Transformacja

Dotychczasowe rządy III Rzeczypospolitej miały tę wadę, że nie zaprezentowały społeczeństwu koherentnego programu swojego działania. Można mieć o to do nich uzasadnione pretensje. Powołany ostatnio rząd panny S. jest w zupełnie innej sytuacji: brak koherentnego programu jest jego cechą immanentną. Żaden uczciwy człowiek nie może mieć pretensji o brak spójnego programu do koalicji lewicowo-liberalno-prawicowej.
Koalicję tę nazywa się ironicznie solidarnościową; słowo „solidarnościowa” oznacza w tym przypadku zgodę na zapłacenie dowolnie wysokiej ceny za niedopuszczenie do zaprowadzenia w naszym nieszczęśliwym kraju rządów Lecha Wałęsy. Wszystko, tylko nie to. Lepiej nadepnąć na gardło własnej pieśni, sprzymierzyć się z największym wrogiem, byle do tego nie dopuścić.

I oczywiście jest w tym głęboki sens. Do istoty „Solidarności” należał sprzeciw wobec niekompetentnej władzy o tendencjach podsiębiernych, poszukującej legitymizacji w robotniczym pochodzeniu swojego-przywódcy. Do istoty „Solidarności” należało również zjednoczenie we wspólnym froncie ludzi i ideologii, których w normalnych warunkach zjednoczyć nie sposób: prawdziwych Polaków z prawdziwymi socjalistami, prawdziwych endeków z prawdziwymi liberałami i prawdziwych neandertalczyków z prawdziwymi intelektualistami. W ten – i tylko w ten sposób – NSZZ „Solidarność ” osiągnął ponad 10 milionów członków i stał się najliczniejszym związkiem zawodowym na świecie.

Kto pamięta niezapomniane 16 miesięcy, wie doskonale, że „Solidarność” za żadne skarby nie byłaby podówczas gotowa się przyznać, iż jej program czy praktyczne działania zwracają się przeciw ówczesnym konstytucyjnym władzom kraju – wręcz przeciwnie – deklarowała wolę współpracy w rozwiązywaniu palących problemów. I jednocześnie starała się robić swoje. Jakby to swoje wyglądało, nikt się na szczęście nie dowiedział, bo generałowi Jaruzelskiemu puściły nerwy i przerwał spektakl w najciekawszym momencie, co pięknie i dramatycznie ujął w historycznej piosence Janek Kelus.

Dziś panna S. powraca na polityczną scenę: na czele staje nie znana jeszcze przed tygodniem nikomu osoba jednocząc we wspólnym froncie siły pragnące przeciwstawić się rządom Lecha Wałęsy. I nie ma w tym żadnego przypadku, że mówi się o poszerzeniu koalicji o inne jeszcze ugrupowania, które źle o Wałęsie myślą. Stało się bowiem tak, że niezależnie od poparcia, jakim się kiedyś cieszył, nie ma dziś w Polsce żadnej politycznej siły, która myślałaby o nim dobrze.

Koalicja pod wodzą panny S. jest więc politycznie zrozumiała, a może nawet sensowna – kłopot w tym, że tak jak poprzednim razem jest ona zbyt szeroka, aby mogła coś konkretnego załatwić, skoro składa się z sił o sprzecznych zwrotach. Ale przecież niezależnie od tego, co „Solidarność” mówiła w roku 1980 i 1981 o swoich celach, o tym, co ma pilnego do załatwienia, jedynym jej celem prawdziwym było pozbycie się ustroju, o którym w gruncie rzeczy nikt już dobrze nie myślał i niczego dobrego się po nim nie spodziewał. Z Lechem Wałęsą próbowały w różnych okresach współpracować wszystkie siły, składające się na dzisiejszą koalicję, jak również i te, o które miałaby ona ewentualnie zostać poszerzona, i zupełnie niezależnie od siebie doszły do tego samego wniosku: Wałęsa j est niereformowalny.

I jak za tamtej, pierwszej „Solidarności”, odpowiedzialni działacze nie powiedzą głośno tego wszystkiego, o czym są najgłębiej przekonani – właśnie ze względu na poczucie odpowiedzialności. Drażnienie niedźwiedzia to zajęcie dla smarkaczy, a nie dla poważnych polityków. Dlatego żądania ustąpienia Lecha Wałęsy formułują Stan Tymiński czy Jan Parys, a powstała właśnie koalicja głośno i wyraźnie deklaruje wolę współpracy z Belwederem.

To wszystko jest – jak powiadam – zrozumiałe i sensowne. Naprawdę istotne jest zupełnie co innego: czy mianowicie panna S. nauczyła się patrzeć w lustro, czy potrafi zdać sobie sprawę, że jej kształt zależy tylko od istnienia przeciwnika, którego się pragnie pozbyć. I czy sobie panna pomyślała, jakby to było, gdyby jej się udało. Widzę światełko w tunelu: chyba przynajmniej tę sprawę można uznać za załatwioną, chyba nikt się nie będzie dziwił ani martwił, gdy załatwiwszy swoją sprawę, członkowie obecnej koalicji rozejdą się – każdy w swoją stronę.

17 lipca 1992

Przed paru laty młody, dobrze zapowiadający się historyk opublikował interesującą monografię Z dziejów honoru w Polsce¹ – sądzę jednak, że ani on, ani zachwyceni książką czytelnicy nie zdali sobie sprawy, że oto na naszych oczach ów „honor w Polsce” staje się zjawiskiem historycznym właśnie, że owszem, będzie można na temat jego dziejów napisać niejedną jeszcze monografię, że monografiści będą mogli ze sobą nawet polemizować, ale sprawa jest już w istocie zamknięta. Było, minęło, stało się przedmiotem zainteresowania historyków, jak tyle innych ważnych niegdyś kwestii.

Opowiadano mi o dziadku, który starał się wytłumaczyć wnuczkowi, że „honor” to największe, najważniejsze słowo, jakie można wypowiedzieć. Inteligentna dziecina podjęła z dziadziusiem polemikę, mówiąc, że zna inne, jeszcze ważniejsze słowo. – A cóż to za słowo? – zainteresował się dziadek. – Kulwa – odpowiedział spokojnie wnusio, który – jak to zwykle dzieci – lepiej od dziadka wyczuwał rytm swoich czasów.

Wiemy doskonale, że wszystkiemu w Polsce winni są komuniści, i chociaż powtarzanie tego jest nudne i mało twórcze, nie oznacza to przecież, iż zdanie to nie jest prawdziwe. Pojęcie honoru było dla nich od samego początku groźne i wrogie, toteż starali się z honorem walczyć, i czynili to z nie najgorszym skutkiem.

Honor to owoc kultury, i trzeba pracy wielu pokoleń, aby stopniowo wytworzyły się normy życia społecznego mówiące wyraźnie, co jest, a co nie jest postępowaniem honorowym i spotka się z jednoznacznym społecznym potępieniem – trudno się dziwić, że po pół wieku życia w świecie norm nieostrych, rozchwianych, niejednokrotnie sprzecznych ze sobą nie umiemy dzisiaj posługiwać się pojęciem honoru.

Honor bywa bardzo niewygodny, oznacza bowiem na ogół, że się coś musi albo czegoś nie może, na skutek tego szalenie ogranicza pole manewru. Mówiąc w skrócie: hrabia Roland może oczywiście zadąć w róg, ale wie doskonale, że jak zadmie, nie będzie już hrabią Rolandem, tylko takim sobie tuzinkowym rycerzem. Woli więc „lec, z honorem lec”. Wybór, przed którym stoi hrabia Roland, wydaje się zupełnie uczciwy, ale nie każdemu wydaje się praktyczny, a w szczególności polityczny.

Bo proszę oto zważyć: wiemy wszyscy, że hrabia Roland popiera z całej mocy pierwszy w pełni suwerenny rząd francuski sformowany przez Karola Wielkiego, i wiemy również, że Karolowi potrzebne jest poparcie rycerza Rolanda. I jest absolutnie oczywiste, że śmierć hrabiego jest poważnym ciosem dla rządu Karola W. i utrudnieniem w realizacji jego programu, tak politycznego, jak gospodarczego, a chodziło, jak pamiętamy, o dokonanie we Francji przemian na skalę dziejową.

Kto myśli praktycznie i politycznie – a polityka to przecież sztuka osiągania praktycznych, konkretnych celów – nie da się tak łatwo utłuc żadnym Saracenom. Niech Saracen sobie nie wyobraża. Wprowadzamy zupełnie nowoczesny sposób dęcia: polega on na tym, żeby dąć, ale i zarazem nie dąć.

Najbardziej wydajna jest w tej sprawie tzw. szkoła gdańska: tajemnica polega na tym, żeby dąć przy każdej okazji, albo i bez okazji, i to w każdym temacie. I à la guerre comme à la guerre, raz się wydmucha to, raz owo. Jeżeli zaś owo, też nie ma problemu – zawiadamia się wszem i wobec: myśmy nie dęliśmy, wyście się przesłyszeliście. I już. Gdyby Roland wpadł na ten prosty pomysł, historia słodkiej Francji potoczyłaby się inaczej. Najpierw by zadął, a potem – wedle zasad szkoły gdańskiej – pytał Karola trzepocąc rzęsami jak Królewna Śnieżka: Ja miałbym dąć? I może jeszcze latać z siekierą? Kto takich rzeczy Miłościwemu Panu naopowiadał?

Nie jest też zła szkoła warszawska polegająca na przemienności dęcia i niedęcia w precyzyjnie odmierzonych interwałach. Oto na przykład rząd jest przeciwny wprowadzaniu religii do szkól. Zwolennik szkoly warszawskiej zatrudniony w Ministerstwie Edukacji Narodowej na stanowisku dowolnie wysokim, dmie równo, że też jest przeciwny. Ale oto rząd przestaje być przeciwny, a nawet jest za – nasz współczesny hrabia Roland z MEN, a więc zarazem hrabia z epoki, kiedy PRL już nie istnieje, a RP jeszcze nie za bardzo – otóż ten nasz współczesny Roland miękko wchodzi w okres niedęcia.

Bo tak obiektywnie, to po co on miałby dąć? Komu by to posłużyło, kogo wzmocniło? Saracenów chyba, z którymi nam walczyć trzeba. A Państwo czego by właściwie chcieli? Może żeby Roland opuścił drużynę Karola? Przecież na jego miejsce zaraz na pewno wcisnąłby się jakiś ohydny Saracen. I kto by miał z tego pożytek?

Ja te wszystkie uwagi robię oczywiście zupełnie niefachowo, po laicku, i tylko sobie cichutko marzę, żeby tak ten młody zdolny historyk od dziejów honoru w Polsce napisał kiedyś drugi tom swojej pracy i żeby tam było o tym, jak hrabia Roland przyjeżdża do Magdalenki, i jak oni potem ze sobą żyli – czy bardzo długo i czy bardzo szczęśliwie.

9 września 1990

1. Adam Michnik, Z dziejów honoru w Polsce, NOW-a, 1985

Wszystko się dokoła zmienia i tylko bezpartyjni po staremu mają przechlapane. A przecież byliśmy, jesteśmy i będziemy stabilną większością polskiego społeczeństwa. Czas najwyższy zrozumieć, że nic się na to nie da poradzić: można liczbę partii zredukować do jedności, można rozwinąć do nieskończoności niemal, a większość i tak stanowić będziemy my, którzy do żadnej partii zapisać się nie chcemy.

Za czasów upadłego reżimu przynajmniej co jakiś czas przypominano sobie o naszym istnieniu z okazji cyklicznie powtarzających się kryzysów. Postanawiano odzyskiwać utraconą więź z masami i stawiać na bezpartyjnych. Obecnie stan kryzysu jakoś się wreszcie ustabilizował, okrzepł i ucodziennił w związku z czym nikt z polityków nie wpada w aż takie zdenerwowanie, żeby zacząć myśleć o bezpartyjnych.

Bezpartyjność była zawsze za mojej pamięci wyzwaniem dla rządzących i pozostała nim nadal, a może nawet jest dziś wyzwaniem jeszcze bardziej ostentacyjnym: tyle partii, takie różne, i jeszcze nam mało, jeszcze się nie podoba, nie łaska się gdzieś wreszcie zapisać? Doszło bowiem na naszych oczach do interesującego nieporozumienia: w dziesięciomilionowej "Solidarności" z roku 1981 spotkali się i ci, którzy walczyli z czerwonym o prawo do zakładania innych partii, i ci, którzy walczyli o prawo do bezpartyjności i jeszcze przecież na dodatek ci, którzy w swojej macierzystej monopartii pragnęli zakładać zabronione w niej frakcje. Jedynym, co nas ze sobą łączyło, był wspólny wróg, więc kiedy go zabrakło, musieliśmy jakoś zastąpić go we własnym zakresie.

I oczywiście obie strony mają w znacznej mierze rację: osobnik bezpartyjny stykając się z tezą, że 2 + 2 = 4 prymitywnie sprawdzi na palcach – i tyle, podczas gdy członek, a w szczególności działacz partyjny łypnie przede wszystkim spod oka, kto też i w czyim interesie z taką tezą wystąpił. Jeżeli twierdzenie takie zechce wygłosić np. postkomunista, musi się liczyć z ostrą polemiką z prawa: usłyszy, że całą wiedzę i kulturę przynieśli tutaj cystersi, ugruntowali benedyktyni, a w ciągu półwiecza komunistycznej opresji kościół stał niewzruszenie na straży tabliczki mnożenia, którą był partia komunistyczna gotowa była oddać w pacht kremlowskim samodzierżcom.

Jeśli z tą samą arytmetyczną tezą wystąpi działacz ZChN-u, zostanie zinterpretowane to jako działanie taktyczne: wcale tak nie myśli, udaje tylko, uprawia chytry kamuflaż, aby tym łatwiej przerobić nasz nieszczęśliwy kraj w państwo wyznaniowe.
Są świadkowie, że Chomeini też twierdził, że 2 + 2 = 4. Czy ta zbieżność nie wywołuje oczywistych skojarzeń?

Do uciążliwych obowiązków członka partii należy pilne śledzenie tabeli kursów politycznych, rozchwianej nierównie bardziej, niż bankowe kursy walut – oto bowiem np. Lech Wałęsa z dnia nadzień zmienia się z żądnego władzy satrapy w ojca demokracji, albo odwrotnie, w zależności od gazety, którą danego dnia weźmiemy do ręki.

Może więc prawda, że do żadnej z partii nie zapisuję się z lenistwa, dlatego że mi się nie chce dostosowywać do tych zmian kursów? I właściwie gdzie miałbym się zapisać, skoro jestem zwolennikiem dekomunizacji i rozdziału kościoła od państwa, skoro brzydzą mnie i spoceni mężczyźni w pogoni z władzą i flirty Bujaka z Kiszczakową a Michnika z Urbanem, skoro chciałbym prywatyzacji i jednocześnie opieki państwa nad słabymi, jego odpowiedzialności za oświatę i służbę zdrowia, a jak słyszę o liberałach latających na mszę przed śniadaniem, to mam nieodparte wrażenie, że ktoś mnie robi w konia. Więc z lenistwa pozostanę przy bezpartyjności, razem z tą gnuśną większością, a naszym kochanym politykom życzę z okazji Nowego Roku, żeby zauważyli, że my też w tym kraju mieszkamy.

Nieszczęsna gruba kreska, która później miała wejść w przysłowie, chciała być sposobem zabezpieczenia nas wszystkich przed zsunięciem się w niszczący wszystko odwet, a ku zaskoczeniu wielu szlachetnych męczenników stała się czymś zgoła innym: fundamentem niesprawiedliwości i przyczyną wielkiej zbiorowej frustracji.

Wczorajsi satrapowie, którzy cudem uniknęli losu Nicolae Ceausescu, poczuli się w pełni bezkarni, i zamiast skrywszy się w mysią dziurę cieszyć się, że uszli cało, natychmiast zapragnęli wywalczyć sobie utrzymanie albo wręcz wzmocnienie dawnej pozycji w nowej rzeczywistości, na przykład zakładając spółki, których jedynym celem było przepompowanie państwowego majątku do ich prywatnych, bezpartyjnych już teraz kieszeni.

Stalo się powszechnym doświadczeniem ostatnich dwóch lat, że ci, którzy powinni ponieść odpowiedzialność za to wszystko, co zrobili z naszym krajem, nie dość, że odpowiedzialności tej nie ponoszą, to jeszcze mają się znacznie lepiej od nas, których w tę bryndzę wpakowali. I na to nie można patrzeć spokojnie. Nie ma takiej siły.

13 października 1991

Politycy nasi kłócą się o dekomunizację nie dostrzegając wyjścia najprostszego: firma konsultingowa proponuje powołać na stanowisko Prokuratora Generalnego Tadeusza Mazowieckiego. Istota naszego pomysłu sprowadza się do odrzucenia błędnego założenia o sprzeczności komplementarnych w istocie idei grubej kreski i dekomunizacji.

Jak wiadomo, główny kłopot w przeprowadzeniu dekomunizacji polega na braku stosownych przepisów, co siłą rzeczy powoduje, iż trzeba by ją było przeprowadzać z obrazą zasady lex retro non agit. uchwalić stosowne ustawy, a następnie badać, czy przeszłe postępowanie podejrzanych nie było z nimi sprzeczne.

Takiej procedury nie sposób uznać za praworządną, ale też nie ma żadnej potrzeby, abyśmy mieli się w nią wikłać. Nasz kandydat na stanowisko Generalnego Prokuratora to polityk o wykształceniu prawniczym, człowiek o idealnych na to stanowisko cechach charakteru: twardy, uparty i dyskretny. Nie znosi pospiechu i wszystkie swoje posunięcia planuje z wyprzedzeniem. W ten właśnie sposób powstał tzw. „plan grubej kreski”, mający stanowić solidną bazę dla przeprowadzenia dekomunizacji.
Dobry myśliwy to nie ten, który odważnie wejdzie w środek wilczej sfory, aby dać się zeżreć, ani ten, kto z okna pociągu – choćby pędzącego do przystanku „Niepodległość” – dziesiątkuje karabinowym ogniem stada bizonów; przeciwnie, wytrawny myśliwy wie, jak zwierza wywabić z matecznika, aby wyszedł na strzał.

Plan grubej kreski cechowała oczywiście pewna perfidia: chodziło o zmniejszenie czujności zwierza i poniekąd zachęcenie go do wchodzenia w szkodę. I na efekty nie trzeba było oczekiwać: całe stada przedstawicieli byłej nomenklatury wyszły na żerowiska. Banki, spółki, centrale handlu zagranicznego stały się terenem żerowania, a zwierzyna wyzbyła się jakiejkolwiek płochliwości. I w tej chwili mamy już sytuację klarowną: zamiast jakichś podejrzanych artykułów ewentualnej ustawy dekomunizacyjnej można zastosować broń równie prostą, co niezawodną – najbardziej elementarne przepisy kodeksu karnego dotyczące zagarnięcia mienia.

Strategia grubej kreski stanowiła zarazem fundament państwa prawa: było oczywiste, że dla prawdziwych przedstawicieli nomenklatury jest to pojęcie niezrozumiałe, i na tym polegała zasada zastawionej przez naszego kandydata na Generalnego Prokuratora pułapki: towarzysze z ochotą oddali władzę, znęceni perspektywą sprywatyzowania na swoją rzecz społecznego majątku, puszczając mimo uszu zapewnienia, iż za takie rzeczy trafia się do pudła, i to w charakterze kryminalisty, a nie w aureoli więźnia politycznego, którego zwolnienia ktoś się będzie domagać.

Przeciwnicy ustawy dekomunizacyjnej trafnie podnoszą, iż jej konstrukcja musiałaby utrudniać czy wręcz uniemożliwiać wyodrębnienie spośród byłej nomenklatury ludzi uczciwych, o ile znaleźli się w jej szeregach – i oto dostrzegamy, jak chytry był podstęp z grubą kreską: w tej chwili sprawa jest klarownie jasna – ludzie uczciwi nie kradną, nawet jak mają po temu okazję.

I dlatego członków byłej nomenklatury, którym w ciągu ostatnich dwu lat nie przykleiły się do ręki społeczne pieniądze, można z czystym sumieniem uznać za pełnoprawnych i wartościowych obywateli III Rzeczypospolitej.

Zgłaszana przez nas propozycja obsady stanowiska Prokuratora Generalnego powinna znacznie ułatwić skomplikowane zadanie, jakim jest obecnie tworzenie koalicji rządowej: każde ugrupowanie, które chciałoby przeciwko naszemu pomysłowi wystąpić, ściągnie na siebie brzydkie podejrzenia. Naszej kandydaturze przyklasnąć musi zarówno ZChN, jak i SdRP – jak powszechnie wiadomo, głównym celem tej partii jest udowodnienie, że z wszelkimi nieprawościami byłej nomenklatury nie ma nic wspólnego, jej działacze i członkowie to skromni socjaldemokraci – przeto udział w rządowej koalicji to krecha u wyborców. Ale przyznajmy: posłowie chłopscy stoją przynajmniej przed wyborem uczciwym i klarownym: jedni wybiorą rządowe posady, inni opozycyjną popularność i następną kadencję.

W znacznie łatwiejszej sytuacji jest Unia Demokratyczna, która nie tylko nie jest widmem zaprzaństwa zagrożona, ale wręcz jest na nie immunizowana jak żadne inne ugrupowanie: zdołała sobie wypracować umiejętność zajmowania stanowiska tak niejasnego, żeby sama nawet nie wiedziała, że się czegoś zapiera. Zupełnie bowiem nietrafnie uważa się Lecha Wałęsę za autora słynnego już bon mot’ u, „jestem za, a nawet przeciw” – przecież trzeba politycznej ślepoty, aby nie dostrzec, że przez prawie dziesięć lat terminował on nie u kogo innego, tylko u Mazowieckiego i Geremka.

I właśnie z tego powodu trudno się dziwić, że to Geremek desygnowany został przez prezydenta na szefa rządu, a mecenas Olszewski tygodniami nie może się podobnej propozycji doczekać. I Jeśli się okaże, że obecny kryzys gabinetowy skończy się wprowadzeniem przez prezydenta rządów silnej ręki, to wielce prawdopodobne, że będzie to ręka Bronisława Geremka. I nie będzie w tym żadnego zaprzaństwa, a raczej powrót do sierpniowych korzeni.

15 grudnia 1991

Rocznice lubią się z czasem stawać kłopotliwe. 13 grudnia kłopotliwy był zawsze, i wcale nie przestał. Na początku, w ’82, tę rocznicę obchodziło się przecież co miesiąc, ale w stanie wojennym mnóstwo było jeszcze dziwniejszych rzeczy. Teraz obchodzimy ją tylko raz na rok, ale dalej same z tego kłopoty.

Co z tym stanem wojennym i pamięcią o nim zrobić? Wiktor Dłuski proponuje przebić osinowym kołkiem, przegnać upiora z pamięci, bo żadnego z pamiętania o tym pożytku. Pomysł jest pyszny, popieram go w całej rozciągłości i jestem nawet gotów własnym transportem dowieźć Dłuskiemu osinowy kołek żądanego rozmiaru, a potem sobie popatrzę, jak będzie przebijał, i co mu z tego wyjdzie. Bo myślę, że wynalazca technologii przebijania historycznych upiorów osinowymi kołkami powinien na początek dostać pokojową Nagrodę Nobla, a potem wszystkie inne – a my i tak dalej bylibysmy jego dłużnikami.

Radykałowie domagają się jakiegoś straszliwego sądu, który winnych ukaże. Też się w całej rozciągłości zgadzam. Winnych trzeba dla przykładu surowo karać. Dopóki nie będzie oczywiste, że każda wina zostanie przykładnie ukarana – nie będzie spokoju, porządku ani sprawiedliwości. Poproszę jednak o trochę szczegółów: jak będziemy odróżniać winnych od niewinnych, jaką przyjmiemy procedurę, jakie będziemy stosować kary.

Zrozumiałem, jakie to trudne, już w styczniu ’82 roku, kiedy w obozie internowania w Jaworzu Piotr Wierzbicki wytężywszy swój analityczny umysł doszedł do jasnego wniosku, że oto na naszych oczach Naród zdradził sam siebie.Wierzbicki czuł się tym osobiście urażony, a jeszcze bardziej gniewał go brak zrozumienia dla jego analizy ze strony pozostałych internowanych.

„Gazeta Wyborcza” publikuje pamiętniki człowieka wcielonego wbrew własnej woli do ROMO, który podczas wszystkich akcji pacyfikacyjnych, w których brał udział, nieustannie się modlił, żeby to wszystko dobrze się skończyło, i żeby nie wydawano mu szczególnie drastycznych rozkazów, bo rozkazy wykonywał. Jestem głęboko przekonany, że to wszystko prawda, a na dodatek autor tego pamiętnika na pewno nie był wyjątkiem. Było akurat odwrotnie: do wyjątków należeli ci, którzy te rozkazy wykonywali z ochotą.

I jeszcze więcej: nawet ci, którzy rozkazy wydawali, czynili to zapewne często bez przyjemności.

I co z tego? Czy wolno brać udział w pacyfikacji pod warunkiem, że nie znajduje się w tym przyjemności? A co z kopalnią „Wujek”? Gdyby się okazało, że ten, kto wydał tam rozkaz strzelania, znajdował w tym przyjemność, nie należy go stawiać przed sądem, ale odizolować w zakładzie psychiatrycznym. Więc może najbardziej winni są właśnie ci, którzy godzili się brać w tym wszystkim udział, chociaż wcale nie chcieli i zupełnie się nie zgadzali z tym, co zgadzali się robić?

Trudno obalić tezę, że generał Jaruzelski został do wprowadzenia stanu wojennego zmuszony przez towarzyszy radzieckich. Nie chciał, ale musiał. Wybrał mniejsze zło. Czy to znaczy, że nie ponosi odpowiedzialności? Czytałem gdzieś o radzieckiej spikerce telewizyjnej, którą podczas moskiewskiego puczu telefonicznie zawiadomiono, że ma odczytać dekrety junty. Samochód w drodze. Radziecka kobieta znalazła wyjście oczywiste: wypiła duszkiem butelkę wódki. Samochód jak przyjechał, tak i odjechał. Dekrety odczytał ktoś, kto nie miał odwagi wypić butelki wódki. Ale to jednostronna interpretacja: przecież nasza bohaterka mogła odczytać to wszystko lekko mrugając. Może byłoby lepiej?

Jeszcze inne wyjście proponuje Adam Michnik, apelując o abolicję dla winnych stanu wojennego. Też się właściwie z nim zgadzam. Wyjście godne, chrześcijańskie. A kłopot w najbardziej nieoczekiwanym miejscu: dokładnie tak samo jak najradykalniejsi radykałowie z radykalnego skrzydła KPN-u i ZChN-u Michnik nie precyzuje, o kogo mu właściwie chodzi, i jak to ma konkretnie być – rozumiem, że chciałby objąć swoją abolicją członków WRON.
Rozumiem. A co z tymi, którzy strzelali, palcami naciskali język spustowy? Co z mordercami ks. Popiełuszki? Bez stanu wojennego przecież by do zamordowania Księdza Jerzego nie doszło?

Właśnie skazano zabójcę Bogdana Włosika, kapitana SB. Gdzie jest granica dla tej postulowanej abolicji? Od kapitana wzwyż? A może od majora? Albo od generała dywizji, a generałom brygady darujemy? Też nonsens. A nie sposób wybaczyć wszystkim, powiedzieć: można wyprowadzić na ulice czołgi, rozbijać łomami drzwi, wyciągać nocą z domów tysiące ludzi i zamykać ich po więzieniach – i nie ma za to żadnej kary.
Adam Michnik boi się polowania na czarownice i ma oczywiście zupełną rację. Takie polowanie to potworność i szkoda czasu, żeby o tym dyskutować. Ale to nie jest niestety koniec tej dyskusji, bo wina nie może pozostać nie ukarana – i o tym też dyskutować nie sposób.

Widziałem, jak Borys Jelcyn ocierał łzy, mówiąc w polskiej telewizji o Katyniu. Zobaczyć Neapol i umrzeć.
Różne rzeczy spodziewałem się w życiu zobaczyć, ale przecież nie przypuszczałem, że zobaczę władcę Rosji, plączącego nad pomordowanymi polskimi oficerami. (…)
„Są w ojczyźnie rachunki krzywd, obca dłoń ich też nie przekreśli” – mówił poeta, na którego wierszach wychowało się chcąc nie chcąc moje pokolenie.

Pisząc te słowa, miał na myśli co innego, ale przecież tymi właśnie słowami myślę, patrząc na łzy Jelcyna – w Polsce nikt za nic nie przeprosił, nikt publicznie nie płakał, niechby nawet wymuszonymi, fałszywymi łzami – nasi towarzysze mają się świetnie i nie poczuwają się do żadnej odpowiedzialności, żaden nie zapłacze nad górnikami z „Wujka” ani nad księdzem Popiełuszką. Są rachunki krzywd. Płacz Jelcyna ich nie przekreśli. On je raczej – jakby powiedział poeta Norwid – uwydatni.

23 października 1992

Pierwszy niekomunistyczny rząd pomiędzy Łabą i Władywostokiem w przeciwieństwie do rządów Czechosłowacji, Węgier i NRD nie został powołany przez demokratycznie wybrany parlament i sam właściwie nie wie, czyje interesy reprezentuje.

Kiedy Tadeusz Mazowiecki przed prawie rokiem mówił, że chce być premierem wszystkich Polaków, miało to dosyć oczywisty sens – kłopot jednak w tym, że próba kontynuowania tej koncepcji dzisiaj wiedzie na manowce, oznacza, że trzeba wszystkim ustępować – chłopom w sprawie cen skupu, kościołowi w sprawie religii w szkole, dawnej nomenklaturze w sprawie ochrony jej rozmaitych zdobyczy – i gdzieś w tym wszystkim pomału gubi się czy rozmywa koncepcja powolnej, stopniowej reformy polskiego życia społecznego i państwowego, która Mazowieckiemu przyświecała, a której główną zaletą miało być uchronienie kraju przed gwałtownymi wstrząsami, przed tymi wszystkimi niebezpieczeństwami, które niesie z sobą rewolucja.

Jeżeli jednak dla obrony łagodnych przemian rząd musi dokonywać gwałtownych zwrotów, to staje się oczywiste, że mimo całej swojej szlachetności, ta koncepcja sprawowania władzy jest nie do utrzymania, a prowadzi prosto do pozbycia się przez ekipę Mazowieckiego własnej identyczności.

Adam Michnik opublikował obszerny tekst, w którym wywodzi, dlaczego nie będzie w wyborach prezydenckich głosował na Lecha Wałęsę. Jest mnóstwo szczegółowych powodów i wszystko to bardzo ciekawe. Jeszcze ciekawsze jest jednak to, że czytając ten artykuł nie sposób zrozumieć, jak było możliwe, że ten sam Michnik tego samego Wałęsę jeszcze tak niedawno tak gorąco popierał.

Zwolennicy Wałęsy z kolei broniąc swego idola przed krytyką mówią chętnie, iż Lech nigdy nie popełnił istotnego błędu politycznego. Lubię ich wtedy pytać, czy takim błędem nie było aby wysunięcie kandydatury Tadeusza Mazowieckiego na szefa rządu. I znowu rodzi się pytanie, czy to ten sam Wałęsa proponował tego samego Mazowieckiego na premiera, czy też mamy już do czynienia z dwoma zupełnie różnymi facetami.

Popularny w kręgach lewicowych Heraklit z Efezu twierdził, że nie można dwa razy wejść do tej samej rzeki. To już dziś w Polsce oczywiste, lepiej nie wchodzić ani razu, żeby nie dostać jakiejś brzydkiej wysypki, a kto raz wejdzie i dostanie, na pewno drugi raz próbować nie będzie. Gdyby Heraklit nie był z Efezu, aie na przykład z IFiSu, stanąłby przed innym zagadnieniem: czy mianowicie można spotkać się dwa razy z tym samym Michnikiem albo też i innym współczesnym polskim politykiem.

Jak Państwo świetnie pamiętają, Heraklit był materialistą i cala ta historia z wchodzeniem do rzeki w oczywisty sposób wiąże się z elementarnymi wyborami filozoficznymi. Ktoś inny, kto w przeciwieństwie do Heraklita jest przekonanym idealistą, na przykład Filon z Elektromisu¹ , powiada tak: idea Michnika jest mi znana i mogę się z tą ideą w Michniku upostaciowaną spotykać dowolną ilość razy, a z ideą Wałęsy jest oczywiście dokładnie tak samo, tyle że w dzisiejszych warunkach być może potrzebowalibyśmy do tego przykładu dwu zupełnie różnych idealistów, aie to szczegół.

Na to Heraklit z IfiSu² rzecze zapewne tak: Oczywiście, możesz się wielokrotnie spotykać z ideą Michnika, kwestia bowiem znajduje się w zgoła innym miejscu – czy mianowicie Michnik z ideą Michnika się spotyka. Idea bowiem Michnika – jak uczył już Platon – przebywa w pieczarze, którą dawniej nazywano w Polsce ciemnicą, a współcześnie nazywa się dołkiem albo i kabaryną zgoła. Problem wygląda więc tak: jeśli Michnik przebywa w pieczarze, to może się tam spotkać z ideą Michnika, jeśli jednak zamiast tego lubi się spotykać z zupełnie rzeczywistym Kwaśniewskim – to z ideą Mich¬nika bierze rozbrat.

Podobnie jest z ideą Wałęsy, tyle że ona przebywa w sali BHP³ i to tuż obok idei Anny Walentynowicz oraz Andrzeja Gwiazdy. Nie ma bowiem, mój Filonie, idei Wałęsy bez idei Pani Ani, albo też mówiąc ściślej, to jest już zupełnie inna idea. Należałoby wręcz powiedzieć tak: idea Wałęsy pozostanie w sali BHP na pokolenia, a jeżeli sam Wałęsa przeprowadzi się do Belwederu, to będzie miał gwarancję, że się z tą ideą nigdy nie spotka, chyba żeby jakiś nie znany nikomu robotnik przeskoczył płot, a on musiał prowadzić z nim rokowania w sali BHP – tyle że wtedy spotka się jednocześnie, i to może nawet bardziej, z ideą wicepremiera Jagielskiego ⁴.

Tu wtrąca się do ich rozmowy Demokryt z Belwederu i dalej przekonywać, że inaczej być nie mogło, że konieczność dziejowa determinuje te wszystkie zdarzenia, a na dodatek – dodaje – chodzi o wybór mniejszego zla. Czy naprawdę byłoby lepiej, żeby Michnik dalej siedział w tej ciemnicy, a Wałęsa bez chwili przerwy strajkował w sali BHP? A skoro tak być nie mogło, to musieli wziąć się za łby, jak bowiem Państwo pamiętają, Demokryt wielką wagę przywiązywał do mimesis, czyli naśladowania, przy czym podkreślał, iż człowiek naśladuje to, co widzi w naturze, a nie jakieś abstrakcyjne idee. Stąd więc trudno oczekiwać, aby Michnik naśladował ideę Michnika, znacznie bardziej naturalne, gdy naśladuje to wszystko, co go otacza.

A otacza ich wszystkich targowisko życia – wtrąca Pitagoras z OBOP-u, który przy pomocy rozmaitych wzorów stara się, jak zwykle, wyliczyć, co z tego wszystkiego wyjdzie, aie tym razem rachunek okazuje się niezwykle skomplikowany. Jeżeli bowiem nawet podnieść do kwadratu liczbę członków szeregu partii politycznych, które uważają za niezbędne gromko się o tym i owym wypowiedzieć, i dodać to wszystko do społecznej frustracji pomnożonej przez 45 lat, odejmując jednocześnie zmęczenie, znudzenie, recesję i milion bezrobotnych – to co może wyjść z takiego rachunku?

Targowisko kipi, idee mgliście polatują gdzieś w pieczarach i nastał czas, kiedy tak strasznie trudno na to wszystko nie patrzeć, chociaż wcale się patrzeć nie chce, o ileż lepiej byłoby zająć się czymś swoim, ważnym i naprawdę interesującym, a im wszystkim powiedzieć spokojnie: „Nie ruszajcie moich kół”. Ale przecież doskonale wiadomo, jak to się kończy.

25 listopada 1990

Przypisy od redakcji

1.Elektromis - holding założony w 1987 przez Mariusza Świtalskiego zajmujący się handlem hurtowym, W latach 1994-2002 trwał proces sądowy w sprawie oszustw celnych i nielegalnego obrotu gospodarczego w Elektromisie, zakończony skazaniem czterech spośród trzynastu oskarżonych.

2. IFIS Instytut Filozofii i Socjologii PAN.

3. Sala BHP, sala Stoczni Gdańskiej, w sierpniu 1980 siedziba Międzyzakładowego Komitetu Strajkowego, oraz miejsce negocjacji „Porozumień sierpniowych”.

4. Mieczysław Jagielski (1924-1997) wicepremier w latach 1970-1981, przewodniczący komisji rządowej prowadzącej negocjacje z Międzyzakładowym Komitetem Strajkowym w Gdańsku w sierpniu 1980.

(...)Było nieszczęściem rządu Mazowieckiego, że był to rząd bez alternatywy – od samego początku zarówno jego członkowie, jak i znaczna część parlamentarzystów uznała, że żadnej alternatywy nie ma i nie będzie. Rozumując w ten sposób członkowie rządu każdą formę krytyki postrzegali jako przejaw wrogości, w związku z czym żadnych argumentów nie byli ciekawi, sądzili, że jeśli sobie zatkają uszy, będą mogli lepiej i wydajniej pracować.

Najbardziej imponujące, że nawet w okresie kampanii wyborczej nie uznali za stosowne uszu odetkać, sądząc bezustannie, że nikt nie ma im niczego naprawdę ważnego do zakomunikowania aż ze zdziwieniem dowiedzieli się o swojej dymisji.

Oni się po prostu zarazili owym hasłem o „moralno-politycznej jedności” i do końca nie przyjęli do wiadomości, że nawet w najważniejszych sprawach nie tylko mogą, ale powinny istnieć alternatywne rozwiązania, mające swoich, również różnych, zwolenników. I że wszyscy oni powinni być wysłuchani.

Rząd Tadeusza Mazowieckiego był szalenie z siebie, jako pierwszego niekomunistycznego rządu w Europie Wschodniej, dumny – nie udało mu się jednak rozpocząć nowej epoki, a tylko zakończyć starą – cała nadzieja w tym, że był to ostatni polski rząd, który zatykał sobie uszy, aby społeczeństwo głupimi uwagami nie przeszkadzało mu w rządzeniu.