniewska, żona poety, prominentna postać Związku Literatów Polskich. Kilka dni później Walc wyszedł z aresztu zapamiętała rodzina. W więzieniu - w zamian za uwolnienie - podpisał zobowiązanie do współpracy z SB, którą jednak zakończył po dwóch miesiącach, jak wynika z akt policji. Znalazł się w trudnej sytuacji, ale potrafił z niej wybrnąć obronną ręką. Na nikogo nie doniósł. Tuż po wkroczeniu wojsk polskich do Czechosłowacji rozwiązał na piśmie swoją umowę z SB. „Całe moje dorosłe życie jest z Marca, zarówno podmiotowo, jak i przedmiotowo. Marzec ukształtował moją świadomość i Marzec spowodował, że nigdzie nie chciano mi dać pracy" - deklarował w 1978 r. na łamach drugoobiegowej „Krytyki".

Nieprzystosowany

Baliśmy się potwornie, do tego wszyscy wokół wyjeżdżali - opowiada żona. - Złożyliśmy papiery do ambasady holenderskiej, podając się za Żydów. Nie mieliśmy jednak pieniędzy, a paszporty kosztowały. Chcieliśmy sprzedać książki... Sprawa się przeciągała. W pewnym momencie powiedziałam: nie możemy wyjechać, bo nasze dziecko nie będzie czytać w szkole Słowackiego. Jasiek się z tym zgodził.
Wrócił więc na studia polonistyczne, choć na- dal był zawieszony w prawach studenta. Najwyraźniej niespeszony więziennymi przeżyciami, wraz z Eugeniuszem Klocem przewodził opozycyjnie nastawionej grupce studentów. Krytykował dy- rekcję Instytutu Filologii Polskiej za niski poziom studiów i politykę kadrową. Pisał wierszyki od- noszące się do wydarzeń marcowych. Inspirował dyskusje studentów, próbował podtrzymać klimat studenckich protestów. W 1971 r. współorganizował akcję w sprawie przywrócenia do pracy dydaktycznej Teresy Kostkiewicz, usuniętej na skutek pomarcowych represji. W tymże roku brał udział w opracowaniu petycji do kierownika Wydziału Nauki KC PZPR, która w polemiczny sposób przed- stawiała sytuację na polonistyce.
Przez rok uczył polskiego w liceum im. Stefana Batorego. „Chodził - mimo upomnień kierownictwa szkoły - w wytartych dżinsach, swetrze i mocno sfatygowanych trampkach lub tenisówkach. Prowadził lekcje w sposób jak na tamte czasy niecodzienny (dyskusje, spory, również na zakazane tematy polityczne)" - wspominała Irena Ochremiakowa, matka jednej z jego uczennic. Tym razem to on dostał wymówienie za głoszenie poglądów nieaprobowanych przez władze. W grudniu 1975 r. podpisał jeden z listów zbiorowych przeciwko planowanym przez władze poprawkom do konstytucji. Wkrótce włączył się do prac Komitetu Obrony Robotników - stał się jedną z najciekawszych postaci młodszego pokolenia współpracowników KOR. W 1977 r. wszedł w skład kierownictwa Niezależnej Oficyny Wydawniczej NOW-a, współkształtował jej profil wydawniczy, redagował i recenzował publikacje. Jego głównym żywiołem stała się jednak publicystyka.
W pierwszej połowie lat siedemdziesiątych próbował odnaleźć się - jako „literacki watażka" - na obrzeżach życia oficjalnego. Karierę dziennikarską zaczynał w prasie oficjalnej. Związał się z tygodnikiem „Polityka". Po kilku latach powierzył swój talent pisarski obiegowi niezależnemu. Należał do jego twórców i najwybitniejszych autorów. Publikował w pismach korowskich: „Biuletynie Informacyjnym", „Zapisie", w latach 1977-1979 był felietonistą „Głosu", a od 1979 r. współredagował „Krytykę". Wyróżniał się odwagą, ironią i zadziornością, wchodził w zażarte polemiki także ze swoim środowiskiem. Jego dorobek publicystyczny - ujęty w tomie Wybierane (1989) - układa się w kronikę sporów, którymi od 1977 r. żyła polska opozycja. Publikacje Walca nie pozostawiały nikogo obojętnym. Wyraziste, emocjonalne, ale napisane w literackim stylu, szybko zjednały mu wielu czytelników i zyskały znaczny rozgłos.
Zgodnie z logiką swojego położenia zdecydowanie odrzucał reguły przystosowania się do systemu, burzył spokój sumienia, ujawniał ciemne strony koegzystencji społeczeństwa z władzą. Walc w swoich wywodach mistrzowsko posiłkował się książkową erudycją. Sugestywnie tworzył dramaturgię, gdy chciał zdemaskować podwójną moralność ludzi establishmentu. W Liście do mojego przyjaciela, naukowca, sekretarza - napisanym w przejmującej konwencji koleżeńskiego apelu - wezwał swojego starego znajomego ze studiów (Krzysztofa Konarzewskiego), by wystąpił z PZPR w obliczu napaści bojówkarzy na wykłady opozycyjnego Towarzystwa Kursów Naukowych.
Z nielicznymi wyjątkami ostro oceniał twór- ców związanych z Polską Ludową. Pisarza Romana Bratnego i dziennikarza Ryszarda Wojnę wyzwał od cynicznych mistyfikatorów i porównał z księciem Bogusławem Radziwiłłem z Sienkiewiczowskiej trylogii: „»Rzeczpospolita to postaw czerwonego sukna...«, a kto za nie nie ciągnie, ten kiep. Bratny i Wojna ciągną ostro i innych zachęcają do ciągnięcia. [...] np. Bratny poleca dziwki i polowania. Wojna - raczej wojaże zagraniczne". Krytycznie, choć w sposób bardziej stonowany, oceniał również wybory życiowe wybitnych pisarzy - Jarosława Iwaszkiewicza i Marii Dąbrowskiej.
W odpowiedzi na Siłę bezsilnych Vaclava Havla napisał Słabość wszechmocnych. Tekst był wypowiedzią autorską, nie przedstawiał stanowiska KOR. Pokazywał jednak różnice w stylach myślenia czechosłowackiej i naszej opozycji, bardziej upolitycznionej i mniej artystycznej. Walc uzupełniał esej Havla - skoncentrowany głównie na moralnych wyborach jednostki - komentarzem pisanym w języku polityki. Na przykładzie ekipy gierkowskiej dowodził słabości władzy, znajdującej się w stanie rozkładu, bezradnie dryfującej w przepaść, niepotrafiącej sformułować alternatywy dla obranego kursu. Nakreślił również obraz rosnącego w siłę społeczeństwa, czego zwiastunem był prężny ruch opozycji demokratycznej. Ruch właśnie, a nie tylko, jak pisał Havel, „życie w prawdzie" na własny, indywidualny użytek.

Na wojnie z milicją

Od 1969 r. Służba Bezpieczeństwa prowadziła przeciwko niemu dochodzenie o kryptonimie „Faust" (ten sam pseudonim Walc przyjął w 1968 r., gdy podpisywał - chwilowe, jak się okazało - zobowiązanie do współpracy). Starała się uniemożliwić mu karierę zawodową. Nie przyjęto go na studium doktoranckie, mimo że dobrze wypadł na egzaminie. Doktorat na temat twórczości Tadeusza Konwickiego obronił z wolnej stopy. Cenzura zablokowała jednak jego druk. Nie pozwolono pracować jego żonie. W tym samym czasie po konflikcie z redakcją jego nazwisko zniknęło z oficjalnej „Polityki", o co zresztą zabiegała też SB. W urzędzie pracy Walc bezskutecznie walczył o zatrudnienie, a następnie o zasiłek dla bezrobotnych. Wysyłał zażalenia, odwoływał się i awanturował z powodu przeróżnych przykrości, jakich doznawał. Jego zatargi z państwową biurokracją były czymś więcej niż tylko złością na władzę lub - momentami komicznymi - potyczkami na słowa. Stanowiły modelowy przykład taktyki środowiska korowskiego, a nawet całej opozycji demokratycznej w Europie Wschodniej, która w egzekwowaniu prawa widziała ważny powód swojego istnienia.
Skazany na literacką banicję przez politykę, zarabiał dorywczo jako podpowiadacz w telewizyjnym teleturnieju „Licytacja", korepetytor z polskiego i historii, kolporter samizdatowych utworów poetów Nowej Fali, a gdy powstał drugi obieg, także jako drukarz NOW-ej. Relację z pracy w konspiracyjnej drukarni zdał w formie błyskotliwego reportażu - My, Wolna Wałkowa - najgłośniejszego tekstu, jaki ukazał się na ten temat w prasie niezależnej. „Dzięki temu tekstowi praca niezależnej oficyny w PRL przestała być dla mnie abstrakcją, pojawiły się żywe obrazy i postaci, a wraz z tym chęć włączenia się do pracy czy choćby udzielenia jakiejś pomocy" - pisała cztery lata później anonimowa redaktorka drugiego obiegu na łamach podziemnego pisma „KOS".
Coraz bardziej skonfliktowany z peerelowską rzeczywistością, bez reszty zaangażował się w opozycję. W 1978 r., po kilku miesiącach obecności w prasie niezależnej, ostentacyjnie porzucił swój drugoobiegowy pseudonim. Ukrywanie nazwiska przez autorów drugiego obiegu uznał za szkodliwe moralnie, czym naraził się w swoim środowisku na zarzuty o nadmierny radykalizm (ale inni, np. Urszula Doroszewska, poszli za jego przykładem). W 1978 r. prowadził wykład dla wrocławskich studentów na temat współczesnej literatury polskiej - w ramach Uniwersytetu Latającego. Na niezależne wykłady udostępniał również własne mieszkanie. Przychodził do salonu Anny i Tadeusza Walendowskich, 7 lutego 1978 r. miał u nich swój wieczór autorski. Współorganizował wieczory literackie zakazanych poetów - Stanisława Barańczaka i Adama Zagajewskiego, usilnie walcząc o prawo bytu dla twórczości nieuwikłanej we współpracę z reżimem.
Jako współpracownik Biura Interwencyjnego Komitetu Samoobrony Społecznej KOR dokumentował przypadki łamania praworządności przez organa PRL, należał do współautorów Kroniki bezprawia (NOWA 1978), następnie tzw. raportu madryckiego, przygotowanego w 1980 r. przez Komisję Helsińską KSS KOR. Wyczulony na sprawy społeczne, twardo stawał po stronie ofiar samowoli władz. Opisał proces prokuratora Witolda Rozwensa, który podczas polowania zastrzelił przypadkowo trzyletniego wiejskiego chłopca. Walc nie zostawił na prokuratorze suchej nitki. Porównał Rozwensa do okrutnego dziedzica z drugiej części Dziadów, który jako widmo pokutuje w zaświatach (Nie znałeś Panie litości...). Zadziorny, ironiczny, oskarżycielski ton jego relacji ze sprawy Rozwensa wzbudził wątpliwości nawet w szeregach opozycji.
Za mitygowaniem Walca stały zapewne obawy części środowiska korowskiego, że zapalczywa publicystyka przypomina peerelowską propagandę, gdy tymczasem zadaniem KOR jest informowanie. Taka argumentacja - głos umiarkowanych - nie pasowała jednak do jego temperamentu. „Janek to był urodzony fighter" - wspomina Andrzej Paczkowski. Z pasją terenowego reportera dalej tropił sadystyczne skłonności lokalnej milicji, np. sierżanta Michalskiego, który na posterunku w Radzyniu Podlaskim kopnął kobietę, gdy ta chciała przekazać śniadanie dla zatrzymanego syna, i poważnie ją poturbował. Podejmował najbardziej drażliwe tematy, przekraczał kolejne bariery w publicystyce opozycyjnej i narażał się na osobiste niebezpieczeństwo ze strony aparatu bezpieczeństwa.
Walc realizował w ten sposób bodajże najtrudniejszą misję KOR, w gruncie rzeczy stare marzenie polskich ruchów wyzwoleńczych, by „z polską szlachtą poszedł polski lud". Bohaterami jego reportaży stawali się przedstawiciele Polski prowincjonalnej, anonimowi, izolowani, o niskim statusie społecznym i materialnym. Wydawali się zupełnie bezradni wobec przemocy lokalnej wła- dzy. Pozbawieni silniejszej więzi grupowej, która łączyła warstwy wykształcone, byli skazani przez los na milczenie i ciągły strach. KOR jako pierwszy docierał do tych robotników i chłopów, czasami wyciągał ich z tarapatów, dawał znać, że nie są osamotnieni. Choć oczywiście interwencje Walca i jemu podobnych, nieraz torpedowane przez aparat władzy, pozostawały tylko kroplą w morzu.
Musiał być nie tylko śmiały, ale także silny psychicznie. W artykule Akt oskarżenia nagłośnił sprawę milicjanta Zdzisława Pająka i jego kolegów z komisariatu Łódź-Bałuty, w którym dochodziło do tajemniczych zgonów podczas przesłuchań. „Tekst ten napisałem w swoim imieniu. Kolegium redakcyjne »Biuletynu Informacyjnego«, wbrew mojej woli, usunęło moje nazwisko, wyrażając w głosowaniu przekonanie, że sierżant Pająk mógłby mnie zabić po jego opublikowaniu" - ujawnił po latach kulisy. Potrafił jednak również - wraz z Adamem Michnikiem i Zbigniewem Romaszewskim - obronić przed linczem funkcjonariuszy milicji oblężonych w komisariacie w Otwocku przez wzburzony tłum (1981).

„Jakoś organicznie nie umiem być z większością”

Ruch Solidarności obserwował z pozycji publicysty i weterana opozycji przedsierpniowej. Publikował w „Tygodniku Solidarność" i „Niezależności" - piśmie Regionu NSZZ Solidarność Mazowsze. Występował na spotkaniach studentów z redakcją NOW-ej, wygłaszał odczyty, m. in. w rocznicę Marca na Uniwersytecie Warszawskim i politechnice (1981). Jego publicystyka nadal wzbudzała kontrowersje. Artykuł O swoją milicję został odrzucony przez umiarkowany i podlegający cenzurze „Tygodnik Solidarność". Walc wykorzystał w nim przypadek pobicia pijanego mężczyzny przez posterunkowych w Kuźnicy Białostockiej do przypuszczenia frontalnego ataku na aparat bezpieczeństwa PRL. Wydrukowała go dopiero związana z KOR „Niezależność".
Na Solidarność spoglądał z „bolesną radością". Pisał o niej - „nasz związek". Nie uniknął jednak rozczarowań. Upublicznił je kilka lat później w rozliczeniowym Liście do Włodzimierza Marta (pseudonim Jana Kofmana, redaktora naczelnego niezależnej „Krytyki"). Szczególnie mocno przeżywał to, że nowi liderzy robotniczy podejrzewali ludzi KSS KOR o nadmierny radykalizm i ambicje polityczne. Ripostował w swoim stylu - bez pardo- nu. „Dostawali dobrze płatne posady w regionach, służbowe samochody i sekretarki, przy czym, dla pikanterii, nasze kariery związkowe były hamowane przez to właśnie, co powinno je przyspieszać, czyli przez wcześniejsze zasługi". Pisał o korowskim piętnie, zakulisowych rozgrywkach, o frakcji „prawdziwych Polaków", która w Solidarności stanowiła centrum antykorowskiej polityki. Wspominał o niechęci ze strony doradców Solidarności, tzw. ekspertów - „byłem publicystą, którym »eksperci« zwykli straszyć niegrzeczne dzieci". Zaatakował mit jedności Solidarności. I znów wywołał burzę.

Po wprowadzeniu stanu wojennego został internowany w Białołęce, następnie w Jaworzu. Nie zaprzestał pisania. Podczas przepustki rękopisy wyciągał z obandażowanej nogi u mnie w domu - wspominała historyk literatury Alina Brodzka, promotorka jego doktoratu. Wiosną 1982 r. został wypuszczony warunkowo na wolność. Nękany i inwigilowany przez SB, ostrożnie zaangażował się w działalność podziemną. W 1983 r. wrócił do kierownictwa NOW-ej, a w 1984 r. znalazł się w redakcji „Kultury Niezależnej", w której znów pod pseudonimem opublikował kilka ważnych ocen sytuacji w kraju, a także recenzji. W eseju Czy kultura może wybić się na niezależność? dystansował się od uproszczonego antykomunizmu czytelników bibuły i bezrozumnych egzaltacji wszystkim, co ukazuje się w drugim obiegu. Namawiał - to charakterystyczne dla całej jego twórczości - do przekory i nieszablonowego myślenia. Tak rozumiał prawdziwą niezależność.
W lipcu 1985 r. po raz kolejny został pozbawiony pracy, tym razem w Instytucie Badań Literackich PAN. Przeciwko tej decyzji protestowało osiemdziesięciu pracowników instytutu i prasa drugoobiegowa. Z publicystyczną swadą odwoływał się również sam Walc. „Kiedy pierwszy raz w życiu, mając 19 lat, w marcu 1968, pisałem od- wołanie od decyzji, [...] która dotyczyła osadzenia mnie w XII Pawilonie Mokotowa, powołałem się [...] i na to, że byłem dobrym studentem. Funkcjonariusz, który to zdanie przeczytał, zwrócił się do mnie ze śmiechem: »innych tu nie trzymamy«. Mam to wyjaśnienie w pamięci, kiedy zwracam się dziś do pana" - pisał w liście do sekretarza naukowego PAN Zdzisława Kaczmarka.
Aż wreszcie w połowie lat osiemdziesiątych przyszła odwilż. Nie wsadzano już do więzień. By zmniejszyć problem opozycji, rozwiązano worek z paszportami. W ten sposób zachęcano coraz bar- dziej zmęczonych konspiratorów do wyjazdu. Na tej fali Walc dostał paszport i w latach 1986-1988 przebywał na Zachodzie, wykładał i prowadził badania naukowe w Stanach Zjednoczonych, Re- publice Federalnej Niemiec i Szwecji. Służba Bezpieczeństwa zapewne z poczuciem ulgi zamknęła dochodzenie i odesłała jego kilkusetstronicowe dossier do archiwum. Wydawało się, że władze wreszcie się go pozbędą, spotkał je jednak zawód. Walc nie wycofał się ze współpracy z wydawniczym podziemiem, pisał recenzje pozacenzuralnych publikacji, udzielał się w życiu kulturalnym opozycji aż do końca istnienia drugiego obiegu.

Samotność długodystansowca

W 1990 r. Komitet Kultury Niezależnej uhonorował go nagrodą imienia Andrzeja Kijowskiego za „twórczość pełną temperamentu, krańcowo niezależną od obiegowych opinii i pozbawioną jakiejkolwiek asekuracji". Tej postawie Walc pozostał wierny. Jego ostatnie felietony, zebrane w pośmiertnym tomie Ja tu tylko sprzątam, prowadziły go coraz bardziej w kierunku smutnego prze- konania o rozejściu się ideałów dawnej opozycji
irealnej polityki. Przeżyło to wielu idealistycznie nastawionych ludzi z jego pokolenia. Walc nie mógł się z tym pogodzić. Krytycznie obserwował poczynania nowych elit politycznych, atakował je z pozycji korowskiej pryncypialności.
Wyczulony na punkcie moralności i sprawiedliwości społecznej, z nikim nie wahał się polemizować. „Był przeciw Balcerowiczowi. Przeciw Mazowieckiemu, przeciw Wałęsie. Przeciw klerykalizacji życia, za lustracją i dekomunizacją. [...] Jego szydercza publicystyka łączyła wszystkie niemal, zdawałoby się, sprzeczne ze sobą lamenty" - charakteryzował Piotr Bratkowski. Pisarstwo polityczne Walca - „zawsze szokująco nieoficjalne" (Alina Brodzka) - układało się jednak w dążenie do budowy obozu solidarnościowej lewicy. I z pewnością można go uznać za jednego z ojców niekomunistycznej myśli lewicowej III Rzeczypospolitej.
Wciąż miał do kogoś pretensje i siłą rzeczy inni mieli je do niego, ale błędem byłoby widzieć w tym długoletnim starciu ze światem tylko frustracje autora. „I przed rokiem 1989, i potem na- leżał do swoiście pojętej opozycji. Był wybitnym przedstawicielem liberalnej inteligencji, której za- daniem jest patrzenie władzy na ręce. Wierzę, że władza zmieniałaby się, a Walc stałby zawsze po drugiej stronie" - tłumaczyła Grażyna Borkowska na łamach „Kresów". Nigdy nie uległ pesymizmowi w sprawach najbardziej generalnych. Demokratyczną Polskę uważał za swój kraj i był dumny z tego, że się przyczynił do jej narodzin. „Mam naprawdę nadzieję, że jakoś się to ułoży" - mówił, jakby odkładając na bok swoje stałe troski, w 1992 r., na rok przed śmiercią.

Badania nad literaturą polską, które prowadził od początku lat siedemdziesiątych, długo dostęp- ne były tylko nielicznym. Książka o Mickiewiczu Architekt Arki ukazała się w 1991 r. Doktorat o Konwickim, uznany przez Tadeusza Lubelskiego za najlepszą książkę naukową Walca, doczekał się publikacji dopiero w 2010 r., 33 lata po obronie. W tym czasie o Konwickim napisano paręnaście książek, choć oczywiście większość po 1989 r., jako że bohater rozważań Walca również był marginalizowany przez władze PRL za udział w kulturze niezależnej. Nowatorskie interpretacje Walca inspirowały przez cały ten czas kolejnych badaczy. Za pomocą odnośników i cytatów popularyzowali oni też jego dokonania. Siłą rzeczy jednak to ich książki - publikowane i recenzowane - stawały się ważniejszym punktem odniesienia dla czytelników niż starzejący się maszynopis doktoratu, dostępny jedynie w bibliotece Instytutu Badań Literackich.

Walc nie miał też specjalnego szczęścia do historyków. Do tej pory jego sylwetka nie została pokazana ani w słowniku biograficznym Opozycja w PRL (mea culpa), ani w Encyklopedii Solidarności. Wciąż czekamy na pierwsze oficjalne wznowienie jego felietonów; planowano je w serii wydawniczej „Kanon literatury podziemnej", ale się nie ukazało. Sytuacja opozycyjnego pisarza szła w parze z trudnymi losami jego twórczości najpierw nieaprobowanej, potem zapomnianej. Przedwczesna śmierć dopełniła tego obrazu. Nie udało się już Walcowi nadrobić „niecenzuralnego trzynastolecia".

Paweł Sowiński
dr. absolwent historii na Uniwersytecie Warszawskim, pracownik Instytutu Studiów Politycznych PAN. Publikował na temat obchodów 1 Maja, historii turystyki w PRL oraz opozycji demokratycznej. Członek redakcji wydawnictwa Opozycja w PRL. Słownik biograficzny 1956-89. Właśnie ukazała się jego praca Zakazana książka. Uczestnicy drugiego obiegu 1977-1989.

Siedemdziesiąt lat temu urodził się Jan Walc, opozycjonista, podziemny drukarz, publicysta i krytyk literacki. Zmarł przedwcześnie w 1993 roku. Dziś jest postacią niemal zapomnianą.

Janek przejechał się po nim walcem ? w ten sposób redaktorka drugoobiegowego Biuletynu Informacyjnego Joanna Szczęsna skomentowała po latach napisany przez Jana Walca artykuł o peerelowskim prokuratorze Witoldzie Rozwensie, który będąc pod wpływem alkoholu postrzelił dziecko, myśląc, że to pies sąsiadów dybiący na skórę upolowanego przez niego zwierzęcia. Walc opisał przebieg procesu w tej sprawie, szczegółowo opisując arogancki styl bycia oskarżonego, który nawet na ławie sądowej chwalić się miał markowym zegarkiem. Tekst nie wszystkim w środowisku opozycyjnym się podobał; wielu ludzi z nim związanych uważało go za przejaw kopania leżącego. Walc jednak miał taki temperament. Kiedy coś pisał, to mało kogo oszczędzał. Ofiarami jego ostrego pióra padali działacze partyjni, milicjanci, prokuratorzy, luminarze polskiej literatury, przywódcy opozycji demokratycznej, dawni i aktualni koledzy, a nawet nauczycielki jego córki.

Niezwykle trudno w kilku słowach odpowiedzieć na pytanie, kim był Jan Walc. Był bowiem postacią o bogatym dorobku, a jednocześnie barwną i ciekawą: uczestnikiem protestów w Marcu ?68, słynącym z ostrego pióra krytykiem literackim, literaturoznawcą piszącym rozprawy o Tadeuszu Konwickim i Adamie Mickiewiczu, sekretarzem Jarosława Iwaszkiewicza porządkującym jego archiwa, a zarazem jednym z najostrzejszych krytyków jego postawy, nauczycielem w Liceum Ogólnokształcącym im. Stefana Batorego, współpracownikiem tygodników Polityka i Kultura, wreszcie ? wieloletnim działaczem opozycji demokratycznej oraz czołowym publicystą i drukarzem drugiego obiegu w PRL oraz poczytnym dziennikarzem w III Rzeczypospolitej.

Politycznie bezrobotny
Po Marcu ?68 Walc miał wilczy bilet. W czasie tego polskiego miesiąca należał do czołowych protestujących studentów polonistyki na Uniwersytecie Warszawskim, został członkiem uniwersyteckiego komitetu strajkowego, a potem na kilka miesięcy trafił do aresztu. W kolejnych latach właściwie pozbawiony był szans na dostanie stałej pracy. Jako bardzo zdolny student chciał zostać na uczelni, ale wiadomo było, że nie ma na to szans. Walc zresztą nie poprawiał swojej sytuacji, zachowując niepokorną postawę. Bronił zwalnianych z pracy naukowców, w kole naukowym polonistów organizował spotkania, w których pojawiały się nawiązania do polityki, co nie mogło podobać się władzom. Uniemożliwiono mu podjęcie studiów doktoranckich: tak na Uniwersytecie Warszawskim, jak i w Instytucie Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk. Walc napisał jednak i obronił w 1977 r. doktorat o twórczości Tadeusza Konwickiego. Już wcześniej związał się ze środowiskiem IBL, gromadzącym wielu kontestatorów. Etat naukowy dopiero w czasach Solidarności, który zresztą z powodu swojej działalności opozycyjnej po kilku latach utracił.

Pierwsza połowa lat siedemdziesiątych w życiu Walca była czasem poszukiwania sobie miejsca w rzeczywistości PRL. Tylko rok trwała jego praca w słynnym warszawskim Liceum Ogólnokształcącym im. Stefana Batorego, jak się wydaje, tyleż z powodu jego nieszablonowego podejścia do uczniów i nieco nonszalanckiego sposobu bycia, co z powodu spraw politycznych. Nie przedłużono z nim umowy, a jego sprawa stała się głośna m.in. za sprawą reportażu Hanny Krall na temat jego sytuacji, który ukazał się na łamach tygodnika Polityka. Walc krótko wykładał w Państwowym Instytucie Pedagogiki Specjalnej i Państwowej Wyższej Szkole Teatralnej, ale obie te prace były raczej tylko epizodami. Krótko pracował jako sekretarz Jarosława Iwaszkiewicza, co jednak szybko się skończyło w połowie lat siedemdziesiątych.

Publicysta bezlitosny?
Swojego miejsca Walc szukał również w czasopismach społeczno-kulturalnych i tutaj ? chociaż nie dostał nigdzie stałego zatrudnienia ? zagrzał miejsce na dłużej, bo jego teksty drukowano przez dobrych kilka lat. Publikował głownie w Polityce, ale też m.in. w Kulturze, Współczesności, Szpilkach, Literaturze na świecie i Studencie. Pisywał głównie recenzje literackie, ale na łamach niektórych z wymienionych czasopism ukazywały się również niezwykle żywo napisane reportaże jego pióra.

Największy rozgłos wzbudziły dwa teksty: opublikowany na łamach Polityki pełen pikantnych szczegółów reportaż na temat blichtru i spożywania alkoholu w czasie balu maturalnego uczniów Liceum Ogólnokształcącego im. Reytana oraz tekst, w którym Walc opisał popełniane przez dwie nauczycielki swojej córki błędy, pod wymownym tytułem 98?6+1=91. Ten drugi tekst doprowadził do procesu o zniesławienie wytoczonego Walcowi przez nauczycielki. Kiedy wziął na warsztat książkę napisaną na bazie jednej z prac doktorskich o życiu literackim stolicy w XIX-wieku i poddał ją miażdżącej krytyce w sprawie zabrał głos nawet dziekan Wydziału Historycznego UW. Z kolei na łamach Studenta napisał swoją autorską wersję Ody do młodości Adama Mickiewicza z podtytułem a la Życie Literackie i wymową na część konformizmu, jednocześnie wyśmiewając mocno popierającego władze PRL pisarza i publicystę Władysława Machejka. Nie wszystkie teksty Walca były napisane w tak prowokacyjny sposób, ale zdecydowanie wolał on jako recenzent poddawać czytane dzieła krytyce niż prawić konwencjonalne komplementy.

Miał mocną pozycję, niewielu ludziom w jego wieku udawało się tak często drukować w niezwykle poczytnej Polityce
Po kilku latach obecności na łamach popularnych czasopism Walc nagle zniknął z ich łamów ? na początku 1977 r. Po wyrażeniu przez młodego autora krytycznej recenzji o dziełach dwóch pisarek czołowy publicysta Polityki Daniel Passent porównał go do damskiego boksera i zarzucał, że Walc na swoje opinie nie podaje żadnych argumentów, ostro krytykując ich dzieła; odnosił się też do jego młodego wieku. Po kilku tygodniach pismo opublikowało odpowiedź Walca, gdzie pisał m.in.: Jeśli zaś zechciałby D. Passent przeczytać jakieś dzieła tych pań i znaleźć w nich takie czy inne wartości ? wtedy byłoby o czym dyskutować. Jednak specjalnie książek tych czytać nie chce, widząc, że w płaszczyźnie merytoryczności nie dadzą się one bronić. I to stanowisko nazywam skrajnie konserwatywnym, reakcyjnym, przedkładającym założenia nad sprawdzalne wartości . List przesłany do Polityki napisany był bardzo ostro i widać w nim było emocje. To pismo i inne oficjalne więcej Walca nie drukowały, ale powodem nie był jego recenzencki temperament.

Walc zniknął z łamów prasy społeczno-kulturalnej w związku z podjęciem przez niego współpracy z opozycją demokratyczną, które nastąpiło na przełomie lat 1975-1976 r. Charakterystyczne, że to nie bohater tego tekstu uznał, że jako opozycjonista nie chce już dłużej poddawać tekstów cenzurze; przeciwnie - przez pewien czas liczył on na możliwość publikowania zarówno oficjalnie, jak i w drugim obiegu (pod pseudonimem). Już wcześniej jednak - po podpisaniu jednego z listów protestacyjnych w sprawie wprowadzanych przez władze poprawek do Konstytucji PRL (wpisane tam zostały wówczas m.in. przewodnia siła PZPR i sojusz z ZSRR) ? jego aktywność została dostrzeżona i usunięcie go z życia publicznego było kwestią czasu. Po prostu w pewnym momencie przestano go drukować ? nie tylko zresztą w Polityce, gdzie jego teksty ukazywały się najdłużej, ale również w innych pismach.

Z dokumentacji Służby Bezpieczeństwa jasno wynika, że stało się to za jej sprawą. W jednym z dokumentów dotyczących Walca zapisano: Publikacje wymienionego często charakteryzują się wrogim nastawieniem do osiągnięć socjalizmu lub do ludzi, których postawa polityczna jest prawidłowa. Ostatnio Walc zaprezentował swą wrogą postawę, podpisując petycję skierowaną do Sejmu PRL, wyrażającą sprzeciw wobec projektowanych zmian w Konstytucji, a w szczególności przeciwko określeniu w ustawie zasadniczej kierowniczej roli PZPR. Ze względu na postawę Jana Walca celowym jest podjęcie kroków, które uniemożliwiłyby mu publikowanie swoich artykułów w prasie. Na dokumencie przełożony funkcjonariusza zanotował odręcznie polecenie przesłania papierów do Departamentu III MSW z prośbą o spowodowanie zablokowania Walcowi możliwości publikowania w prasie.

Ostre pióro w podziemiu
Walc zaczął współpracę z Komitetem Obrony Robotników, wkrótce związał się z niezależną prasą: Biuletynem Informacyjnym, Głosem, Krytyką i Zapisem. W kolejnej dekadzie publikował w Niezależności, Kulturze Niezależnej, Tygodnika Mazowsze i wciąż ukazującej się Krytyce oraz cenzurowanym ale reprezentującym stronę opozycyjną Tygodniku Solidarność (w 1981 r.) Walc w swojej publicystyce z pasją ujawniał przewinienia peerelowskich prokuratorów i milicjantów. Napisał własną odpowiedź na najsłynniejszy esej wschodnioeuropejskiego ruchu dysydenckiego, czyli Siłę bezsilnych Vaclava Havla, który zatytułował Słabość wszechmocnych. Pokazał w nim różnicę między ruchem dysydenckim dającym świadectwo moralności, a samoorganizującą się opozycją polityczną. Kiedy dostał ofertę opublikowania w formie książki swojego doktoratu o Tadeuszu Konwickim w zamian za wycofanie się z publikowania w drugim obiegu, nie tylko odmówił, ale właśnie w niezależnym piśmie całą sprawę nagłośnił. Walc w swoich tekstach walczył nie tylko z władzami PRL, ale też chciał, żeby kultura niezależna stała się prawdziwie niezależna i dopuszczała możliwość krytykowania również swoich, czyli ludzi opozycji. Z tego prawa zresztą skwapliwie korzystał, ostro pisząc zarówno o ludziach mu środowiskowo bliskich, jak i dalekich. Oberwało się od Walca m.in. Hannie Krall, Andrzejowi Szczypiorskiemu, Leszkowi Moczulskiemu i Piotrowi Wierzbickiemu.

Walc nie bał się pisać o sprawach trudnych ? najbardziej interesowały go biografie wybitnych polskich pisarzy. Większości z nich nie oszczędzał. Za konformizm ganił Jarosława Iwaszkiewicza, za udział w powojennym kłamstwie Marię Dąbrowską, Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego przedstawiał jako człowieka przed wojną posłusznego faszyzującym narodowcom i zamieszczającego antysemickie wypowiedzi w swoich utworach a po wojnie poetę posłusznego komunistom. Przypominał o stalinowskim zaangażowaniu Tadeusza Borowskiego. Jaś tę swoją kontrowersyjność pielęgnował. Potem, moim zdaniem, stał się jej więźniem. Pamiętam jego teksty z lat 80. w "Kulturze Niezależnej" o pisarzach - były, powiedziałabym, okrutne. Jeżeli miał do wyboru interpretację szlachetną i mniej szlachetną, to wybierał mniej szlachetną - podsumowywała jego sposób pisania Joanna Szczęsna, której szczególnie nie spodobał się tekst o Iwaszkiewiczu . Jednocześnie byli pisarze, o których Walc pisał prawie zawsze ciepło i z uznaniem niejako ich oszczędzając. Byli to bohater jego doktoratu Tadeusz Konwicki i Władysław Broniewski, którego rewolucyjną poezję Walc cenił, niezależnie od nachalnego propagowania jej przez propagandę PRL i powojennej postawy tego poety.
Związki Jana Walca z drugim obiegiem i kulturą niezależną nie ograniczały się tylko do pisania tekstów. Jako jeden z niewielu piszących pod imieniem i nazwiskiem w prasie niezależnej Walc sam pracował jako drukarz; co więcej udostępniał na podziemną drukarnię piwnicę swojego domu. Tej sfery dotyczył też jeden z najbardziej znanych jego tekstów, czyli reportaż My wolna wałkowa, w którym Walc przedstawił codzienność opozycyjnych drukarzy, na którą składały się z jednej strony żmudna praca, z drugiej - emocjonujące przygody związane z gubieniem śledzących ich funkcjonariuszy SB.
Sobota. Koniecznie trzeba się wykąpać, bo nie wiadomo, czy w lokalu, do którego pojedziemy, będzie jakikolwiek ślad łazienki, potem instrukcje dla żony, jak załatwiać sprawy, które się zapewne podczas mojej nieobecności pojawią . Pod domem nie ma nikogo, droga wolna. Na ulicy w zasadzie "ogona" nie można złapać, bo służby wyspecjalizowane czekają zazwyczaj w miejscach ściśle określonych, a nie pętają się po mieście, szukając okazji ? pisał Walc w słynnym tekście.

Z łączeniem roli autora i drukarza wiązało się ryzyko, ale też pewne możliwości. Jeden z redaktorów Biuletynu Informacyjnego Seweryn Blumsztajn wspominał: Janek Walc był autorem wybitnym, ale trudnym, tym bardziej że należał do ekipy drukującej ?Biuletyn?. Kiedyś tekst, którego mu nie puściliśmy (zupełnie nie pamiętam, z jakiego powodu), po prostu dopisał w drukarni do numeru.

W latach 80. Walc już nie pracował jako drukarz, koncentrował się przede wszystkim na pisaniu (z przerwą na kilkumiesięczne internowanie w stanie wojennym). Był natomiast członkiem kolegium Niezależnej Oficyny Wydawniczej. We wcześniejszej dekadzie był też wykładowcą Towarzystwa Kursów Naukowych i współorganizatorem słynnego Salonu Walendowskich, czyli jednego z najważniejszych miejsc spotkań opozycjonistów.

Nieprzystający
W wolnej Polsce trudno było mu się odnaleźć jako człowiekowi nieprzystającemu do żadnego z rodzących się wówczas stron politycznego konfliktu. Miał zbyt nieszablonowe poglądy. Antyklerykalizm i krytykę liberalizmu gospodarczego łączył z ostrym antykomunizmem, poparciem dla lustracji i wyraźnego rozliczenia się z PRL. Krytykował konsekwentnie obie strony wojny na górze (choć w obu miał bliskie sobie osoby), postkomunistów i hierarchów kościelnych. Jako dziennikarz Walc początkowo nie mógł znaleźć dla siebie miejsca. Z bliskimi mu ludźmi ze środowiska korowskiego, którzy znaleźli się w Gazecie Wyborczej, różnił go stosunek do rozliczenia się z poprzednim systemem. Początkowo nie mógł znaleźć miejsca realizacji swoich ambicji dziennikarskich ? pisywał dla niszowej Wokandy, później został komentatorem kierowanego przez Kazimierza Wóycickiego Życia Warszawy. W 1989 r. Walc wrócił po kilku letniej przerwie do pracy w IBL. Wkrótce ukazała się jego książka o Adamie Mickiewiczu, która wzbudziła oburzenie wielu badaczy twórczości wieszcza.

Walc z pewnością nie był człowiekiem do końca spełnionym. Z pewnością mógł mieć żal do czerwonego, że tak mu ułożył życie zawodowe. Na pewno wyrzucenie z pracy w szkole, wieloletnie dobijanie się do etatu naukowego i odsunięcie od możliwości publikowania w oficjalnym obiegu traktował jako wyrządzoną mu krzywdę i wielokrotnie do tego wracał. Nie było jednak tak, że podejmując decyzję o opozycyjnym zaangażowaniu Walc był na tyle wypchnięty z systemu, że nie miał nic do stracenia. Kiedy zniknął z oficjalnego obiegu w 1977 r. był człowiekiem niespełna trzydziestoletnim o naprawdę imponującym dorobku związanym z literaturą, który obejmował: prawie pięćdziesiąt recenzji literackich i kilkanaście szkiców opublikowanych na łamach różnych pism; do tego w tamtym roku bronił doktorat. Jak na swój wiek miał mocną pozycję, niewielu ludziom w jego wieku udawało się tak często drukować w niezwykle poczytnej Polityce.

Decydując się na współpracę z KOR Jan Walc miał coś do stracenia i coś stracił. Jednocześnie tak jak mówiła w rozmowie ze mną zaprzyjaźniona z nim Teresa Bogucka ? coś zyskał. Przede wszystkim mocno wspierające się środowisko, z którym się identyfikował. Świat demokratycznej opozycji i kultury niezależnej dał Walcowi dużo i stał się dla niego bardzo ważny. Z pewnością stanowił dla niego wartość, której gotów był on bronić. Co zresztą wielokrotnie robił tak przed 1989 rokiem, jak i później, niezależnie od tego, z kim przyszło mu polemizować.

Jan Olaszek, Wolny wałkowy, Więź, 2018

http://wiez.com.pl/2018/09/22/wolny-walkowy/