”Gdy ziemia nie jest już snem i śnić do końca nie można”
Złotowłosy chłopiec ma na zachowanym zdjęciu¹ białą czapkę z napisem „morjak”, jest pyzaty i prawie uśmiechnięty, a falujące loki czyniłyby go obrazkiem amorka, gdyby nie stojąca za nim postać matki, w której oczach widać takie udręczenie, mimo całej dobrej woli, jaką wkłada w pozowanie do fotografii, że nie sposób uchronić się przed narzucanymi przez historię naszej kultury i literatury skojarzeniami.
Jest rok 1926, Tadeusz ma niespełna 4 lata, ojca za niegdysiejszą przynależność do POW wywieziono na budowę pierwszej chyba strojki socjalizmu — Biełomorkanał. Napis na otoku czapeczki, jakiej do zdjęcia użycza fotograf, sporządzony jest w obcym języku, choć rzecz dzieje się w polskim mieście Żytomierzu, a jest to język tych, którzy od pokoleń zajmowali się wywożeniem na północ ojców małych polskich złotowłosów chłopców. I dlatego oczy Teofili Borowskiej mają taki wyraz, jaki od pokoleń miały oczy — powiedzmy to najprościej — matek-Polek.
Potem już długo nie ma żadnych ujęć, bo nie będzie już tak dobrze, jak dawniej bywało, a więc i zdjęć nie będzie. Tej matce- -Polce nie będzie danym wychowywać synów w sposób, który tak dobrze znamy, bo i oni dobrze go znają. Zanim Tadeusz skończy 8 lat, pani Teofila jako czlien siemii Stanislawa Borowskawo pojedzie nad Jenisjej.
To miasto nazywało się Żytomierz i leżało na ziemi, gdzie żyto i pszenicę mierzono obszernymi miarami, bo tamtejsze czarnoziemy od zamierzchłych czasów Waregów rodziły ziarna tyle, że wystarczało go i dla mieszkańców tego kraju i dla kolejnych najeźdźców — ale i z tym przestało być tak, jak bywało dawniej — w czasach, októrych mówimy wprawdzie na ukraińskich czarnoziemach nie rosły jeszcze brzozy, ale już nie rosło zboże i w Żytomierzu zaczęto mierzyć je po nowemu — kilogram mąki miesięcznie dla człowieka. Wtrąćmy uwagę antycypującą: normy żywieniowe w Konzentra- tionslager Auschwitz-Birkenau były znacznie wyższe.
Brata, który miał już 12 lat, też zabrali, poszedł do dietdomu.
I dom zabrali, i zabrali szkołę, w której Tadeusz już zaczął się po polsku uczyć. Wzięła go do siebie ciotka z pobliskiego miasteczka, noszącego już wówczas dumną nazwę Marchlewsk, a tam już mówiono w szkole tym językiem, którym słowo marynarz napisał na otoku dziecinnej czapeczki żytomierski fotograf.
Kim był ten chłopiec w czasach, kiedy nie miał kto zaprowadzić go do fotografa. Co taki chłopiec mógł zapamiętać z domu: „nie wiem, co stało się dalej, / Tylko krzyk mojej matki, długo, długo słyszałem / [...] Krzyk ten ścigał mnie długo, krzyk ten pozostał w mym uchu.” Co matka zdążyła mu opowiedzieć o Polsce? Czy — dawnym obyczajem — zdążyła przeczytać temu małemu chłopcu, „który nosił kościuszkowskie miano” — Pana Tadeusza ?
Cos tam z wierszami musiało być, bo kiedy Stanisław Borowski w roku 1932 wymieniony przez rząd RP na więzionych w Polsce komunistów ściąga do kraju chłopców, dziesięcioletni Tadeusz na stacji w Baranowiczach wita go ułożoną przez siebie wierszowaną epopeją o ich podróży repatriacyjnej, która zgodnie z-obyczajami kraju, w którym rzecz się działa, nie była po prostu drogą do Polski, ale dwaj mali chłopcy z Żytomierza przez Koziatyn i Kijów musieli jechać do Moskwy, aby tam otrzymać stosowną bumażkę Czerwonego Krzyża. ²
Co dziesięcioletni Tadeusz zobaczył w Baranowiczach, a później w Warszawie? Informacji nie mamy. Były w krytyce naszej próby porównywania jego losów z dziejami Cezarego Baryki, próby psychologicznie całkiem fałszywe i to z różnych względów: Cezary miał dzieciństwo i wczesną młodość taką mniej więcej, jaką miewają synowie nafciarzy, którym się powiodło; rozpad jego świata nastąpił, gdy miał lat mniej więcej tyle, ile mieli rówieśnicy Baczyńskiego, uczniowie Liceum Batorego w dniach wrześniowej klęski.
Cezary — przy wszystkich swoich zastrzeżeniach i wątpliwościach, mimo wszystkich zawodów, jakie mu Polska sprawiła, mimo wszystkich rachunków krzywd, jakie były w ojczyźnie — poszedł bić się o Polskę, jak nienawidzący wojskowego drylu pacyfista Krzysztof Baczyński. Borowski na wojnę nie poszedł. Kiedy toczyła się obok niego, dookoła niego, w atmosferze gęstej od konspiracji, miał dla swoich uwikłanych w podziemną robotę kolegów jedną radę, którą im zwykł powtarzać: „poczytajcie Staffa”. ³
Mógł tę radę rówieśnikom swoim powtarzać zaiste do woli bez obawy, że ktoś zechce z niej skorzystać, bo ci chłopcy i dziewczęta, których mamy na ogół na myśli, kiedy używamy sformułowania „rówieśnicy Baczyńskiego” bliżsi byli Cezaremu Baryce niż on, a Staff wydaje się ostatnim poetą, jakiego Cezary miałby ochotę czytywać.
Inaczej też niż Baryka, Tadeusz Borowski nie został sam. W roku 1934 powróciła z syberyjskiego łagru także i matka, zaistniały rzeczowe przesłanki, by rodzinę uznać za odbudowaną, by Tadeusz odzyskał utracony dom. To jednak nie nastąpiło. Aż do roku 1937 Tadeusz mieszka w internacie ojców franciszkanów na Starym Mieście i w sumie układa się tak, że dom rodzinny, ze wszystkimi znaczeniami, jakie tym słowom przynależą, to dla Tadeusza Borowskiego pojęcie właściwie nieznane, czy przynajmniej mocno abstrakcyjne. „Szkic autobiograficzny? Cóż bym w nim napisał [..:] Czy to, że moi bliscy na piętnaście lat przed wojną zwiedzili gruntownie wszystkie więzienia i obozy północy i Azji? Że początek mojego wychowania — to była szkoła sowiecka? Czy że na dobry ład, nigdy nie miałem życia rodzinnego, bo albo ojciec siedział pod Murmańskiem, albo matka była na Syberii, albo ja byłem w internacie, na prywatce czy w obozie?” ⁴
Przedwojenni katastrofiści różne straszności przeczuwali, żywili jak najczarniejsze obawy: dziś możemy próbować się spierać czy np. zdanie „Kiedy przyjdą podpalić dom” etc. napisane zostało w coniuntivie czy w futurum —dla licealisty Borowskiego (też się spierać można) było to perfectum albo plusquamperfectum. Zawarta w tomie Gdziekolwiek ziemia apokaliptyczna wizja kosmicznej klęski świata, w którym jedyny zachowany porządek to rytm heksametru, jakim te wiersze są pisane, to nie zatroskane obawy wychowanego we dworze panicza, takiego co to pa francuski sowierszienno mog izjasniatsia ipisat’, z zadumą w oku i parasolem w ręku peregrynującego przez Warszawę, może jeszcze z dobrym litewskim paszportem i dostrzegającego pewne podobieństwa pomiędzy na przykład Campo di Fiori a excusez le mot — Nalewkami.
W Tadeuszu Borowskim nikt nie ugruntował przekonania ani o stałości, ani o konieczności istnienia jakiegokolwiek porządku, przeciwnie, doświadczenie pouczało go o tym, że porządki mogą być różne i wymienne; jeśli ktoś w wieku lat dziesięciu z naczalnoj szkoly w Marchlewsku przeniósł się do ojców franciszkanów — będzie miał wszelkie dane, by powątpiewać w inwariantność aksjologii.
A jaki jest świat? Proszę wybaczyć, że zadaję takie pytanie, ale ja go w gruncie rzeczy wcale nie zadaję, a raczej staram się powtórzyć pytanie chłopca, który pisał wiersze z cyklu „Gdziekolwiek ziemia”, wiersze o „lądzie próchniejącym w eterze” ⁵. Nad tym lądem „stalowy, niski, klosz nieba” ⁶, albo, „niebo z lodu wykute” ⁷, albo „niebo jak strop fabrycznej hali” ⁸, albo „sęp niebiosów” ⁹, albo wreszcie „dławiący, trupi nieba fiolet” ¹⁰. W świecie pod tak postrzeganym niebem żył maturzysta z ulicy Targowej, żeby tak myśleć o świecie, nie musiał jechał do Oświęcimia.
Gdyby cos takiego pisał o niebie wychowany w arkadyjskiej dolinie Tomaszek, moglibyśmy traktować takie pisanie jak robienie min czy farbowanie włosów na zielono, kiedy jednak pisze to młodzieniec, który nie miał kiedy ani dla kogo być Tadeuszkiem, a na dodatek pamiętamy jego zarówno wcześniejszą, jak i późniejszą biografię — trudno nie potraktować tych słów poważnie.
Z rodzinnego archiwum opublikowali edytorzy trzy zwrotki ze wspomnianej już epopei dziesięcioletniego (właśnie: Tadeuszka czy Tadeusza?), może więcej opublikować nie było można, ale nawet jeśli się wczytać w sam jej początek, trudno nie zobaczyć zaciśniętych kurczowo ust chłopca ,który mówi: Z miasteczka do miasteczka mknęliśmy z Julkiem samochodem nie siedziałem jednak tyłem lecz siedziałem przodem...” ¹¹.
Dookoła jest groza, do której chłopiec — nawet jeżeli drży — chce się odwrócić przodem; ma to jednak sens tak długo tylko, póki nie zobaczy się nieba jako stalowego, niskiego klosza, który widział dziewiętnastoletni poeta zanim miał okazję zetknąć się z tym już niemetaforycznym, którego jedyna szczelina otwarta była tylko dla cyklonu B.
Kiedy ten chłopiec siada przodem ,to jest do rozważenia, czy słusznie wydaje mu się to aktem odwagi: może jest akurat odwrotnie, może właśnie czające się za plecami zagrożenie byłoby nie do wytrzymania? Może jest tak, że ten chłopiec rozgląda się dokoła, by zawczasu zdołać się zwrócić przodem do niebezpieczeństwa, którego się ciągle spodziewa? W czasach, kiedy Krzyś Baczyński bawił się szablą swojego ojca, Tadeusz mógł tylko starać się nie płonić na widok pionierskiego powroza, który mu okręcano wokół szyi.
„Temu światu ja się nie poddam, temu światu ja krzyknę: nie!” — to przecież słowa Cezarego Baryki, odmawiającego temu światu akceptacji, ale to także słowa Tadeusza Borowskiego, słowa powtarzane już w tej podróży, kiedy to siedział przodem i powtarzane potem przez tyle jeszcze lat, ale są to słowa inne, kiedy stoi za nimi ojczyzna-kielecczyzna, równina mazowiecka rozpostarta szeroko, na której Krzysztof Kamil ciągle widzi „czwartego pułku czapy i gwery”, niż wtedy, gdy słyszymy je w ustach bezdomnego pasażera transportów, człowieka, który do Warszawy z Ukrainy jechał przez Moskwę, a z Podbeskidzia przez Bawarskie Alpy.
To kanoniczne „NIE” polskiej tradycji ufundowane było — i jest, co tak dokładnie mamy okazję widzieć dzisiaj — na bezdyskusyjnej akceptacji ogromnego zespołu niezbywalnych wartości, których właśnie nie pozwala się zanegować. Są to wartości ludzi osiadłych, z doliny Issy czy Wisły, Warty czy Wileńki, wartości obce dla pasażera przetaczających się tymi dolinami towarowych pociągów. „U nas dość głowę podnieść ileż to widoków” — mówią mieszkańcy tych dolin. „Niebo — obite deskami” ¹². odpowiada Tadeusz Borowski i dodaje:
Dlatego jak z dwu różnych światów staniemy twarzą w twarz, mój chłopcze, i popatrzymy sobie w oczy: tak bardzo bliscy, a tak obcy...
Jeżeli więc w imieniu dziewiętnastoletniego autora cyklu Gdziekolwiek ziemia pytamy, jaki jest świat, musimy udzielić sobie odpowiedzi drastycznej: dokoła jest zło, nad nami „Bestii śmiejąca się twarz” ¹⁴., a gwiazdy czy planety, pośród które zostaliśmy wrzuceni, swoim wirują, a nie ludzkim torem, jak te towarowe transporty, które nie my formujemy, którymi nie my kierujemy. Jakoś tak wyglądałby egzystencjalizm, gdyby nie był humanizmem.
Dobro, jeżeli się w ogóle w tym świecie trafi, jest wyłącznie akcydentalne i pozbawione szans trwania „bo ludzki trud i ludzkie piękno jest jak na wiatr rzucony popiół” ¹⁵.. Nadzieja, że „zostanie na dnie popiołu gwiaździsty dyjament”, godna jest wzgardliwego wzruszenia ramion:
Upici zapachem siana, dziewczęta trzymając w ramionach, śnicie, sny mając proste, zdrowe i łatwowierne.
O, ślepi ludzie i zwykli! Lepiej by było od razu niechać i pługu i dziewcząt, głowę ukradkiem zwiesiwszy w puszcze, w jaskinie uchodzić przed nienawistnym szczęściem [...]
lecz nikt nie ujdzie,
kto ufa! Załamie się ślad pod wami. ¹⁶.
To są słowa poety, zwrócone do łudzi osiadłych.
Te heksametry są z eklogi Borowskiego, po to przecież zbudowane, aby uderzyć właśnie w Wergilego, będącego przecież summą kultury śródziemnomorskiej, kultury ludzi osiadłych, która od czasów, gdy targany niepomyślnymi wiatrami Eneasz osiągnął Lawińskie brzegi, uległa wprawdzie modyfikacjom, ale zachowała ciągłość i tożsamość. Borowski mierzy dokładnie: georgiki, bukoliki, eklogi Wergilego to opisy spraw dla tej kultury fundamentalnych: siania i zbierania, pracy i odpoczynku. Kultura to przecież w swoim etymologicznym znaczeniu łacińskim tyle co uprawa, owo harmonijne połączenie człowieka z przyrodą, tryumf ludzkiej pracy, a zarazem jej niezbywalny obowiązek. Borowski patrzy na tę kulturę z zewnątrz jako człowiek, którego doświadczenie życiowe upewniło, że ten rytm jest umowny: Tadeusz dobrze zapamiętał świat dzieciństwa — zdestrukturalizowany, a przecież istniejący bez siewu i zbiorów, bez pracy i odpoczynku.
Kultura nie jest dla Tadeusza Borowskiego instancją ostateczną: ten dziewiętnastoletni czy dwudziestoletni chłopak patrzy na nią z wyżyn swojego doświadczenia życiowego. Mistrz Tadeusz¹⁷. wyciąga dłonie kładąc je na gwiazdach jak na żelaznych dysharmonii kręgach. Ale Konrad, nawet kręcąc gwiazdami, nawet walcząc z Bogiem nie wyszedł poza obręb tej kultury — bo w kosmicznej pustce był przecież, z niej pochodzący, Bóg. I dlatego dopiero samotność mistrza Tadeusza jest doskonała i ostateczna. Cóż po ludziach...
Z tej samej kosmicznej perspektywy cała ta nasza kultura jest — iskrą tylko, wieków ciąg dalszy — jedną chwilką, a ludzie, jeśli stamtąd na nich patrzeć? To „tłum, cyrkowych głodny zabaw” ¹⁸, to trudni do odróżnienia, wzajemnie wymienni heloci i zwycięzcy¹⁹., kłębiące się mrówki? dla których nie warto być Maeterlinckiem. Bo też miał Maeterlinck więcej serca dla mrówek niż Borowski dla ludzi, którzy w gruncie rzeczy samym swoim istnieniem i swoją krzątaniną, wywołują obrzydzenie mistrza Tadeusza.
Czymś, co go szczególnie prześladuje, są chodzące ciągle szale wag²⁰. nie raz wyszydzone jako symbol zła. Borowski reaguje agresją na próby ustalania przez człowieka miary, wzoru, standardu, który miałby pretensję do stałości czy fundamentalności. Reaguje agresją na wiarę w sensowność działania, szczególnie zbiorowego: „Gdybym mógł, na twoje hasła, to bym drogi Wacku...” ²¹.. I jest nieporozumieniem, jeśli jego konflikty z kolegami z Konfederacji Narodu przedstawia się jako polityczne — to znowu mylenie podchorążego Jana Bugaja z mistrzem Tadeuszem.
Nie wiemy, czy Krzysztof Kamil decydując się — wbrew sobie przecież — na wstąpienie do konspiracyjnej podchorążówki, mógł sobie wyobrażać, że jego decyzja wzięcia udziału w walce będzie zestawiana z powstańczym niespełnieniem Słowackiego czy Mickiewicza. Wiemy, że mistrz Tadeusz postawił się ponad tym obowiązkiem, ponad tą tradycją, z jasną i pełną świadomością tego, co czyni: na podziemnych kompletach polonistycznych uniwersytetu warszawskiego studiował pilnie tę tradycję i tę literaturę — aby ją odrzucić.
„Temu światu ja krzyknę: nie!” Kolegom, którzy ciągną do konspiracji, do podchorążówki, do walki. Porucznikowi Ordonowi i podchorążemu Krzysztofowi, wolontarzowi Mochnackiemu i kapitanowi Broniewskiemu, Konfederacji Narodu i polskiej lewicy. Nie! „Tłumowi słowem iść na przekór” ²². Tłum woła o pieśń. Wołają o nią gardła barbarzyńców, gardła spalone wódką, gardła umierających „i milczy poety pieśń w gniewnie ściśniętych ustach”23. Jedyne, co może im dać, to pieśń szyderczą, tę „o żelaznym złomie i drwiącym śmiechu pokoleń”24. Ktoś uważa, że my to może „karty Iliady rzeźbione ogniem w błyszczącym złocie”, ale przecież Iliada jest nieważna i z perspektywy kosmicznej, i z perspektywy ulicy Skaryszewskiej.
„Temu światu ja krzyknę: nie!” Nie jesteś zadaniem. Nie istniejesz i nie jesteś wart istnienia. Jesteś absurdalny i nieważny jak sen i tyle warto ci uwagi poświęcać, co snom. Więc „jeżeli ziemia jest snem” ²³, niech sen ją zastąpi. Żyjmy we dwoje we śnie, w świecie, który snem stworzymy, póki to tylko będzie możliwe, do końca. To nie będzie sen, „który uczy umierać człowieka”, bo umierania uczy świat właśnie, to będzie sen, który daje życie, czy przynajmniej tyle życia, na ile nas stać.
Wielka miłość Tadeusza Borowskiego, która miała stać się okupacyjną legendą, a padną nawet słowa o Tristanie epoki pieców, nie pojednała go ze światem, przeciwnie, jeszcze bardziej wyosobniła, zamknęła w pokoiku na Skaryszewskiej. W adresowanych do narzeczonej erotykach świat nie istnieje już w ogóle, ani jako sen, ani jako miejsce miłości, ani jako marzenie. Gdy w erotykach Baczyńskiego, mimo przenikającej je okupacyjnej grozy, jest tyle
— przepraszam — piękna, płyną złociste, drżące strugi, świecą gwiazdy lśniących róż, mruczą zwierzęta i rośliny — gdy ta miłość
jest jakby fragmentem ukochania świata, jego nową kreacją — miłość Tadeusza dla Marii jest ucieczką, samotnością, redukcją.
Tyle wiedział o sobie, ludziach i świecie Tadeusz Borowski, gdy na przedwiośniu 1943 roku, w chwili, kiedy po bitwie stalingradzkiej rozpoczynała się klęska III Rzeszy, został aresztowany i osadzony na Pawiaku. Tam doszła go informacja o odnalezieniu katyńskiego grobu, tam przeżył wybuch powstania w Getcie, które oglądał przez okno swojej celi, zanim w końcu kwietnia nie wywieziono go do Oświęcimia.
Czy doświadczenia więzienia i obozu zmieniły pogląd Borowskiego na świat i ludzi, czy raczej pogląd ten ugruntowały? Ludzie byli brzydcy i źli na Skaryszewskiej, na Pawiaku i tacy sami są w Oświęcimiu, tyle że ich przyrodzone zło ma tu okazję do pełniejszej ekspresji. Jednocześnie jednak, chociaż jest to szokującym paradoksem, właśnie w oświęcimskich wierszach, jedyny raz w twórczości Borowskiego, pojawia się przyroda, która nie jest wroga człowiekowi, która jest przedmiotem podziwu i tęsknoty.
Ale jest to przyroda nie z tego świata. Tu — „już tylko łopata i ziemia, człowiek i zupy litr” ²⁴. Tu — „Miłości i nienawiści, śmierci i życia nie ma” ²⁵. Nie ma już nic, a to nic staje się zwyczajnością. Nihil. I ten, który owo nic przyjmuje. Jak on się nazywa? Przecież wiemy: Tadeusz, Tadek.
Oczywiście nikt go nie pytał o pozwolenie, o akceptację, o zgodę. Może tylko w Warszawie jeszcze przyjaciel później sportretowany zapytał: „Coś zrobił, żeby nie umierali? — Nic nie zrobiłem” ²⁶.
Oświęcim, Stuttgart, Dautmergen, Dachau-Allach — wyzwolenie. Zwycięstwo, które jest jego klęską, moralną i intelektualną. Kultura śródziemnomorska, którą uważał za skończoną, za zużytą moralnie —tryumfuje, bo oto zdołała pokonać wyrosłe z siebie wynaturzenie, jakim był faszyzm. Ci, którzy wybrali bezsensowną w opinii mistrza Tadeusza walkę — tryumfują. Okazuje się, że mieli rację, że wygrali wojnę, którą chcieli wygrać.
Borowski wojny nie wygrał, bo na nią nie poszedł. W obozie dipisów pod Monachium gruntuje się w przekonaniu, że wygranie tej wojny nie zmieniło świata, że miało na celu przywrócenie mu tego kształtu, który jeszcze przed jej wybuchem był mu nienawistny. Wypuszczeni z obozów byli więźniowie, tacy, jakich poznał w Oświęcimiu i jakich w swoich opowiadaniach opisał, uzyskawszy wolność zdobywają tylko szersze możliwości do czynienia zła. Złem jest i niewola, i wolność, bo zły jest świat, i zły jest człowiek.
W Monachium „tłumy głodne, nikczemne, złe” ²⁷. W wyzwolonym obozie „leżą dziewki, żrą sałatę i rzodkiewki” ²⁸. Słowem: „Widać, że ten świat kurewski, tylko lipa, pic i kanty” ²⁹.
Życie, które w swoich zwykłych, codziennych przejawach zawsze mistrza Tadeusza przynajmniej trochę mierziło, które widział jako miałkie i trywialne ze swojej kosmicznej perspektywy, kiedy po latach wojennej wegetacji buchnęło w Monachium całą swoją bujnością — doprowadza Borowskiego do furii.
Niemcy to oczywiście bezwyjątkowo sami esesmani, ich kobiety i ich dzieci, nawet z Wehrmachtu nikogo nie uświadczysz, nie mówiąc już o cywilach, więc:
chodzę sobie po mieście i przyglądam się dzieciom, różowiutkim bobaskom — jakby wyjąć tak z wózka i zakręcić za nóżkę, i o chodnik haratnąć: trzasłoby czy nie trzasło? ³⁰
więc:
w łonie matek płód niech zniszczy trucizna, kula albo gaz. ³¹
Polacy piją „śmierdzący samogon” ³², kradną, sycą się „byle dziewką w trykotowej bieliźnie” ³³ — albo „onanizują się Ojczyzną” ³⁴. Nie ma takiej formy ludzkiej aktywności, która by uzyskała akceptację Borowskiego. Kiedy kombatantowi przypinają order, poeta krzywi się z odrazą, rymując z nim mordę tegoż kombatanta³⁵, kiedy nie przypinają — poeta czuje się skrzywdzony i rozżalony.
Amerykanie zrzucili bombę atomową na Hiroszimę i Nagasaki, a teraz byłych więźniów obozów koncentracyjnych zamknęli we własnych, nowych obozach. I nie ma znaczenia, że te dwie bomby atomowe niewątpliwie zrobiły Japończykom mniej, niż sam poeta chciał zrobić Niemcom w cytowanym przed chwilą postulatywnym wierszu. I nie ma znaczenia, że postępowanie władz amerykańskich wobec dipisów jest niewspółmiernie łagodniejsze w stosunku do oceny, jaką wystawia im sam poeta, oceny, która uzasadniałaby środki wielokroć ostrzejsze.
Nad tym wszystkim — Bóg, którego niestety „nie sądzą w Norymberdze” ³⁶, Bóg — wspólnik Kaltenbrunnera, „wspólnik zbrodni wszelakiej” ³⁷.
Taka wielka, nieprzerwana samotność, o której już teraz wiadomo na pewno, że będzie jego udziałem do końca.
Gdy broń dymiącą z dłoni wyjmę i grzbiet jak pręt rozgrzany stygnie, niech mi nie kładą gwiazd na skronie i pomnik nie staje przy mnie.

Bo przecież trzeba znów pokochać.
Palce mam — każdy czarną lufą, co zabić umie. — Teraz nimi grać trzeba, i to grać do słuchu.

Bo przecież trzeba znów miłować.
Oczy — granaty pełne śmierci, a tu by trzeba w ludzi spojrzeć i tak, by Boga dojrzeć w piersi.

Bo przecież trzeba czas przemienić, a tutaj ciemna we mnie siła, i trzeba blaskiem kazać ziemi, by z sercem razem jak krew biła.

Wrócę, rzemieślnik skamieniały, pod dach rozległy jasnych pogód, do rzeźb swych — tych, co już się stały, i tych, co stać się jeszcze mogą.

I dawne będą wzrok obracać — niezdarne słupy pełne burzy, i te, których nie tknęła praca jak oddech niewidzialnej róży.

I pośród nich jakże ja stanę z garścią, co tylko strzelać umie, z wiarą, co śmiercią przeorana, z sercem, co nic już nie rozumie?

Ale jeżelim spalił młodość, jak palą kraje w wielkim hymnie, to nie zapomni czas narodu, a Bóg jak płomień stanie przy mnie.

I wtedy, wtedy liść mi każdy albo mi wróbel z nieba sfrunie i jego głos — już głosem prawdy, i poznam głos, poczuję: umiem.

I szmer ptaszęcy mi przypomni, że znałem miłość, i obudzi zdrętwiałe dłonie — jak łodygi, i pocznę kwiaty, gwiazdy, ludzi,
i ziemię w morza szum przemienię, i drzewa w zwierząt linie miękkie, i wtedy spadnie mi na rękę w pieśni odrosła — wierna ziemia.³⁸.
Jak bardzo nie mógł Tadeusz Borowski napisać takiego wiersza, wiersza człowieka naprawdę związanego z tym światem, gotowego dawać i pragnącego brać, człowieka kultury śródziemnomorskiej, postrzegającego świat jako swoje zadanie, gotowego za niego walczyć i jak się okazało zginąć, w nadziei na owoce swojej pracy.
Baczyński nie zdążył dymiącej broni wypuścić z ręki. A kiedy nastał pokój, wziął do ręki broń Tadeusz Borowski, z niezgody na świat, który chciał się sycić ptaszęcym śpiewem. Kwiatki, ptaszki, gwiazdki — to dla Borowskiego elementy kuchennej makatki, na której gotykiem wyhaftowano jakiś komunał, na pewno zresztą fałszywy. I powszechność tęsknot do kwiatków i ptaszków nie jest argumentem za nimi przemawiającym, a raczej przeciwnie — zwiększa tylko zagrożenie.
„Chciałbym dać demokracji w pysk!” ³⁹. Ale to też demokracja, kiedy Tadeusz Borowski myśli o niej w Monachium w roku 1945 czy 1946, to system społeczny, który legalną drogą doprowadził Adolfa Hitlera do władzy, to system społeczny, w którym decydujący głos ma większość, a jaka jest większość, o tym można było przekonać się w Oświęcimiu, jeśli ktoś nie wiedział przedtem, można się przekonać tu i teraz, w Monachium. Tak rozumianej demokracji dać w pysk, to potraktować ją po franciszkańsku.
A tej postawy ojcowie franciszkanie nie zdołali wpoić swojemu wychowankowi.
Ostatecznie, chciałbym jak najprędzej przeżyć dzisiejszy okres mego życia. Mimo ludzi, z którymi obcuję. Są to, jak bohaterowie z Chestertona, ludzie, którzy pewne zasady moralne wcielaj ą bez reszty w życie. Starają się pomóc innym i jak mogą odrabiają złą opinię Polaków. Ale cóż ja poradzę; ta praca misyjno-oświatowa absolutnie do mnie nie przemawia. Nie mam przekonania ani do milionów, które zarobiliśmy dla PCK, ani pieluszek, lekarstw i jabłek. Nudzi mnie poszukiwanie zaginionych osób i łączenie rozbitych rodzin. I namawianie złodziejów, żeby nie kradli, a hochsztaplerów, aby nie politykowali. A ci bohaterowie Chestertona wierzą mi i liczą na mnie. ⁴⁰
I pośród tej frustracji i beznadziei, pośród obrzydzenia kształtem tego świata i niewiary w możność ulepszania go franciszkańskimi metodami rodem z Chestertona musi wreszcie Tadeusz Borowski, najpilniejszy student podziemnego uniwersytetu, trafić na tych, którzy chcą przerobić świat gruntownie metodami naukowymi, bez oglądania się na jego zgodę, na demokratyczną akceptację swoich pomysłów.
„Jednostka — cóż komu po niej! Jednostki głosik cieńszy od pisku. Jednostka — zerem. Jednostka — bzdurą!” — te słowa z akademii to przecież istota doświadczenia życiowego Tadeusza Borowskiego. I dalej: „Partia to ręka milionopalca w jedną miażdżącą pięść zaciśnięta”. Zostać jednym z tych palców — i miażdżyć pysk demokracji.
Jeśli dookoła jest zło i nic nie można na to poradzić, trzeba je usensownić, zaprzęgnąć w służbę nadziei.
Chodzi o supremację jednego z dwu przykazań: albo chrzescijańskiego „nie zabijaj”, albo marksowskiego „nie wyzyskuj” i podporządkowanie mu wszystkich innych mniej ważnych.⁴¹
Nasze pretensje do kultury zachodniej, to tylko złudzenie grupy inteligentów” ⁴², „nowy człowiek nie przyjdzie z Europy” ⁴³. Mówić serio o przestrzeganiu przykazania zabraniającego zabijać nie można, więc w imię tego nowego człowieka — proszę państwa do łagru.
Tadeusz Borowski wraca do kraju i bierze do ręki dymiącą broń. Przyjrzyjmy się karbom, które na niej zostały. Więc, jeszcze w Monachium „bladzie z Aka” ⁴⁴ czy „Król Duch — ten faszystowski poemat. I jego «Fuhrerprinzip»”⁴⁵. A później już seriami: „Czesław Miłosz jest klasycznym przykładem ilustrującym tezy Georga Lukacsa o nihilizmie” ⁴⁶, „Eliot jest świadomym prowokatorem, piewcą obskurnego średniowiecza, heroldem imperializmu i — chwałą faszyzmu; [...] Jego miejsce jest obok koestlerów i sartrów, huxleyów i silone’ów” ⁴⁷, „Dos Passos [...] to nie pisarz, to faszysta” ⁴⁸, „Ostrzenie noży słychać w niewinnych lirykach i «uczciwych» artykułach, w tasiemcowych ezoterycznych rozważaniach Jaspersa, [...] w mowach Ortegi y Gasset [...], w biologizmie Hemingwaya” ⁴⁹. Jeszcze przeciągnie po „ faszyzmie spod znaku de Gaulle’a” ⁵⁰, nazwie Bertranda Russella „ideologiem imperializmu” ⁵¹, przypomni, że „nie można naśladować Sartre’a i być humanistą” ⁵², — i przejdzie do wniosków.
„Sztuka burżuazyjna [...] tysiącami i milionami nici powiązana [...] z wywiadami, uprawia obrzydliwą robotę dywersyjną, jest takim samym narzędziem, jak prasa pornograficzna, «amerykański styl życia» i stonka ziemniaczana” ⁵³. „Kiedy literatura [...] maskując się pielęgnowaniem «wieczystych» tradycji kulturalnych traci głowę wobec imperialistycznej, rozkładowej twórczości Sartre’a czy Hemingwaya, gdy w głębi duszy kocha Prousta i Rilkego — wtedy z taką literaturą trzeba walczyć” ⁵⁴. Po prostu „wściekłego psa poezji kapitalistycznej trzeba izolować, sam zdechnie w konwulsjach” ⁵⁵.
„Jak psa?” — nie mógł zrozumieć Józef K. czy Osip Jemielianowicz, nie zrozumiałby tego również przyjaciel Dana, Krzysztof Kamil:
We dwu, przyjacielu, przez las, po jasnych pętlach dróg, poprzez polany biegnące na płask.
We dwu, przyjacielu, we dwu.
Masz twarz obrosłą, masz twarz jak ogień jeleni natchnionych przez grom.
Pędzą przed nami zdumione drogi z obłoków, z liści, z wszystkich stron.
Las to także jest dno
pod powierzchnią zamkniętą wiatru.
Bije magnetycznych burz batóg, gdy w muzykę płyniemy i światło jak dziecinny, grający bąk. ⁵⁶
Tadeusz nigdy nie miał psa, nie miał nikogo i niczego, co łączyłoby go z tym światem poczuciem wspólnoty i odpowiedzialności. Całe jego życie było „dziwne i jakby śnione” ⁵⁷. Odebrał je sobie w przed- dzień powrotu ze szpitala żony ze świeżo urodzoną córką. Mieszkanie na Kaliskiej miało zamienić się w dom, fragment realnie istniejącego świata. Ta perspektywa przekroczyła jego doświadczenie. Dośnił do końca i odmówił zgody na jawę.
Krzyknął NIE temu światu.
Kiedy mówi się o tragizmie losów tego pokolenia poetów mając na myśli zagipsowane usta Andrzeja Trzebińskiego czy przestrzeloną głowę Krzysztofa Baczyńskiego — mamy do czynienia — mimo wszystko — z nieporozumieniem, bo ofiara tragiczna to ofiara daremna.
Piasku, pamiętasz? Wisło, przepłyniesz szorstkim swym suknem po płaszczu plemion
Gdy w boju padną — o, daj mi imię, moja ty twarda, żołnierska ziemio. ⁵⁸
I wypełniło się. Ci chłopcy polscy, nawet jeśli haftowano im smutne oczy rudą krwią, wpisali się swoim życiem w rytm swojego świata, swojej kultury, swojego kraju. Ich los był smutny, bo smutna jest tego kraju historia. Tragiczny był natomiast los Tadeusza Borowskiego w jego kosmicznej samotności, jego wyobcowaniu poza ten kraj, tę kulturę i ten świat. Jedyne, co możemy dla niego dziś zrobić, to potraktować ten los jak przestrogę.
[1985]
Jan Walc, „Gdy ziemia nie jest już snem i śnić do końca nie można” : referat z sesji pt. Rówieśnicy literaccy Baczyńskiego WSP w Rzeszowie, Kwiecień 1985; pierwodruk: Kultura Niezależna nr. 37, 1988 ; przedruk: Jan Walc, "Wielka choroba", Warszawa 1992

¹ Zdjęcie to reprodukuje Tadeusz Drewnowski w monografii Borowskiego Ucieczka z kamiennego świata, Warszawa 1972, s. 33.
²W informacjach dotyczących życiorysu Borowskiego nie wykraczam poza to, co podał w cytowanej monografii Drewnowski.
³Właśnie Staffa uważał za swojego mistrza, o jego twórczości chciał podczas okupacji pisać pracę magisterską. Por. Drewnowski passim, wspomnienie Wandy Leopold w tomie zbiorowym Z dziejów konspiracyjnego Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1961, s. 201, a także wiersz Borowskiego Życiorys wojenny, w: T. Borowski Poezje, wybór i wstęp Tadeusza Drewnowskiego, Warszawa 1974, PIW (dalej oznaczane jako Poezje... ), s. 197.
⁴List do Haliny Laskowskiej, Monachium 22 lutego 1946, „Twórczość” 1961 nr 8, str. 67.
⁵T. Borowski Nocna elegia, w: Utwory zebrane w pięciu tomach ze wstępem Wiktora Woroszylskiego, Warszawa 1954,1, s. 119. Dalej wydanie to oznaczam Utwory....
⁶Ibidem
⁷Nocna elegia, Utwory... t. I, s. 120.
⁸Ibidem.
⁹Struny, Utwory..., t. I, s. 121.
¹⁰Pieśni , Utwory..., t. I, s. 126.
¹¹Cytuję na podstawie: Felicja Małek W 10-lecie smierci Tadeusza Borowskiego, „Twórczość” 1961 nr 8, s. 51.
¹²Do narzeczonej, Poezje..., s. 72.
¹³*** [„Jeżeli się zrozumiemy...”], Poezje..., s. 177.
¹⁴Ekloga czwarta, Utwory..., t. I, s. 127.
¹⁵*** [„Ja wiem, że w wiecznym kole przemian...”], Utwory..., t. I, s. 212.
¹⁶Struny, Utwory... , t. 41, s. 121-122.
¹⁷Borowski sam tak siebie okreslał. Por. Drewnowski passim, a także Pieśń dla przyjaciół, Poezje... , s. 41.
¹⁸Pieśń, Utwory, t. I, s. 125.
¹⁹Por. tom Gdziekolwiek ziemia, passim.
²⁰Por. np. Pieśń, Utwory... t. I, s. 125-126, Ekloga czwarta, Utwory... , t. I, s. 127, . Licytacja, Poezje... , s. 166, . Początek ewangelii, Poezje..., s. 55.
²¹ Fraszka imperialna, Utwory..., t. I, s. 138.
²² *** [tłumowi słowem iść na przekór!”], Utwory..., t. I, s. 187.
²³ Obrazy snu, Utwory..., t. I, s. 133-135.
²⁴ *** [tłumowi słowem iść na przekór!”], Utwory..., t. I, s. 187.
²⁵ Obrazy snu, Utwory..., t. I, s. 133-135.
²⁶ Do narzeczonej, Poezje..., s. 73.
²⁷ *** [„Łaziły po górze obłoki...”], Poezje..., s. 85.
²⁸ Portret przyjaciela, Utwory..., t. II, s. 247.
²⁹ Pasy wolnosci, Poezje..., s. 124.
³⁰ Spacer obozowy, Poezje..., s. 125.
³¹ Po wojnie, Poezje..., s. 130.
³² Spacer po Monachium, Poezje..., s. 130.
³³ Spacer po Monachium, Poezje..., s. 142.
³⁴ Dwie ojczyzny, „Kultura” 1976 nr 7/8, Paryż, s. 87.
³⁵ Ibidem.
³⁶ *** [„Onanizują się Ojczyzną...”], Poezje..., s. 126.
³⁷ Powroty, „Kultura” 1976 nr 7/8, Paryż, s. 86.
³⁸ Modlitwa o zbawienie duszy Kaltenbrunnera, Utwory..., t. I, s. 224.
³⁹ Ibidem
⁴⁰ K. K. Baczyński *** [„Gdy broń dymiącą z ręki wyjmę...”], w: ⁴¹ Utwory zebrane, Kraków 1961, s. 499-500.
⁴² Dary demokratyczne, Utwory..., t. I, s. 174.
⁴³ List do Zofii Swidwińskiej, Monachium 5 lutego 1946, „Twórczosć” 1961 nr 8, s. 66.
⁴⁴ List do Zofii Swidwińskiej, op. cit., s. 65.
⁴⁵ Ibidem.
⁴⁶ Postój w Murnau, Utwory..., t. I, s. 212.
⁴⁷ List do Halszki Bodalskiej, op. cit., s. 61.
⁴⁸ Nie gawędzić z wscieklym psem, Utwory..., t. IV, s. 207.
⁴⁹ Ibidem, s. 206.
⁵⁰ Ibidem, s. 207-208.
⁵¹ Germinal — po latach, Utwory..., t. IV, s. 16.
⁵² Przyjaciele i wrogowie, Utwory..., t. IV, s. 241.
⁵³ Do pisarzy niemieckich, Utwory... t. III, s. 228.
⁵⁴ Ibidem, s. 227.
⁵⁵ Ibidem, s. 226.
⁵⁶ Nie gawędzić..., op. cit., s. 206.
⁵⁷ K. K. Baczyński Z psem, Utwory..., s. 110.
⁵⁸ Imiona rzeki, Utwory..., t. I, s. 128.
⁵⁹ K. K. Baczyński Mazowsze, Utwory.., s. 459.

Jan Walc, Płaszcz żołnierza polskiego

„Kiedy przyjdą podpalić dom -pisał w kwietniu 1939 Władysław Broniewski - Stań u drzwi. Bagnet na broń! Trzeba krwi!”Nie napisał, o kogo chodzi, kto miałby przyjść podpalać dom; w kwietniu 39 roku było oczywiste, że chodzi o Niemców. Z Rosją w tym momencie to Rzeczpospolita związana była paktem o nieagresji. Wiersz jeden z jego najsłynniejszych wierszy wydawał się zupełnie jednoznaczny, w czym zresztą nie ma nic dziwnego, bo Broniewski chciał być autorem wierszy jednoznacznych. Przyszło mu jednak pisać te wiersze w wielce dwuznacznej epoce, choć nie umiem sobie odpowiedzieć na pytanie, czy i w jakim stopniu zdawał sobie z tej dwuznaczności sprawę.
Gdyby wiersz Bagnet na broń wyraźnie specyfikował, że chodzi w nim o przewidywaną agresję ze strony III Rzeszy, to byłby to znacznie gorszy wiersz, okazjonalny tylko, bez tego szerokiego oddechu historii, bez rozmachu, tak charakterystycznego dla Broniewskiego. Ani w kwietniu, ani we wrześniu nie myślał chyba Broniewski, by trzeba było stanąć u drzwi kiedy przyjdą podpalić domSowieci.
Ale to też nie jest takie proste, i nie tylko dlatego, że kiedy przyszli w 1920, dosłużył się w walce z nimi kapitańskich szlifów (nigdy już później nie awansowano go na wyższy stopień wojskowy) i Krzyża Virtuti. Istotniejsze, że nie napisał -rżnij karabinem w bruk ulicy, twoja jest krew, a ich jest nafta - tak zlewaczony nigdy nie był, ani w 1929, kiedy cytowany wiersz powstał, ani 10 lat później, kiedy pisał Bagnet na broń. Pojawia się pytanie: czy z jedynie słusznego, kominternowskiego punktu widzenia był to w chwili gdy poeta go pisał wiersz słuszny czy niesłuszny. Ale nie jest też oczywiste, czy pytanie to sformułowane jest poprawnie, opiera się ono bowiem na nieudowodnionej milczącej przesłance, że polski lewicujący inteligent mógł był wiosną 1939 roku zachować się słusznie. Znacznie łatwiej byłoby dowodzić, iż pomiędzy latem 1938, kiedy rozwiązana została KPP, a latem roku 1941 mógł on wybierać jedynie pomiędzy różnego rodzaju zachowaniami niesłusznymi.
Przed nami kolejna biała plama: istnieją liczne świadectwa, że dla zagubionych politycznie po rozwiązaniu partii polskich komunistów ten właśnie wiersz stał się patriotycznym drogowskazem, że to Broniewski właśnie kierował ich na drogę walki z hitlerowskim najeźdźcą. Ale ze świadectwami tego rodzaju jest tak, że nie można dać złamanego grosza za ich prawdziwość, a w dodatku niezwykle trudno ocenić skalę zjawiska; niezależnych badań brak, a choć późniejsza wersja propagandowa chce, aby polscy komuniści wraz z całym narodem brali udział w wojnie obronnej, wiele wskazuje, że w przeważającej mierze starali się oni jednak raczej uciekać na wschód.
Istotniejsze jest pytanie inne: czy 17 września ten wiersz, nie adresowany jak już powiedzieliśmy do konkretnego agresora objął swoim znaczeniem wkraczające na teren Rzeczypospolitej wojska marszałka Timoszenki? Pytanie jest znowu fałszywie postawione: ten wiersz był wezwaniem do walki z frontalnym atakiem, do mężnego stawienia mu czoła, nijak zaś się nie miał do noża wbijanego w plecy.
Broniewski, jak wiadomo, nie otrzymał w roku 1939 przydziału mobilizacyjnego, a co za tym idzie nie miał komu аrzypomnieć, co rzekł Cambronne ale też w ten sposób los ustrzegł go przed znalezieniem się w Kozielsku, Starobielsku czy Ostaszkowie, dokąd musiałby trafić, gdyby Armia Czerwona spotkała go w oficerskim mundurze. Czy wtedy zabrano by go, jak Swianiewicza, na śledztwo do Moskwy? Jednak Zamarstynów to było poniekąd mniejsze zło.
We Lwowie, gdzie się poeta znalazł, na Cambronnowskie gesty nie było miejsca. Nie było okazji do honorowego umierania, były tylko sposoby zupełnie niehonorowego życia w wielkim strachu. I właśnie wtedy, we Lwowie, powstają dwa słynne wiersze Broniewskiego: Żołnierz polski i Syn podbitego narodu, wiersze, których już w szkole podstawowej dzieci obowiązkowo uczą się na pamięć, wiersze mające swoje znakomite interpretacje dokonane przez koryfeuszy naszej krytyki literackiej, a jednocześnie wiersze, o których nie powiedzieliśmy sobie rzeczy najprostszych.
Oba te wiersze w czasie kiedy powstały w sowieckim Lwowie nie tylko nie mogły liczyć na druk, już choćby dlatego, że godziły w sojusz Ribbentrop-Mołotow, a nawet jeszcze więcej Syn podbitego narodu, był po aresztowaniu poety istotnym przedmiotem śledztwa; wedle obowiązujących tam i wtedy standardów był on opowiedzeniem się za polskim nacjonalizmem a przeciw interesom światowego proletariatu, wyrażanych przez Narodowosocjalistyczną Partię Robotniczą Niemiec i Wszechzwiązkową Komunistyczną Partię (bolszewików).
Jest to o tyle interesujące, że pisząc te wiersze, nie tylko nie nadające się do druku, ale wręcz otwierające drogę do więzienia, wiersze naprawdę dramatyczne, a można by bronić tezy, że wręcz najlepsze świadectwa poetyckie wrześniowej klęski, Broniewski już wtedy, na bieżąco, jesienią 1939 roku wypreparowuje udział Związku Radzieckiego w tej klęsce, nie pozostawiając po tym udziale najmniejszego choćby śladu, pisząc je tak, że mogły później bez najmniejszej trudności funkcjonować w zmistyfikowanej rzeczywistości peerelowskiej.
Próba dokonania analizy tych wierszy tu i teraz wprowadza nas w stan kompletnej bezradności; z jednej strony obawiamy się interpretacji anachronicznej, bazującej na naszej dzisiejszej wiedzy, z drugiej nie możemy, nie jesteśmy w stanie wyrazić zgody, tak moralnej jak intelektualnej, na posługiwanie się kategoriami, które organizowały rzeczywistość Lwowa także tę poetycką jesienią 1939 roku. Sprawa jest tym trudniejsza, że Broniewski nie tylko wylądował na Zamarstynowie, ale i to jest znacznie ważniejsze nikt, dosłownie nikt nie formułuje w dostępnych do dzisiaj świadectwach żadnych wobec Broniewskiego zarzutów, zaś Aleksander Wat, tak skory w potępianiu zarażonych komunizmem, gdy sam się już z niego wyleczył, postawę Broniewskiego we Lwowie tamtych czasów przedstawia jako wzorową, wręcz heroiczną.
Ale konkretnie: jak te wiersze, linijka po linijce czytać? Weźmy oto dystych:
Podaj mi dłoń, Białorusi, podaj mi dłoń, Ukraino,
wy dacie mi na drogę wasz sierp i młot niepodległy.
Jeśli czytać to, co w wierszu napisane, zwyczajnie i po prostu, nie sposób uwolnić się od przekonania, że mamy tu do czynienia z wypowiedzią ironiczną czy zgoła sarkastyczną: któż może lepiej ocenić niepodległość Białorusi i Ukrainy niż гyn podbitego narodu Dodajmy, że wedle ustaleń bibliograficznych, i to opartych na informacji samego poety , ten wiersz powstał w listopadzie 1939 roku, a więc dokładnie w tym miesiącu, kiedy na zajętych przez Armię Czerwoną terenach Rzeczypospolitej przeprowadzono głosowanie nad wcieleniem tych teren? w skład Białorusi i Ukrainy. I właściwie trudno się dziwić, że poetę m?iącego w takiej chwili o niepodległości tych kraj? władze sowieckie musiały wsadzić do więzienia. W domu powieszonego nie m?i się bezkarnie o sznurze.
A przecież równie oczywiste jak ten widoczny gołym okiem sarkazm jest jednocześnie i to, że żadnego sarkazmu tu nie ma, że Broniewski mówi zupełnie serio; czy w takim razie mówi zupełnie bez sensu? Przyjrzyjmy się innemu ważnemu zdaniu z tego samego wiersza, zdaniu
chcę, żeby z gruzów Warszawy rósł żelbetonem socjalizm.
Znowu natykamy się na nierozwiązywalną sprzeczność: bo można przecież powiedzieć, że poeta składa deklarację lojalności, i to bezpośrednio po narodowej klęsce, deklarację lojalności wobec zwycięzców.
Hiszpanie, woła, na waszym progu
Przychodzę czołem uderzyć,
Przychodzę służyć waszemu Bogu,
Waszym prorokom uwierzyć.
To nie ja wsadzam Almanzora w to credo. Męstwo cenić umieją być może Hiszpanie, ale i tym razem niestety nie z Hiszpanami mieliśmy sprawę, i deklaracja lojalności Broniewskiego została potraktowana jako wallenrodyczna przez tych, do których była adresowana, w efekcie czego poeta znalazł się na Zamarstynowie.
Tak to przed laty mścili się Sowieci. Ale co my dzisiaj o tej deklaracji możemy powiedzieć? Oto była ona jednocześnie wallenrodyczna i niewallenrodyczna; żeby to zrozumieć trzeba porzucić śródziemnomorskiego Euklidesa na rzecz będącego tu bardziej na miejscu Łobaczewskiego. Choć równocześnie można żywić przekonanie, że tego, co śródziemnomorskie porzucać nie wolno nigdy, a poznanie nie jest warte ceny paktu z diabłem. Jednak w myśl formuły Wer immer strebend sich bemuht, den konnen wir erlosen próbujemy tej wycieczki poza sferę logiki dwuwartościowej. A więc powiedzmy krótko: wedle dostępnych źródeł historycznych nigdy przedtem ani potem realny socjalizm nie ukazał się oczom zdumionej publiczności w sposób tak spektakularny jak na kresach Rzeczypospolitej jesienią 1939 roku. Darujmy sobie szczegóły. Zwłaszcza ostatnio i tak wszyscy, jeden przez drugiego przypominają. I dodajmy jeszcze: nie da się powiedzieć o Broniewskim, że był człowiekiem pozbawionym daru obserwacji, a już szczególnie nie da się o nim powiedzieć, że nie dostrzegał ludzkiej krzywdy, nędzy i cierpienia. I nie da się powiedzieć o Broniewskim we Lwowie, że należał do elity, skutecznie przy pomocy skomplikowanego systemu oddzielonej od rzeczywistości tego argumentu dałoby się w stosunku do niego użyć dopiero o parę lat i całą epokę później.
I właśnie dlatego, że ten argument tutaj nie działa, analiza tego okresu w twórczości poety jest tak istotna, można bowiem mieć nadzieję, że tu właśnie uda nam się znaleźć odpowiedź na pytanie, dlaczego autor Ulicy Miłej nie napisał Poematu dla dorosłych pozwalając napisać go Ważykowi, dość powszechnie uznawanemu za osobę zupełnie do napisania tego poematu niewłaściwą. Gdyby Broniewski napisał ten poemat przecież nikt nie mógłby się dziwić. Ja się raczej dziwię, że nie napisał, i te rozważania są próbą poszukiwania odpowiedzi na pytanie, dlaczego tak się stało. Zwracaliśmy uwagę, że w wierszu Bagnet na broń zagrażający Polsce wróg nie został po imieniu nazwany; podkreślić więc z kolei wypada, że w wierszu Żołnierz polski jest dokładnie na odwrót: w tym liczącym zaledwie jedenaście dystychów wierszu cztery razy mówi się o tym, że ten żołnierz walczył z Niemcami³, i to poczynając od dystychu początkowego. Czy to tylko efekt charakterystycznego dla poetyki tego wiersza stosowania powtórzeń? Brzoza powtarza się w nim trzy razy a spuszczona głowa dwa, i wreszcie nie użył poeta Niemców po raz piąty, pisząc ciągną obce wojska czy w ten sposób otworzył pole dla interpretacji, iż mogłoby chodzić o wojska nie-niemieckie? Czy ktoś ten wiersz w ten sposób czytał?
Maria Renata Mayenowa dokonując obszernej analizy wiersza⁴ zwraca uwagę na niespójność jego podmiotu lirycznego, który określa jako kontaminację żołnierza-tułacza i poety-inteligenta. Sądzę, iż mamy tu do czynienia z niespójnością innego rodzaju: poeta jakby się nie mógł zdecydować, czy chodzi mu o portret konkretnego żołnierza, czy narysowanie postaci syntetyczno-symbolicznej. Oczywiście jesteśmy skłonni przychylać się raczej do tej ostatniej interpretacji, ale jeśli tak, to zupełnie nie wiadomo, dlaczego jego pułk rozbili pod Rawą Nie jest to w wierszu do niczego potrzebne, bo nic symbolicznie nie znaczy chyba, żeby przyjąć, iż chodzi o podkreślenie, że żołnierz z wiersza właśnie z Niemcami, a nie Rosjanami walczył⁵. Sądzę, że podkreślenie tego właśnie jest dla Broniewskiego ważniejsze od czystości kreślonego symbolicznego portretu.
Trzy cytowane wiersze łączą się ze sobą bardzo ściśle⁶, cytując się wzajemnie: w wierszu Żołnierz polski czytamy Jego dom podpalili Niemcy w ten sposób wypełnia się groźba z Bagnetu na broń. A zarazem chodzi w tym wierszu głównie o to, że właśnie bagnetu, broni, ów tytułowy żołnierz nie ma: A on nie ma broni, on się nie mści...Ostatni cytat odnajdujemy z kolei w niezmienionej prawie postaci w Synu podbitego narodu: Piszę dłonią bezbronną, groźną, chociaż się nie mści Jest to o tyle ważne, że w obu wierszach późniejszych prezentuje poeta w zasadzie ten sam zespół przekonań, które odnaleźć można w wierszu Bagnet na broń; jeżeli je pisze dłonią bezbronną to nie dlatego, że stał się zwolennikiem non-violence, a dlatego, że go rozbrojono, jeżeli się nie mści to nie dlatego, że to nie po chrześcijańsku, ale dlatego, że nie jest w stanie.
Ale wszystko to dotyczy ciągle tylko Niemców. Zwróćmy uwagę, że ideowe deklaracje z wiersza Syn podbitego narodu brzmią w ten sposób, jakby poeta przewidywał czy antycypował rozwój wojennych wydarzeń, jakby wiedział w listopadzie 1939 roku to wszystko, o czym jeszcze nie śniło się samemu Stalinowi, nie mówiąc już o wszystkich europejskich politykach razem wziętych. Mówiąc inaczej w listopadzie 1939 to są polityczne nonsensy, albo trzeba ogłosić Broniewskiego kolejnym wieszczem. A nie brakuje powodów, aby tak właśnie uczynić. Wiersz Syn podbitego narodu napisany został metrum bardzo dla poezji polskiej szczeg?nym: miarą wziętą z Powieści Wajdeloty. Nic się nie da poradzić, Konrad Wallenrod ściga nas w tych rozważaniach nieustannie; ta аieśń niepodległa kt?a powtarza się w pierwszej i ostatniej linijce wiersza to przecież niewątpliwie ta sama, kt?a еjdzie cało
Poeta jest zresztą zupełnie świadomy tradycji, do której nawiązuje:
bo dziś Pielgrzymów jam rówieśnik,
Wygnańców depczę ślad ⁷

czy

Mickiewicz po pierwsze
z Redutą Ordona
(Ordon to o nas). ⁸

Reduta Ordona wraca dramatycznie raz jeszcze w zakończeniu wiersza Homo sapiens:

Zachowam jeszcze bombę jedną
na czas, gdy blaski wojny zbledną,
gdy bliski będzie już dzień kary
za Wielkie Zaciemnienie sumień,
gdy możni szukać będą miary wolności lud?...
Gdy w ich tłumie nie będzie Polski, wtenczas, pieśni
aż w serce ziemi bij! ⁹

To jest niemal cytat z Mickiewicza:

Kiedy ziemię despotyzm i duma szalona
Obleją, jak Moskale redutę Ordona:
Każąc plemię zwycięzców zbrodniami zatrute,
Bóg wysadzi tę ziemię, jak on swą redutę.

I jakże Mickiewiczowskie jest to jego uwikłanie w Rosję! I nawet to, że z nielicznymi wyjątkami stara się być dla tej Rosji tak niesprawiedliwie względny. Sprawa jest jednak szalenie skomplikowana, bo choć stałe powstrzymuje się Broniewski w swoich wierszach od antyradzieckich akcentów jest to szczególnie widoczne w bliskowschodnim okresie jego twórczości jednocześnie oznacza w tych wierszach granicę, której wedle jego ówczesnej świadomości przekroczyć nie można.
Z pewnego punktu widzenia można więc mówić o wewnętrznej, schizofrenicznej sprzeczności jego deklaracji. Oto np. w wierszu Wszystko nam jedno napisanym w listopadzie 1943 czytamy:

Rozmowa będzie króciutka
o Wilnie, Krzemieńcu i Lwowie.
Nie damy też Nowogródka.
Dlaczego? niech Adam odpowie.
[...]
Nie chcemy na Ural, Kołymę,
dosyć jeździliśmy w gości,
chcemy polską zaprosić zimę,
żeby polskie tuliła kości.
Kto nam wróg, temu ręka nasza
bagnetem serce przewierci.
Rozpacz nas nie przestrasza,
będziemy się bili do śmierci,
będziemy się bili po śmierci.. ¹⁰
Mamy tu taką przeplatankę: w sprawie granicy wschodniej stanowisko fundamentalistyczne, po prostu odmowa wszelkiej dyskusji, ale martyrologia narodowa w sowieckich łagrach skwitowana zostaje eufemistycznym dosyć jeździliśmy w gościi już gotowi jesteśmy bardzo ostrych słów wobec takiej peryfrastyczno-nowomownej terminologii użyć, gdy w zwrotce następnej odnajdujemy słowa: Kto nam wróg, temu ręka nasza bagnetem serce przewierci będące przecież jednoznacznie sformułowaną odpowiedzią na pytanie, które zadawaliśmy sobie w związku z wierszem Bagnet na broń. Jeszcze bardziej interesujący jest sposób, w jaki poeta jedyny raz w swojej twórczości mówi o Katyniu w napisanym w grudniu 1943 wierszu Homo sapiens:
Ja lecę ku nim, mściwy lotnik
i świecąc reflektorem serca,
bombami słów złowieszczo zbrojny,
ciskam je w zaciemnienie wojny,
jak jeden z Czterech, co uśmierca.
A pierwszą bombę ciskam w Berlin!
Za zbrodnię wojny, za pancerny [etc.]
A druga bomba w grób Smoleński! ¹¹

Cóż za niezwykła by tak rzec asymetria! Aż trudno uwierzyć, że poeta świadomie w ten właśnie spos? rozdziela swoje bomby i korci interpretacja jakoś psychoanalityczna. Zrzucić bombę w grób Smoleński, aby go nie było pewnie tak byłoby i prościej, i lepiej.

O, jakże smutno przez ten krwawy świat
iść cmentarzyskiem idej...
Wiatr w oczy wieje. Orenburski wiatr.
Szedłem. Iść będę. Idę. ¹²

W skomplikowany sposób przesadna względność czy łagodność wobec Rosji, przeplata się w wojennej twórczości Broniewskiego z nutą lekceważenia:

Dziś w angielskiej kantynie,
przy dziewczynie i winie
wspominamy, jak gdzieś na Ładodze
od tyfusu, malarii
tysiącamiśmy marli,
tysiące nas padły po drodze.
Dobrze jest, że nas nie ma
tam gdzie zima, Kołyma,
gdzie Workuty, Irkucki, Tobolski ¹³

czy

Co mi tam tiurmy i łagry, głód, poniewierka, szkorbut

czy wreszcie owe słynne

Historio, przecież to nietakt. ¹⁴

Najbardziej rzucającym się w oczy wyjaśnieniem i usprawiedliwieniem tej lekceważącej postawy Broniewskiego jest jego osobisty udział w narodowym cierpieniu wszak tylko o własnym cierpieniu godzi się mówić lekceważąco. Wydaje się jednak, że problem jest znacznie głębszy, i nie da się wyjaśnić tylko szlachecką fantazją poety; kwestią nieporównanie ważniejszą jest jego najgłębsze właśnie jakby wieszcze przekonanie o ostatecznym zwycięstwie.
W lutym 1945 roku Broniewski reaguje na konferencję jałtańską wierszem Przepis na poezję:

Obskubali nas, spustoszyli,
gnębili nas od stuleci,
a my będziemy się bili,
i my, i nasze dzieci.
Furda nam ,,kwestia granic”
z głosem obcych wyłącznym,
bo my zrobimy powstanie
w roku dwutysiącznym ¹⁵

Nawet Wieszcz może się pomylić o 20 lat. Niezwykła jest ta jego spokojna pewność, to i my, i nasze dzieci tym niezwyklejsza, że upływ czasu przyznaje poecie rację. I nie dzieje się tak dlatego, że Мistrzyni życia, Historii, zachciewa się psich figlów”¹⁶; sądzę, że nie ma tu żadnego przypadku Broniewski wierzy w określony zespół wartości i nawet długoletnie związki z komunizmem nie są w stanie skłonić go do ich odstąpienia.
Człowiek jest dobry, mądry, spokojny te słowa z Grobu Tamerlana, powtórzone w niemal takiej samej formie w zakończeniu wiersza Homo sapiens nie są dla Broniewskiego, jak mógłby ktoś sądzić, tylko frazesem; to właśnie one wyznaczają linię demarkacyjną pomiędzy poetą a komunizmem; jednostka nie jest ani zerem ani bzdurą to dobry, mądry i spokojny człowiek, który bagnet na broń nakłada dla obrony swojego, ludzkiego porządku. Broniewski należał do pokolenia, które pragnęło zrzucić z ramion płaszcz Konrada i w pewien sposób pragnienie to nieobce było nawet poecie tak przesiąkniętemu polskim romantyzmem jak Broniewski. I gdzieś pomiędzy kwietniem 1939, kiedy powstaje Bagnet na broń, wiersz napisany przez człowieka, który sądzi, że płaszcz Konrada czy Anhellego z ramion zrzucił, a jesienią tego roku, kiedy powstaje Żołnierz polski, okazuje się, że


[...] on nie pójdzie, jak dawni rycerze,
Utkwić zwycięski krzyż w Jeruzalemie,
Albo, jak świata nowego żołnierze,
Na wolność orać, krwią polewać ziemię.
Wyzwanie przyszle mu szpieg nieznajomy,
Wyrok nań wyda sąd krzywoprzysiężny,
A placem boju będzie dół kryjomy,
A wyrok o nim wyda wróg potężny.

Temu żołnierzowi, bez broni, bez orła na czapce pozostaje tylko jedno: płaszcz Konrada.
Wrócę jeszcze raz do Wallenroda, aby przypomnieć, że bohater Mickiewicza przyjmuje od Krzyżaków chrześcijaństwo i krzewi je później na Litwie. Warto mieć to na uwadze, bo w ten sposób można próbować ustrzec się przed szeregiem nieporozumień, w jakie popadniemy traktując serio chrześcijańskie deklaracje Krzyżaków. Bo lewicowość Broniewskiego jest wallenrodyczna a sposób, w jaki ją głosi, demaskuje wszelkich Krzyżaków. Dlatego zupełnie sensownie wtrącają go do więzienia, kiedy pisze jesienią 1939 roku te słowa, za które i dzisiaj wielu chętnie karałoby go in effigie:

chcę, żeby z bruków Warszawy rósł żelbetonem socjalizm,
chcę, żeby hejnał mariacki szumiał czerwonym sztandarem.

Jego socjalizm, jego czerwony sztandar ma jakby zupełnie inny kolor, bo tyran drży, że niesie on zemsty grom, ludu gniew, wolności rzucając siew. I nie było sposobu, żeby go od tego sztandaru oderwać czy odgonić, wymachiwał nim do końca życia.
Wydaje się, że jesień 39 roku jest właśnie tym momentem, kiedy kształtuje się ostatecznie skomplikowana osobowość poetycką Władysława Broniewskiego. [1989]

Jan Walc, Płaszcz żołnierza polskiego, Jan Walc, Wielka Choroba, Warszawa 1992


¹  Referat wygłoszony pod tytułem Broniewski wobec Września na konferencji Pamięć Września 22-24/09/1989 Warszawa IBL PAN, pierwodruk Kultura Niezależna nr 57, 1990
²Por. F. Lichodziejewska Twórczość Władysława Broniewskiego, Warszawa 1973
³ Żołnierz wraca z niemieckiej niewoli, jego dom podpalili Niemcy, bił się pod Rawą i Warszawą. Por. dalej.
⁴Por. M. R. Mayenowa Sztuka czytania wierszy, Warszawa 1963, s. 20-28.
⁵ Oczywiście mógłby ktoś zapytać, skąd pewność, że chodzi o Rawę Mazowiecką, a nie Rawę Ruską wydaje się jednak, iż wskazuje na to zarówno fakt, że to pod Rawą Mazowiecką toczyły się we wrześniu ciężkie walki, jak i to, że ów żołnierz po rozbiciu swojego pułku pod Warszawą dał ostatni wystrzał
⁶ Notabene Żołnierz polski i Syn podbitego narodu pierwszy raz ukazały się Widnokręgach, nr 7 w lipcu 1941 roku.
⁷ W. Broniewski List z więzienia.
⁸ W. Broniewski Przepis na poezję, w: Wiersze, Paryż 1962, s. 34.
⁹ W. Broniewski Homo sapiens, w: Wiersze..., s. 37.
¹⁰ W. Broniewski Wszystko nam jedno, w: Wiersze..., s. 32-33.
¹¹ W. Broniewski Homo sapiens, op. cit.
¹² W. Broniewski Zamieć.
¹³ W. Broniewski, Tułacza armia, w : Wiersze.. s. 29-30
¹⁴ W. Broniewski, Rozmowa z historią, w : Wiersze.. s. 26
¹⁵ W. Broniewski Przepis na poezję, op. cit.
¹⁶ W. Broniewski Rozmowa z historią, op. cit.

Z Marią Dąbrowską mam zadawniony osobisty rachunek. I myślę, że nie ja jeden, chociaż tu spróbuję mówić tylko za siebie. I nie jest to niestety ten rodzaj rachunku, jaki miewa się z wielkim pisarzem epoki, która na naszych oczach odchodzi w przeszłość, rachunku sprowadzającego się do długu, jaki u wielkiego pisarza zaciągamy. Urodziłem się bezpośrednio po wojnie i w związku z tym udało mi się nie zdążyć na stalinizm i dojrzewać w epoce popaździernikowej, kiedy Maria Dąbrowska była niekwestionowanym autorytetem moralnym liberalnej inteligencji. Tak się jeszcze złożyło, że Dąbrowska bywała w domu mojego dzieciństwa (jeszcze pradziadek przed rewolucją 1905 roku przyjaźnił się ze Stanisławem Stempowskim), więc nawet miałem okazję znać ją osobiście i obserwować atencję, jaką była powszechnie otaczana.

Na rok przed maturą urwałem się ze szkoły i poszedłem na jej pogrzeb, pierwszy nierodzinny pogrzeb, w jakim uczestniczyłem.
Była połowa lat sześćdziesiątych i właśnie wtedy przyszło mi wchodzić w dorosłe życie. Wchodziłem w nie jako członek Związku Młodzieży Socjalistycznej. Wiem oczywiście, że innym zdarzały się większe nieszczęścia, które mnie, ze względu na datę urodzenia, zostały oszczędzone. Przyszło mi dorastać w czasach jak na polskie standardy wyjątkowo spokojnych i w związku z tym wiele złego uczynić na szczęście nie mogłem, jeżeli jednak na niebezpieczną drogę wstąpilem, to Maria Dąbrowska należała do liderów tej formacji, która mnie na tę drogę popchnęła.

I jeżeli „naprawdę nie wiedzieliśmy, że żyjąc tu i teraz / trzeba udawać, że żyje się gdzie indziej i w innych czasach / i co najwyżej walczyć z umarłymi / przez żelazną kurtynę obłoków”, to kiedyśmy się wreszcie dowiedzieli, przyszedł czas, aby się zastanawiać nad źródłami naszej uprzedniej ślepoty i naiwności.

Ów proces „dowiadywania się” i związanych z nim refleksji, mozolny i rozłożony na lata, stwarzał wrażenie, że kolejne odkrycia i rewelacje nie polegają bynajmniej na znajdowaniu czegoś nowego, a przeciwnie, że za- miast iść naprzód, musimy przede wszystkim zająć się moralną archeologią, odzyskać wartości, które nasi poprzednicy starannie przed nami ukryli.

Oni się jakoś tak umówili, że „Biel najlepiej opisać jest szarością, / ptaka — kamieniem, / słoneczniki — w grudniu”, i język, którego używali, a i nas uczyli używać, służył do przedstawiania tego, co ponure i szare w kolorze olśniewającej bieli, kamieniem dławiącą rzeczywistość kwitował zachwyconym „pochwalone niech będą ptaki”, a po kolejnych grudniach starał się nas wprawiać w słoneczny nastrój. Data urodzenia przesądziła o tym, że nie.mogłem w żadnej sprawie dać się oszukać Józefowi Stalinowi ani nikomu z tych, których jemu udało się oszukać, bo zanim zaczęło mnie to dotyczyć, już nikt im nie wierzył — natomiast autorytetem moralnym była Maria Dąbrowska.
Wpajano mi przekonanie, że „zmiana”, która „tu zaszła”, była w sposób oczywisty zmianą na lepsze, a jeżeli rządzą nami „ludzie stamtąd”, to są oni równie dobrzy, a może nawet lepsi, niż ludzie stąd, a przyświeca nam jutrzenka swobody — „gwiazda zaranna”.

I dlatego moja lektura jej Dzienników musi mieć charakter osobistego rozliczenia; czytając je, rozpoznaję z ogromną wyrazistością klimat, w którym się wychowywałem, a co więcej, mogę rok po roku śledzić, jak do tego wszystkiego doszło, jak zamierały i karlały wartości składające się w epoce rozbiorowej na etos polskiej inteligencji.

Powojenne tomy Dzienników, te, które mnie bezpośrednio dotyczą, opisując zdarzenia, które miały miejsce już za mojego życia, wydają się mówić o czasach niezwykle odległych, zupełnie nieprzystawalnych do kategorii, jakimi przywykłem się posługiwać jako człowiek dorosły; my, którzy „naprawdę nie wiedzieliśmy”, dowiedzieliśmy się w roku 1968 — ja miałem wtedy 20 lat — i chociaż Havlowskie „życie w prawdzie” to termin o 10 lat późniejszy, to przecież właśnie rok 68 kończy epokę kłamstwa, której wstrząsającym świadectwem są Dzienniki Marii Dąbrowskiej.

Kłamstwo jest tych Dzienników tematem najistotniejszym. W przeciwieństwie do rozmaitych nawiedzonych czy oszukanych, którym później wystawiano rachunki za ich naiwność, Maria Dąbrowska kłamała z pełną świadomością, używała swojego autorytetu dla legitymizacji władzy komunistycznej w Polsce. W Dziennikach wielokrotnie uzasadnia tę swoją postawę, stojąc na stanowisku, że kłamać jest rzeczą godziwą, jeżeli za cenę kłamstwa chroni się jakieś wartości.


Wolno zupełnie co innego myśleć, a co innego mówić; nawet więcej: ten, kto in pectore bardziej niezależny, może sobie pozwolić na najbardziej nawet służalcze wystąpienia oficjalne. Zasada noblesse obligedziała tu à rebours: Dąbrowska uważa, że zwykli, prości ludzie mogą sobie pozwolić na bezkompromisowość, ale intelektualiści, a szczególnie pisarze muszą godzić się na kompromisy, które stanowią cenę ich publicznego istnienia. Pisarce wydaje się, że jest w pełni świadoma niebezpieczeństw przyjmowanej postawy, nieraz w Dziennikach daje zresztą wyraz swoim wątpliwościom, zdaje się jednak lekceważyć znaczenie samego aktu kolaboracji.
Bo właśnie o kolaborację tu chodzi: z Dzienników wynika jednoznacznie, że Dąbrowska uważa komunistów za wrogów, z którymi jednak nie podejmuje walki, a przeciwnie, współpracuje z myślą o korzyściach, jakie współpraca taka mógłby przynieść. A więc uważając komunistów za wrogów, gotowa jest publicznie wyrażać dla nich poparcie, starając się oczywiście nie popierać ich silniej niż potrzeba, bo wcale nie czuje się ich sojusznikiem ani z nimi nie identyfikuje.

Zadufana w sobie Dąbrowska nie widzi oczywistych konsekwencji swojego postępowania — i pakuje się w pułapkę pokręconego wallenrodyzmu, w którym już sama nie jest w stanie się rozeznać.

Pomysł Mickiewicza opierał się na unikalności jego bohatera, jednak jego praktyczne zastosowanie, Wallenrodów „sto tysięcy”, które dostrzegał już Słowacki, sprowadziło go nie tylko do absurdu, ale do rozmiarów epidemii atakującej narodową moralność; bo przecież doszło w końcu w Polsce do sytuacji dokładnie odwrotnej niż ta, którą zbudował Mrożek w Policji — nie ma już ani jednego prawdziwego policjanta, za to są sami przebrani w policyjne mundury rewolucjoniści.

Kiedy się zaczyna grę w Wallenroda, ma się na widoku wielkie i ważne cele, tym łatwiej wtedy pogubić się w drobiazgach, z których życie się składa. Mickiewicz zresztą też nie poświecił w ogóle uwagi kosztom, jakie jego bohater musiał codziennie płacić za wprowadzanie w życie swojego szatańskiego planu, ograniczając się jedynie do wzmianki o zalewaniu robaka i ogólnym poczuciu dyskomfortu psychicznego.

Powojenne tomy Dzienników stanowią wstrząsający rejestr takich kosztów; Dąbrowska nieustannie się dziwi, że znowu ją o coś nagabują, jest zawsze „w duchu” przeciwna i również zawsze ulega — w słowniku Wallenroda nie ma zwrotu non possumus.

Ten słownik to w ogóle ogromny problem — nie sposób dzisiaj czytając Dzienniki Dąbrowskiej nie zauważyć, jak miesza się pisarce jej własny język z językiem wystąpień oficjalnych — sama nie dostrzega, jak pisząc o Zachodzie, a szczególnie o polskiej emigracji i problemach z nią związanych, przejmuje sposób myślenia i wyrażania się właściwy komunistom.

Głos Ameryki czy Wolna Europa to to w jej ustach najgorsze inwektywy, słuchanie tych rozgłośni to przejaw ostatecznego kretynizmu. Na tej drodze pomieszania pojęć zdarza się Dąbrowskiej zajść naprawdę daleko — oto notując kąśliwe uwagi pod adresem stachanowszczyzny jako obraźliwe dla niej określenie znajduje formulę „monte-cassinizm pracy”².

To pomieszanie języków, to dwójmyślenie powoduje, że nigdy nie wiadomo na pewno, czy akurat poruszamy się w sferze kategorii względnych, czy bezwzględnych: oto w dwudziestoleciu międzywojennym Dąbrowska odmawiała przyjmowania orderów i zaszczytów państwowych w proteście przeciw niedostatkom przedwojennej demokracji i przetrzymywaniu ludzi w więzieniach z powodów politycznych. Jeśli po wojnie zaszczyty i ordery przyjmowała, choć demokracji było mniej, a więźniów politycznych więcej, to dlatego przecież, że władze II Rzeczypospolitej uważała za swoje, mimo wszelkich konfliktów, jakie z nimi miała, gdy odznaczenia z rąk Bieruta przyjmowała już jako Wallenrod, czując się zwolniona z obowiązku identyfikacji z szafarzem tych zaszczytów.

Jeżeli powiadam, że mam z Marią Dąbrowską osobisty rachunek, to właśnie dlatego, że znaczenia różnych, skądinąd oczywistych słów, choćby takich jak Monte Cassino czy Polonia restituta musiałem się później uczyć na nowo.

Zanim przejdę do aktywów pisarki w tym rachunku, poruszyć muszę jeszcze jedną jego drażliwą pozycję: kwestię antysemityzmu. Jego eksplozja w roku 1968 była i dla mnie osobiście, i dla całego mojego pokolenia doświadczeniem wstrząsającym. Wtedy, a jeszcze i przez wiele następnych lat, żywiłem nadzieję, że była to prowokacja ze strony Moczara i jego adherentów, adresowana do najprymitywniejszych warstw polskiego społeczeństwa. Lektura Dzienników rozwiewa te złudzenia, sprawa okazuje się tragicznie skomplikowana.

W okresie międzywojennym Maria Dąbrowska publicznie potępiała ekscesy antysemickie, za co zresztą była sama napastowana i w sposób oczywisty należy ją zaliczać do przeciwników antysemityzmu.

A przecież jednocześnie przez całe 50 lat, kiedy Dzienniki prowadzi, przy każdej okazji, albo i bez okazji, dzieli ludzi, z którymi się styka, na Żydów i nie-Żydów, z chorobliwą skrupulatnością, robiąc od czasu do czasu uwagi, które — wedle kryteriów, jakimi ja zwykłem się posługiwać — po prostu wykluczają ich autora z towarzystwa.

Izrael wkroczył do Egiptu. Też ci agresor! I po co się pchają tam, skąd ich Mojżesz szczęśliwie wyprowadził? ³
Zarzucanie Dąbrowskiej antysemityzmu jest zajęciem wyglądającym na bezsensowne, sprowadzające problem do absurdu; jeśli pojęcie antysemityzmu definiować tak szeroko, aby i ją pomieścić, to czy taka kategoria może być jeszcze do czegoś przydatna?

A z drugiej strony przecież niepodobna przejść nad tym problemem milcząco do porządku dziennego: jeśli ktoś występujący w roli autorytetu moralnego i przeciwnika antysemityzmu na każdym zebraniu czy imieninach zastanawia się, kto z obecnych jest, a kto nie jest Żydem, to ci faceci od pogromów mają odwaloną połowę roboty. Nie oni zresztą stanowią tu intelektualny i moralny problem — „ślepy miecz” — do pochwy, „rękę” — „karać”, zgoda, ale co zrobić z głową?

W głowie straszne zamieszanie; to, którego sam doświadczyłem, wydaje mi się do pewnego stopnia zawinione przez Marię Dąbrowską; wypadałoby prześledzić, kto jej tak strasznie w głowie namieszał, ale odpowiedź na to pytanie wymaga głębokiej analizy dziejów polskiej i europejskiej lewicy.

I dla tej analizy Dzienniki Marii Dąbrowskiej będą źródłem bezcennym. Polska wraz z całą Europą przeszła w XX wieku straszliwą chorobę; wartości kultury śródziemnomorskiej podeptał nie tylko naród Goethego i Beethovena, a Quislinga wydała nie tylko Norwegia. Aby się to nie mogło powtórzyć, musimy zrozumieć i przyczyny, i przebieg tej choroby.

Fakt, że Dąbrowska pozostawiła nam do tej pracy swoje unikalne Dzienniki , wydaje się mieć większe znaczenie niż wszystkie zarzuty, jakie jej można postawić.

Łatwo być mądrym po szkodzie, kiedy już wszystko wiadomo; dzisiaj zapewne każdy kadet z Saint-Cyr czy West Point potrafi wygrać bitwę pod Waterloo, ale powinien mieć dość rozumu, aby nie uważać się od razu za lepszego od Napoleona. Mówiąc o Dziennikach Dąbrowskiej stale o tym pamiętam i dlatego przypomnę w tym miejscu, co powiedziałem już na początku: miałem szczęście dorastać w czasach wyjątkowo spokojnych i dramatyzm losów autorki Dzienników został mi oszczędzony.

A rzeczą pierwszorzędnej wagi jest to, że te Dzienniki przez cale życie pisała, widząc w tym najważniejszy swój obowiązek. I zdawała sobie sprawę z wagi tego obowiązku. Zapisała 2 lipca 1951:

Zostaną „giganty” fabryczne, wieżowce, mosty, kanały, biurowce, bloki. Nie zostanie świadectwo ani jednej ludzkiej tragedii, ani jednego ludzkiego uczucia. Pokolenie epoki stalinowskiej pozostanie dla historii w sensie ludzkim nieme. ⁴

Dąbrowska była wyjątkowo wyczulona na wagę opisywania świata, czego Noce i dni są wymownym świadectwem. Z wielu zbiegających się przyczyn — bo komunistyczna cenzura jest tylko jedną z nich — nie była w stanie opisać świata swojej dojrzałości tak, jak opisała świat swojego dzieciństwa, i Dzienniki są swoistą kroniką tej niemożności.

Niejednokrotnie tłumacząc swoje uczestnictwo w rozmaitych imprezach oficjalnych chęcią ich opisania, starała się przynajmniej dać świadectwo temu, co się dokoła niej działo, i jeżeli nawet i ten pamiętnik artysty zagryzmolony jest, w siebie pochylon i nie wiem jak pokrętny, to przecież — wielce rzeczywisty i to stanowi o jego dla nas wartości.

A może jednak jestem dłużnikiem Marii Dąbrowskiej? Może to wszystko musiało się wydarzyć tak, jak się właśnie było wydarzyło, abyśmy dzisiaj mogli swobodnie o tym mówić, może Dąbrowska, biorąc na siebie tę straszną miarę zniewolenia i kłamstwa, była w istocie nie Wallenrodem, a Winkelriedem i przyczyniła się do tego, że mnie i moim rówieśnikom dane było wyzwolić się z tego uplątania, bo — jak mówi poeta „wszystko w wolność się zamienia, gdy zniewolenia pełna miara” — więc nie jest i chyba nie będzie nigdy dla mnie jasne, jak właściwie ten mój rachunek z Marią Dąbrowską wygląda.
[1988]


¹Określenie pisarki. Por. Maria Dąbrowska Dzienniki, Warszawa 1988, t. 3, s. 342.
²Ibidem, t. 3, s. 118.
³Ibidem, t. 4, s. 308.
⁴ Ibidem, t. 4, s. 51-52.

„Być świnią w maju” ¹
W mnożących się ostatnio publikacjach na temat hańby domowej powtarzają się ciągle te same nazwiska. Chciałbym ocalić od zapomnienia jednego z tych, którzy strumień rzeczywistości tamtych lat swoją kształtowali dłonią, człowieka, któremu jak pięknym ptakom rosły skrzydła, aby zawsze nieść go z wiatrem historii — Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego.

„O radości, iskro bogów!” ² Z czym wam się kojarzy ta wielka radość? Czy to nie oczywiste? Kiedy mówimy o radości, myślimy o  Niobe. Matka zadżumionych, ojciec zastrzelonych — czyż to nie wszystko jedno, jeśli my żyjemy?

Wszystko tutaj opisałem nie na czyjąś próżną chwałę, lecz by zarobić ździebełko na bułeczkę i masełko. ³
Oto nasza
myśl szopenowska — oto nasza
warta stalinowska. ⁴


Ktoś komuś dzieci powystrzelał? Przecież nie da ich się wskrzesić.
Niebo i ziemia przemijają chwieją się fundamenty światów, ostatni slogan snuje pająk; Vanitas vanitatum. ⁵

Niobe, córo Tantala, Niobe, żono Amfiona. Nie będziemy mówić o twoich zabitych dzieciach, ich imiona nie trafią do poematu, bo mogłyby zakłócić nastrój radości, iskry bogów. Czeladnik u Kochanowskiego ⁶nie powie słowa o grobach, o śmierci, o nieszczęściu. Zgwałciłaś niepobożna śmierci oczy moje -— żeby miał miejsce gwałt, musi zaistnieć opór. A przecież opierać się nie ma sensu. Ten więzień Kozielska ⁷ nie wspomni nigdy, nawet własnej córce, o tym grobie, w którym przez przypadek nie leży, o grobie czterech tysięcy ludzi, których znał.

Byli inni przede mną. Przyjdą inni po mnie, albowiem życie wiekuiste, a śmierć płonna.
Wszystko jak sen wariata śniony nieprzytomnie — serwus, madonna. ⁸ Serwus, Matko Boska Kozielska, która mnie do życia przywróciłaś cudem, ja wiem, co z tym życiem zrobić, jak z niego skorzystać, jak się nim cieszyć. Cieszyć się ze wszystkiego:

Pochwalone niech będą ptaki i słońce, co im nóżki złoci pochwalona chwila odwag; i zwątpienie w labiryntach samotności.
Pochwalone szpadel i pióro pochwalona sytość i głód,
[...]
pochwalone także pyszne zdrowie
i choroba, co uczy pokory.
[...]
Pochwalone: grzesznik i święty ⁹

pochwalony Stalin i Hitler. I Joachim Ribbentrop. I Mołotow. Pochwalony jasny głos skrzypiec, i to, w którym tarzam się, błoto. Niobe Kozielska! Jeśli będę musiał jakiś grób opisać, to już lepiej
grób Beethovena
nad nim gwiazda promienna. ¹⁰
O radości, iskro bogów... Jak już groby, to niech będą radosne.
liryka, liryka tkliwa dynamika, angelologia i dal ¹¹.
A z wierszy, znaczy się, kawa, zelówki, chleb, czysty raj. ¹²


Podobno taki był od dziecka.

Nasze zainteresowania i rozrywki nudziły go. Nie biegał z nami na wycieczki. Nawet narty nie porywały go. Na piłkę, w którą grywaliśmy na kremlowskim placu, patrzył obojętnie. Rzadko chodził z nami nad rzekę. [...] Społecznych zainteresowań nie miał. Ani harcerstwo, ani sport, ani samopomoc, ani nawet kółka samokształceniowe nie interesowały go.
— Jacy wy jesteście śmieszni — mawiał. — Chcecie przerabiać stary świat? Samowychowanie? Praca zbiorowa— wzajem- na pomoc, ależ to bujda, panowie!


A pamiętajmy, że panowie mieli po dwanaście, trzynaście, a w ostatnim moskiewskim roku — po czternaście lat. I dalej:

Często już w latach międzywojnia słyszałem, że owe zadumy, ekstrawagancje i dziwactwa Ildefonsa — to wyłącznie skutki alkoholu. Gdybym nie znał Kostka mógłbym w sposób tak uproszczony oceniać Ildefonsa, ale to nie jest takie proste. Mały Kostek już był taki sam, a wówczas, w Moskwie, jeszcze na pewno nie pił. Ten okres zaczął się nieco później, bo mniej więcej w piątej czy szóstej klasie, i już w Warszawie. ¹³

I już wtedy, jako chłopiec, nie znosił opisywania tego, co się w tym świecie ludziom rzeczywiście zdarzyło.

Na [...] lekcji Kostek zauważył, że ja coś zawzięcie piszę.
— Pokaż — powiada. Posłałem mu „pocztą”. Był to opis harcerskiej wycieczki narciarskiej do Sokolnik pod Moskwą.
Bardzo mu się to nie podobało. Machał ręką, że nie tak, że trzeba inaczej. Skreślał, mazał, a wreszcie po dzwonku przysiadł się do mnie.
— Po co te krzyki zastępowych, gwizdki, zbiórki, hałasy? To nieciekawe [...] A później, odchodząc, żartem rzucił parodiujący mój opis taki wierszyk, który zapamiętałem, bośmy sobie go nieraz później przypominali:
Narty, narty pędzą jak czarty Mróz — Szus Na łeb, na szyję Ura — niech żyje.
— Kto? — zapytałem.
— A czy nie wszystko jedno? ¹⁴

Cóż ciekawego w normalnych ludzkich sprawach, nie dorastających do księżyca? A oto wspomnienie z czasów o trzydzieści lat późniejszych:

podczas pierwszej przypadkowej rozmowy musiałem opowiedzieć mu dość drobiazgowo o swoich czterech wojennych latach w Rosji. Przerywał mi co chwila: „Nie, nie o to chodzi...” — gdy zaczynałem opisywać wyrąb uralskiego lasu, życie w barakach, nastroje przesiedleńców. Już na tym choćby przykładzie można było uchwycić pewien szczególny rys jego osobowości: interesowała go wyłącznie rosyjska s c e n e r i a, barwa tamtejszego życia, typowe rekwizyty krajobrazu i ludzkiego bytowania. Widać było, jak się niepokoi, prawdziwie niepokoi, czy to wszystko jeszcze trwa... Fascynowało go właśnie „das ewig russische”, w tym smakował chyba przez całe życie, bez względu na dziejową pogodę. ¹⁵

Niepokoił się „zielony” Konstanty, czy ten Stalin aby czego złego nie zrobił bieriozkam , bo to by przecież było okropne. Z ludźmi zawsze czuł się raczej luźniej związany. Wedle wspomnień Natalii Gałczyńskiej, o ojcu swoim „opowiadał zawsze z niechęcią. Dom jego dzieciństwa był pozbawiony nie tylko kultury i smaku, ale zwykłej pogody, tkliwości, troski o dzieci, uśmiechu. Brat Kota, Mietek, młodszy od niego o jedenaście miesięcy, umarł na szkarlatynę mając czternaście lat. O nim jednym z całej rodziny Kot mówił czule i serdecznie.” ¹⁶

Po śmierci ojca poety jego matka wyszła powtórnie za mąż. Dalej cytuję wspomnienia „srebrnej” Natalii:

Zaraz po wyjeździe matki spaliliśmy w kuchennym piecu wąsate fotografie, makatki, Wernyhorę i Wyspę umarłych . Kot mówił, że nawet darować to komukolwiek to zbrodnia.
- Okropne meble kupił jakiś handlarz.

Dalszy ciąg tej historii opowiada córka Kira:

na Towarową zjechała babcia Gałczyńska ze swoim mężem. Na widok mieszkania — kolorowej pustki z gdańską latarnią - dostała nerwowego ataku z częściowym porażeniem kończyn. Kiedy atak minął, sprawcy całego zamieszania przenieśli się do hotelu, a po kilku dniach wyjechali. ¹⁸

Kiedy kilka lat później Wanda Gałczyńska umarła w Pradze czeskiej, zawiadomiony depeszą syn nie pojechał na pogrzeb. Kira pisze, że „jej śmierć była dla ojca ciężkim przeżyciem” ¹⁹. Wedle jej świadectwa pielęgnowanie więzów krwi nie było jednak obyczajem w tej rodzinie: o tym, że Konstanty Awałow, ojciec Natalii Gałczyńskiej, najpierw carski huzar, a później żołnierz Konarmii, „zmarł dopiero w połowie naszego stulecia”, jego córka dowie się przypadkiem w 1962 roku ²⁰, o umierającej w nędzy ciotce poety dowie się Kira na jakimś spotkaniu z czytelnikami ojca od nieznanej sobie pani w lutym czy marcu 1980 ²¹.

Tym, co Gałczyńskiego w latach jeszcze dwudziestych uformowało, był charakterystyczny dla epoki, wyznawany przez wszystkie ówczesne i z m y, bunt przeciw zastanym normom, ten, z którego brały się buty w butonierce, nurz w bżuchu czy palenie Paryża. Konstanty Ildefons odrzucał normy konsekwentniej od swoich rówieśników. Trafna wydaje się uwaga Sandauera, że „jedyną cechą stałą, która łączy jego przed- i powojenną twórczość — tak skądinąd odmienną — są ataki to na «rabiniczny intelektualizm», to znów na «nostalgiczny romantyzm» — ale wciąż tej samej inteligencji” ²². Gałczyński z taką samą konsekwencją, jak nikt przed nim ani nikt po nim, odrzucał etos polskiej inteligencji - wszystkie wartości, które zostały sformułowane poza nim samym i które domagałyby się z jęgo strony jakiejś formy podporządkowania.
Jakaś część z tych buntów poety mieściła się w guście epoki, ale trzeba przecież powiedzieć, że Gałczyński świadomie tworząc swoją cygańską legendę ²³, przebił konkurentów nie tylko ekstrawagancjami, których opisy znajdujemy we wszystkich o nim wspomnieniach. Bunty jego współczesnych miały bowiem zawsze jako swoją przyczynę jakies wysokie wartości, w imię których były dokonywane i nie przypadkiem zdecydowana większość z nich miała silniejsze czy słabsze filiacje lewicowe, opierała się na przekonaniu, iż należy zmienić sposób, w jaki urządzony jest świat.

Gałczyński zaś bynajmniej świata zmieniać nie chciał, nie tylko jako opisany we wspomnieniu Hoppego chłopiec, ale także i jako człowiek dorosły. Uważał, że trzeba się dostosować do tego, jaki ów świat jest, aby osiągnąć maksimum korzyści. I nie jest prawdą tak często powtarzane twierdzenie, że miarą świata była dla niego sztuka, że to była wartość, którą postrzegał jako absolutną. Jakże to głęboka nieprawda — to mylenie Konstantego Ildefonsa ze Stanisławem Ignacym, mylenie Szewcówczy Pożegnania jesieni z pochwałą podkutych butów falangi — zawsze tej, która właśnie przechodziła pod oknami poety. ²⁴
Sztuka jest dla Konstantego Ildefonsa towarem, jest zawsze na sprzedaż,

bo nasze życie — za długie, a sztuka — za krótka. ²⁵

Gotów był ją zawsze sprzedać, i było to tylko kwestią ceny ²⁶, ale że był całe życie rozrzutnikiem, gotów był płacić słono, nawet za drobiazgi, za chwilowe przyjemności:

Warkocze? Księżyc wstrzymają w biegu, z rąk leci lira. Za jeden warkocz setkę sonetów — i to Szekspira. ²⁷


Ot, taki nastrój, spodobała mu się przez chwilę skośnooka tancerka i w tej chwili pożądania gotów był oddać za nią więcej sonetów tak niby szanowanego przez siebie Szekspira, niż ten był napisał.
I nigdy się tego nie wstydził — wszelki wstyd był mu obcy, bo wstyd to przecież uznanie jakiegoś wyższego od nas samych układu odniesienia, uznanie, że coś jest naprawdę ważniejsze od naszych przyjemności i pragnień. Wstyd to podporządkowanie, a Konstanty Ildefons gotów był podporządkowywać się tylko w kolejce do kasy:

„Nastawienia” społeczne? Dla karzełków.
Recenzje niedorzeczne? Dla zgiełku.
Poeto, pluń, gdzie komuna, sanacja i endecja. ²⁸

Był gotów przez chwilę nie pluć — na kasjera. Był gotów od każdego przyjąć zlecenie i pisać akurat to, za co mu chciano zapłacić.
W okresie międzywojnia najlepiej płacił ONR, więc wykonywał jego zlecenia:

Na tych, co biorą wody w usta, na czytelników wuja Prousta, na skamandrytów, na hipokrytów, kalamburzystów rozmaitych ześlij, zepchnij, Aniele Boży Noc Długich Noży. ²⁹

Na anioła zamówienie też opiewało. Cóż — skoro Gott mit uns, to i anioła trzeba zabrać na pogrom, zawsze się przyda, może ognistym mieczem podpali stos z książkami „wuja Prousta” dajmy na to?
Zlecenia mogą być i całkiem szczegółowe — na przykład popularyzacja getta ławkowego — proszę bardzo:

A jako student, dziewczyno, a jako student,
bzdur bym nie multyplikował, lecz s w o j e j ławki pilnował ze swoim brudem. ³⁰


A może trzeba dowieść wyższości kultury naszej nad nie-naszą? Służę panu redaktorowi:

Bo kiedy jesteśmy Icki nie róbmy h a ł a s: jeden ma kościół gotycki, a drugi tałes. ³¹


Kilkanaście lat później napisze poemat o Wicie Stwoszu i będzie to opowieść o człowieku, który latami rzeźbi ołtarz, nie wierząc w Boga, nie zainteresowany nawet tym, co ma ów ołtarz przedstawiać, czemu i komu służyć:

Co panowie rada uchwalili, tom wykonał, jak trzeba.
Niebo? Nie mówcie mi o tym, moi mili. ³²

Tak się bowiem złożyło, że w ciągu tych kilkunastu lat upłynęła epoka i zmieniły się zamówienia:

Manifest Komunistyczny wiedzę, walkę, odwagę z treści trudu wydobył, wypalił jak złotą rudę.
I tak się czasy zaczęły. I naszym kieruje trudem odkrywca rzeki trudu, ten, który spoczął w Highgate. ³³


Ten Icek, co swojej ławki ze swoim brudem nie pilnował, ale narobił taki wielki hałas.


Otóż chcę, żeby to gniewne i pańskie mot Wergiliusza: INFLATA RHOEZO NON ACHAIO VERBA — „odęte wrzaskiem nieachajskim słowa” — raz na zawsze przylgnęło do rabinackiej twórczości pyszałków. „Inflata rhoezo non Achaio verba” oby się stało przysłowiem! Die Quacksalberdichter muessen gebrandmarkt werden [...] Cujusque opus quale sit, ignis probabit. ³⁴


Jak wiadomo, próba ognia rychło się odbyła z powszechnie znanym skutkiem, więc

[...] złoty kolego,
możesz czytać Heinego,
jakąś prozę albo „BUCH DER LIEDER”. ³⁵

Jerzy Zagórski trafnie zauważa, że u Gałczyńskiego kukiełki nie da się odróżnić od żywego człowieka ³⁶. W tym teatrze kukieł- kami są wszyscy i można kazać tym kukiełkom robić i mówić, co nam się podoba.

Kukiełka Wergilego ma sławić palenie książek — a dlaczegoż by nie? Horacy ma uzasadniać stalinizm? Nic łatwiejszego. Przecież to tylko kukiełki, rekwizyty ³⁷, ale jakże eleganckie. Na stole tom Horacego w zielonej skórze, żeby było pod kolor do zielonego atramentu i do zielonego Konstantego, który troskliwie rozstawiwszy poetyckie rekwizyty, czyta to, co jest w tej chwili naprawdę ważne i potrzebne — dzieła akademika Pawłowa ³⁸.
Czytał je na pewno ze zrozumieniem. Kasa płaci — poeta pisze. Kasa nie płaci — poeta milczy. Przez sześć lat, od swojego powrotu do Polski aż do śmierci, napisał kilka tomów, przez pięć lat wojny — dziewięć wierszy. ³⁹Akademik Pawłow to postać tutaj bardzo ważna, ktoś, kto się mistrzowi Ildefonsowi wyjątkowo dobrze nadarzył, ktoś, kto jak on, widzi w człowieku tylko sumę odruchów stymulowanych z zewnątrz.
Cały świat to tylko chwilowe, doraźne postrzegania, których treść nie jest obiektywna, ale zależna od nastroju postrzegającego, od chwilowej, przypadkowej konfiguracji. I dlatego w jego opisywaniu nie może być mowy o żadnej dyscyplinie, o żadnym niezależnym porządku, można więc powoływać się na autora Listu do Pizonów ^{40 40}, i będzie to Gałczyński robił w okresie powojennym, pewny, że ci, którzy mają klucz do kasy, nie mają o Horacym pojęcia, a tylko mgliste wiadomości z trzeciej ręki, że to wybitny poeta starożytny, do którego wypada się przyznawać, więc można się na Horacego powoływać, postępując dokładnie wbrew formułowanym przez niego zasadom klasycznej poetyki, zasadom umiaru, klarowności i harmonii.

Odi profanum vulgus -— te wyrwane z kontekstu słowa łacińskiego mistrza pamięta mistrz Ildefons stale, nie chcąc pamiętać dalszych słów tego samego wersu: et arceo — przeciwnie, on się powstrzymywać przed niczym nie zamierza, bo w imię czego? Kapłana wstępującego na Kapitol z milczącą dziewicą? On z Horacego dobierze wygodne cytaty, wybierze carpe diem, które ma być pochwałą użycia, wybierze scire nefas wybierze quem finem didederint i tylko nie wiedzieć dlaczego chodził ten Horacy walczyć za republikę pod Filippi, i tylko niejasne, czemu odrzucił posadę sekretarza Imperatora, czemu wyjechał na prowincję, nie starając się o zaszczyty u dworu. „Czeladnik u Kochanowskiego” nie zrozumie nigdy, jak można dwór porzucić, „świec i dzwonów zaniechać i mar drogo słanych” — on, który z taką lubością otaczał się rekwizytami, przedmiotami, które go w jakiś sposób budowały.
Gotów powoływać się na Homera — odrzuca samą zasadę opisywania świata, nie chce bowiem uznać, że istnieje jakaś realność, której trzeba się podporządkować. W jego opisach realne przeplata się ze zmyślonym tak, że ostatecznie z opisu tego nic nie wynika. Oto jeden z bardziej znanych i cenionych wierszy Gałczyńskiego Ulica Towarowa :

Tutaj wieczorem faceci grają na mandolinach i ręka wiatru porusza ufarbowane wstążeczki.
W ogóle tu jest inaczej i gwiazdy są jak porzeczki i jest naprawdę wesoło, gdy księżyc wschodzi nad kinem.
Anioły proletariackie, dziewczyny, wychodzą z fabryk, blondynki smukłe i smaczne, w oczach z ukrytym szafirem, jedzą pestki i piją wodę
sodową niezgrabnie, pierś pokazując słońcu, piękną jak lirę.
A kiedy wieczór znowu wyłoni się z mandolin, a księżyc, co był nad kinem, za elektrownią się schowa, mgłami i alkoholem
Ulica Towarowa rośnie i boli. ⁴¹

Ten wiersz w całej swojej nastrojowości ma to do siebie, że składa się ze słów i obrazów przypadkowych, w znacznej mierze narzucanych przez rytm i rymy, obrazów, które można by poza- mieniać i nawet nikt by tego nie zauważył:

Tutaj wieczorem faceci grają na mandolinach i ręka wiatru porusza ufarbowane kokardki.
W ogóle tu jest inaczej i gwiazdy są jak truskawki, i jest naprawdę wesoło, gdy księżyc wschodzi nad kinem.


Zmienić tu można wszystko, „faceci” mogą potrząsać dowolnymi instrumentami, na przykład:

Tutaj wieczorem faceci grają na wiolonczelach i ręka wiatru porusza wstążeczki ufarbowane.
W ogóle tu jest inaczej i niebo jest jak atrament i jest naprawdę smutno i gwarem huczy Kiercelak.

Można tak w nieskończoność, melodia się jakaś zawsze będzie niosła, a o nic więcej przecież nie chodzi. Tym, którym się wydaje, że mój zabieg z Ulicą Towarową jest nieuczciwy, warto doradzić, aby przyjrzeli się zmianie, jaką sam poeta wprowadził do wiersza — również bardzo znanego — Inge Bartsch , kiedy w 1946 roku przygotowywał go do wydania w PRL. Jak pamiętamy, jest to historia kabaretowej aktorki niemieckiej, która zastrzeliła się po przewrocie hitlerowskim w Niemczech. w wydaniach peerelowskich czytamy:

Powiedzmy, że to było na jesieni, dajmy na to trzy lata temu. ⁴²

Jest to wprawdzie bez sensu, bo z kontekstu wiersza wynika, że Inge zastrzeliła się zaraz po przewrocie, który skądinąd miał miejsce 30 stycznia 1933, a jest to data dosyć dobrze znana, i nie wiadomo dlaczego trzy lata temu, skoro pod wierszem widnieje data 1934, ale przecież to wszystko licentia poetica zaznaczona wyraźnie przez Gałczyńskiego: „powiedzmy”, że Hitler doszedł do władzy na jesieni, „dajmy na to” w roku 1930 albo 1931 i tysiące czytelników najpewniej uważają, że to taka „tkliwa dynamika”, gdy tymczasem w pierwodruku czytamy w tym miejscu:

Tak samo przecież Jesienin, to samo Majakowskiemu... ⁴³


I nie moją jest ironią, że następne wersy, do których trzeba było dostosować rymy, brzmią:

No, i jeśli redaktor nie zmieni, pójdzie tak:
„Nie wytrzymała w dusznych klamrach systemu”. ⁴⁴


A jeśli redaktor zmieni, to duszne klamry systemu pozostaną, znowu eliminując Majakowskiego, byle się rymowało, byle się sprzedawało.
Dla autora tych wierszy niejednokrotnie ważniejsze są ich brzmienia niż treść, stałe więc łowi pięknie brzmiące wyrazy i dekoruje nimi swoje teksty:

To trud zrodził urodę: wodę, trzcinę i gwiazdę, sonet i dumę kopuł, mosty i łuk tympanonów, to trudem dłuta obudził w marmurze z 
Pentelikonu Fidiasz konie na fryzie, w procesji panatenajskiej. ⁴⁵

Ten „poeta codzienności” ⁴⁶gotów był zrymować tympanon z Pentelikonem dla ilustracji prościutkiej skądinąd tezy, że bez pracy nie ma kołaczy, i tak się przy tym w nadęte rymy swoje i rytm heksametru zasłuchał, że nawet nie zauważył, że pisze głupstwa ewidentne: trud zrodził urodę, wodę, trzcinę i gwiazdę? Czyj trud? Pana Boga?
I tak, chwaląc heksametrem dobrą robotę, zielony Konstanty wiersz fuszeruje. A zleceniodawcy też zasłuchali się w heksametry, zawstydzili, że w jednej zwrotce nie rozumieją aż tylu wyrazów i nie pozostało im nic innego, jak wiersz uznać za arcydzieło.
Obok starożytności drugim niezmierzonym wprost rezerwuarem słów nie tylko zdobiących utwory Gałczyńskiego, ale na- dających im blasku sztuki najwyższej, najbardziej finezyjnej — okazała się muzykologia. Dziesiątki tekstów, szczególnie powojennych, nazywane są nieprzystającymi do nich terminami muzycznymi; mamy wielkie i małe koncerty skrzypcowe fugi, allegra rozmaite, ostinata, adagia, imbroglia ⁴⁷— słowem ten typ poezji codzienności, która nie jest się w stanie obyć bez słownika wyrazów obcych albo jakiejś porządnej encyklopedii.

Stosowane przez Gałczyńskiego nazwy form muzycznych jako tytułowe najczęściej określenia wierszy są wyrazem zuchwałego hochsztaplerstwa; muzyka klasyczna, a do takiej Gałczyński w swoich wierszach nawiązuje, to dziedzina sztuki, która — będąc nieprzedstawiającą — musi być, i jest najbardziej zdyscyplinowaną wewnętrznie, poddaną najsurowszym formalnym regułom. Hochsztaplerstwo Gałczyńskiego polega przede wszystkim na tym, że zasłaniając się muzyką, posługując się jak tarczą nazwiskami Bacha, Beethovena czy Chopina, szuka on usprawiedliwienia dla swojego rozkiełznania, dla rozdygotanych delirycznie tekstów, w których wszystko jest możliwe, a nic nie jest konieczne.
Począwszy od cytowanego we wspomnieniu Hoppego, skrzywienia przyszłego poety nad opisem harcerskiej wycieczki, we wszystkich tekstach z Gałczyńskim związanych, zarówno jego własnych, jak i przez innych ludzi mu poświęconych, natykamy się na zasadniczy opór poety przeciw dawaniu świadectwa właśnie... W późnym, dojrzałym okresie twórczości, a więc zarazem w jądrze ciemności epoki stalinowskiej, sposobem już nie tylko na usprawiedliwienie, ale na uświęcenie wręcz zasady nieprzedstawiania świata, okazuje się magiczna sztuczka, w której wyciągnięta z cylindra gęś na oczach zdumionej publiczności zmienia się już nawet nie w Czajkowskiego, który miał w końcu jakieś związki z ornitologią, ale w niepostrzeżenie wyjęte z rękawa monidło Jana Sebastiana Bacha.
Nie mówimy tego przeciw szarlatanerii, w której nie dostrzegamy zła, kiedy jest zabawą — źle jest jednak, czy to na arenie czy na widowni, kiedy się zapomina, że to tylko cyrk. Nie zawsze zabawa jest zajęciem godziwym, i gdyby oprawnego w zieloną skórę Horacego otworzyć, ryzykując, że okładka odwróci się w kierunku stołu, a my zostaniemy twarzą w twarz z tyin, co jest w tej książce napisane czarno na białym, gdyby więc zaryzykować jeszcze bardziej i przeczytać chociażby tę pieśń, która zaczyna się od słów znanych tym wszystkim, którzy Horacego znają od strony okładek i złoceń — pieśń Nunc est bibendum , obiecującą jakże fałszywie pochwałę pijaństwa — moglibyśmy się dowiedzieć, że jest to pieśń radości po zwycięstwie nad najeźdźcami ze wschodu, którzy chcieli podbić ojczyznę poety.
Oto mówi Horacy:

przedtem się nie godziło dobywać Cekuba z ojcowskich piwnic, kiedy ojczyźnie groziła Oraz Kapitolowi ruina i zguba. ⁴⁸

„Czeladnik u Kochanowskiego” mógłby jeszcze pamiętać, że „miło szaleć, kiedy czas po temu”, co jest zresztą również prze- kładem z Horacego ⁴⁹. Czas dany Gałczyńskiemu był do szaleństw wyjątkowo nieodpowiedni: urodził się następnego dnia po tym, kiedy do petersburskich robotników padły pierwsze strzały rozpoczynające rewolucję piątego roku, umarł kilka miesięcy po Ojcu Narodów. Był człowiekiem bardzo nieszczęśliwym, od dzieciństwa do śmierci, nie mogąc pogodzić się za światem i robiąc wszystko, aby go jakoś zaakceptować, jakoś się do niego dostosować, nigdy nie miał odwagi temu światu się przeciwstawić.
Mówię te słowa w pełni świadomy kontestacyjnego mitu Konstantego Ildefonsa, który jest mitem właśnie, a nie opisem rzeczywistości. Poeta, a później jego bliscy, świadomie kreowali jego obraz, a nawet i biografię w ten sposób, aby przedstawiać Gałczyńskiego jako kontestatora, jednostkę walczącą o swoją wolność i niezależność wszystkimi dostępnymi metodami. Sporo materiału w tej sprawie znaleźć można w ciekawej, przywoływanej już pracy Andrzeja Z. Makowieckiego, której autor jednak cofa się przed wieloma wnioskami, jakie z materiału tego należałoby wyciągnąć. ⁵⁰

Jeśliby fakty z życia poety uszeregować w porządku chronologicznym, okaże się, że mamy do czynienia z biografią zgoła nie cygańską: w 1926 roku, a więc mając 21 lat, wylatuje Gałczyński ze studiów za chroniczne niezdawanie obowiązujących egzaminów ⁵¹, co było rzeczywiście niewątpliwym osiągnięciem kontestacyjnym, po czym normalną rzeczy koleją ląduje w wojsku. Makowiecki przekonywająco udawadnia, że relacje na temat służby wojskowej poety, eksponujące „cygański” charakter jego biografii, są ze sobą sprzeczne i nie zasługują na wiarę⁵² .
W 1928 roku, po odbyciu służby wojskowej, podejmuje pracę jako urzędnik w Polskim Towarzystwie Emigracyjnym, aby w 1930, po ślubie, przenieść się do pracy w cenzurze. Fakt ten skrupulatnie rugowany jest z opracowań dotyczących życia i twórczości Gałczyńskiego, o czym będzie jeszcze mowa. Jak trafnie zauważa Makowiecki, „poeta musiał być wcale sumiennym pracownikiem (inaczej nikt zapewne nie wpadłby na pomysł wysłania go na placówkę konsularną), tj. zapewne po prostu sumiennie cenzurował” ⁵³.

W 1931 roku podejmuje pracę w konsulacie RP w Berlinie, którą przerywa nagle w lutym 1933 ⁵⁴. Jak na Berlin, to jest to zaiste chwila osobliwa, ale do tej pory nikt z biografów nie podjął żadnych prób interpretacji daty wycofania się poety ze służby dyplomatycznej. Przez kilka miesięcy jest bez pracy, po czym zostaje zaangażowany przez rozgłośnię Polskiego Radia w Wilnie.
Od 1935 roku nawiązuje współpracę z Ordonówną, pisze dla niej teksty, miesiącami bawi w majątku jej męża, hrabiego Tyszkiewicza. Tam też otrzymuje list Piaseckiego z propozycją współpracy z tygodnikiem „Prosto z mostu”, związanym z ONR, którą to propozycję natychmiast przyjmuje i od połowy 1935 roku do wybuchu wojny publikuje prawie wyłącznie w tym piśmie. Już pierwszy opublikowany w „Prosto z mostu” wiersz — Wilno ulica Niemiecka — zawiera jednoznaczne, a zarazem szalenie trywialne akcenty antysemickie.

Wysokie dochody czerpane z honorariów otrzymywanych z „Prosto z mostu” pozwalają poecie na zrezygnowanie z dziennikarki w rozgłośni wileńskiej, przeniesienie się do stolicy i nabycie domu w Aninie. Wybuch wojny zastaje więc Gałczyńskiego jako statecznego obywatela, ojca rodziny (jego fotografię z córką Kirą można znaleźć w „Prosto z mostu” jako ilustrację wiersza mówiącego o tym, że trzeba rozwijać polski faszyzm w trosce o nasze dzieci) ⁵⁵, człowieka posiadającego nie tylko stałe dochody, ale nawet nabytą z własnych funduszów realność.
Jeśli więc na rzecz spojrzeć od strony faktów, całe cygaństwo Gałczyńskiego okazuje się starannie wystudiowane: poeta dokładnie wiedział, gdzie, kiedy i na co może sobie pozwolić i budował legendę o swojej nieskrępowanej wolności i niezależności tak, aby w niczym nie naruszać swoich interesów. Niezwykle charakterystyczne jest pod tym względem wspomnienie Tadeusza Łopalewskiego:
Wiosną 1934 roku w siedzibie wileńskiego Związku Literatów przy ulicy Ostrobramskiej 9 zjawił się krępy młodzieniec [...]. Miał on wziąć udział w kolejnym wieczorze mickiewiczowskim, które odbywały się tam z racji setnej rocznicy wydania Pana Tadeusza . [...] Dla miejscowej publiczności był postacią nową. [...] Większość mogła się spodziewać, że ten niedawno osiadły w Wilnie przybysz z Warszawy [...] zajmie w dyskusji stanowisko jesli nie zupełnie contra kultowi Mickiewicza, to zapewne sceptyczne. W Warszawie od paru już lat Boy-Żeleński toczył walkę z brązownikami, natomiast w Wilnie przy każdej okazji z namaszczeniem celebrowano nabożeństwa do Wieszcza. [...]

Prezydium wieczoru z pewnym niepokojem oczekiwało, jak się rozwinie dyskusja „nie uzgodniona” z góry, choć transmitowano ją żywcem przez radio. Niepokój mógł budzić przekornie uśmiechający się Gałczyński. [...] Tymczasem warszawski przybysz sprawił wszystkim miłą niespodziankę. Okazało się, że nie jest obrazoburcą. Rozpoczął swój występ od wyrecytowania z pamięci Stepów Akermańskich. Głosem na pozór jednostajnym, lecz o ciepłym, aksamitnym brzmieniu, podał ten sonet słuchaczom. A ukończywszy go, zamyślił się na moment i powiedział jakby do siebie:

— Jakie to piękne!
— To zaś, co następnie powiedział o Mickiewiczu, do reszty zjednało mu nieufną początkowo publiczność. Zaczął tymi słowy:
— Dla mnie Mickiewicz jest świątynią... ⁵⁶
Dopowiedzmy: w całej twórczości Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego nie sposób doszukać się głębszych filiacji z twórczością Adama Mickiewicza, co rzuca się w oczy na tle historii polskiej poezji, zawsze starającej się w jakiś sposób do Mickiewicza odnosić ⁵⁷. Gałczyński bowiem swoje szaleństwa, o których tyle się mówiło w kawiarniach i do dziś tyle mówi we wspomnieniach, starannie obmyślał i reżyserował. Oto fragmenty wspomnień Wojciecha Żukrowskiego:

— Jaką pan szanowny życzy rybkę?
— O, taką — rozłożył ręce szeroko — zresztą może być mniejsza, byle złota... A co dla was?
Zamówiliśmy po rolmopsie i małą wódkę, aby prędzej.
Przyniesiono mu wędzonego piklinga. Najpierw oglądał go z różnych stron, podnosząc talerz wysoko, zachwycał się kształtem kosmicznym.
Jakże pragnął, żeby go kochali, poniżał się do komedii... [...]. W związkowej biersztubie [...] upadał na schodach, cze- kając aż któryś z kolegów go podźwignie, ten samarytanin, który rozpozna powaloną wielkość, perłę i różę leżącą na stopniu...
Ale oni przechodzili chyłkiem, przekraczali go niedbałą stopą. Wtedy dźwigał się niespodziewanie, upokorzony i wściekły, bił pięścią lub przyparłszy do ściany wykrzykiwał obolałe, utykające słowa żalu... ⁵⁸

Alkoholizm Gałczyńskiego jest sprawą wielce niejasną, a posiadane przez nas informacje są wręcz sprzeczne. W nie- których wspomnieniach bywa wręcz negowany, w innych sza- lenie eksponowany ⁵⁹, mamy nawet relacje o piciu wody kolońskiej ⁶⁰. Wyjaśnieniem najbardziej spójnym wydaje się przyjęcie tezy, iż Gałczyński c h c i a ł uchodzić za alkoholika, będąc w istocie człowiekiem bardzo pracowitym, punktualnym, rzetelnie wywiązującym się ze swoich zobowiązań. Realnych powodów picia wody kolońskiej w jego życiu nie było. Jeszcze przed ukończeniem lat trzydziestu stał się człowiekiem dobrze sytuowanym, którego status ekonomiczny podnosił się z roku na rok, aby w ostatnich latach życia osiągnąć najwyższy poziom komfortu, jaki był w ówczesnej Polsce możliwy. Trudności z zaopatrzeniem w wódkę nie było w Polsce od czasów Mieszka I aż do objęcia steru rządów przez Wojciecha Jaruzelskiego, sądzić przeto należy, że Gałczyński konstruując swoją legendę, mógł był inscenizować komedie z wylewaniem wody kolońskiej w łazienkach swoich znajomych.

Powyższe biograficzne i faktograficzne rozważania mają pierwszorzędne znaczenie dla oceny obu politycznych zaangażowań poety —jego związków i z faszyzmem i ze stalinizmem. Apologeci Gałczyńskiego, jeśli zaangażowań owych nie przemilczają, starają się je bagatelizować⁶¹ . W stosunku do jego działalności oenerowskiej używa się kategorii „uwiedzenia” ⁶² , mówi o trudnej sytuacji finansowej poety (fałszywie) i dużych pieniądzach Piaseckiego (prawdziwie), lub też — co znacznie ciekawsze w swojej dwuznaczności — powiada, że nie można faszystowskiego zaangażowania Gałczyńskiego traktować serio, bo jemu właściwie wszystko było jedno, co pisał⁶³ . 
Jesli mówię tu o działalności oenerows k i e j Gałczyńskiego, to nie dlatego, że mylę go z działaczami tej partii — uważam jednak, że dokonywane przez poetę swoiste przekłady partyjnych wstępniaków na pyszne, chwytliwe wierszyki drukowane na ostatniej stronie „Prosto z mostu” miały dla popularyzacji oenerowskiego programu większe od owych wstępniaków znaczenie.

Po wojnie zresztą wszystko wyglądało z warsztatowego punktu widzenia dokładnie tak samo, tyle że tygodnik zaczął nazywać się „Przekrój”. Z praktycznego punktu widzenia komunistyczna propaganda zawarta w zwariowanych spektaklach teatrzyku Zielona Gęś okazywała się — szczególnie w stosunku do polskiej inteligencji, do której była adresowana — niepomiernie skuteczniejsza od wszystkich wywodów zawartych w przemówieniach i oświadczeniach ówczesnych polityków.

W powojennej historiografii literackiej wszelkie rozważania na temat politycznych zaangażowań Gałczyńskiego prowadzone są na wysokim szczeblu abstrakcji, bowiem jego wiersze z „Prosto z mostu” obłożone są najściślejszą i absolutnie niezmienną anatemą cenzuralną, która sięga aż do poziomu opracowań bibliograficznych, co nawet w orwellowsko-peerelowskiej rzeczywistości potraktować należy jako wielką rzadkość. W opracowanym przez Janusza Stradeckiego, cieszącego się opinią bibliografa sumiennego, Poradniku bibliograficznym dotyczącym twórczości Gałczyńskiego, wydanym w Warszawie przez Bibliotekę Narodową w 1970 roku, nie wspomina się nie tylko o wierszach publikowanych w „Prosto z mostu”, ale pomija milczeniem nawet tom Utwory poetyckie, wydany nakładem tego pisma w roku 1937. ⁶⁴ Jest po prostu tak, że wiadomości o związkach pomiędzy ONR a PZPR są wedle zapisów cenzury oceniane jako szkodliwsze nawet od wiadomości o mordzie katyńskim.

Na temat zaangażowania Gałczyńskiego w stalinizm pisano w PRL nadspodziewanie dużo, ale troskliwie omijając pytania zasadnicze. Szczególnie jaskrawo widać zastosowanie taryfy ulgowej w głośnym i najkompetentniejszym chyba studium Sandauera, który zgromadził wiele materiału pozwalającego wyciągnąć ciekawe wnioski — ale nie zdecydował się tego uczynić, pozostając przy tym wierny swojej zasadzie kardynalnej, jaką jest moral insanity. Charakterystyczne, że stalinizm upiekł się do tej pory Gałczyńskiemu również w krytyce emigracyjnej i niezależnej, poza chwalebnie wyjątkowym studium Miłosza w Zniewolonym umyśle i uwagami wPrywatnych obowiązkach , gdzie nazywa Gałczyńskiego „barem Polski Ludowej” ⁶⁵.

Ma to swoją przyczynę w finezyjnym skonstruowaniu przez Gałczyńskiego własnej biograficzno-ideowej legendy, szczególnie w od- niesieniu do okresu stalinizmu właśnie. Legenda ta sprowadzała się do rozpuszczania pogłosek, że Gałczyński jest przez reżim przesladowany, ledwie tolerowany, że ma trudności z drukowaniem. Jeśli jednak wzorem Porfiriona Osiełka dokonać kilku prostych czynności zduńskich, to kiedy się dym rozwieje, ujrzymy coś szalenie antypoetycznego — a mianowicie bibliografię, z której wynika, że do roku 1953, kiedy to Gałczyński umiera, żaden z ówczesnych pieszczochów reżimu nie opublikował więcej od niego, tyle, że gros tych publikacji ukazało się w prasie, a nie w książkach, których wydał zaledwie kilka. ⁶⁶

W epoce stalinowskiej Gałczyński był rzeczywiście atakowany. Tak się złożyło, że poza wspomnianym już autorem Zniewolonego umysłu najostrzej atakowali go — przyszły autor Poematu dla dorosłych ⁶⁷, przyszły autor Szekspira współczesnego ⁶⁸ i przyszły autor szeregu powieści podpisywanych pseudonimem Tomasz Staliński ⁶⁹. Najbardziej zagorzałych obrońców znalazł poeta w osobach Jerzego Borejszy ⁷⁰ i Jerzego Putramenta ⁷¹ . Jeśli spojrzeć na te dwa zestawy nazwisk z historycznego dystansu, jakim dysponuje piszący te słowa, trudno nie dostrzec w nich pewnego porządku.
Objaśniłbym go w ten sposób: wbrew temu, co pisał przed 35 laty w Zniewolonym umyśle Czesław Miłosz, stalinizm w Polsce był — szczególnie jeżeli mówimy o intelektualistach — szalenie skomplikowaną kombinacją tego, co nasz noblista nazwal heglowskim ukąszeniem, z najewidentniejszym cynizmem i elemen- tami agenturalnej działalności NKWD na dodatek. Jeśli chodzi o Gałczyńskiego, to cyniczne pobudki jego wolty ideowej były oczywiste dla tych, którzy sami nie byli cynikami, aie na takiej czy innej zasadzie chcieli budować nową, lepszą Polskę (mówiąc tak mam na myśli i Stefana Kisielewskiego), podczas gdy dla cyników i sowieckich agentów były jednocześnie oczywiste pożytki, jakie stalinizm w Polsce mógł mieć z „wesołego Karakuliambra”.
Nie wydaje się prawdopodobne, aby pewne zasadnicze ustale- nia w tej sprawie nie były poczynione jeszcze przed podjęciem przez Gałczyńskiego decyzji o powrocie, który ostatecznie nastąpił w marcu 1946. Był to czas, kiedy bali się do Polski — i słusznie — wracać ludzie o znacznie mniej zabazgranych życiorysach. Galczyński przyjeżdża do kraju w okresie szczytowego nasilenia walki z Polskim Stronnictwem Ludowym, związanej ze słynnym referendum „3 razy tak” ⁷² i mającymi się już wkrótce odbyć wyborarai do sejmu ⁷³ , gwarantowanymi przez Układ Jałtański, i właśnie wtedy zadaniem poety staje się odwracanie uwagi pu- bliczności od spraw z obywatelskiego punktu widzenia istotnych i stwarzanie pozorów normalności życia artystycznego, literackiego i codziennego w kraju, który aktualnie podlega pacyfikacji ⁷⁴ .

Temu prześladowanemu jakoby poecie ⁷⁵ przydzielono już w roku 1948 mieszkanie w jednym z najelegantszych i najlepiej strzeżonych rządowych domów w Alei Róż ⁷⁶ , gdzie był jedynym bezpartyjnym lokatorem, a jego najbliższymi sąsiadami byli Prezes Kruczkowski i Prezes Cyrankiewicz — i wszystko to w czasie, kiedy np. dla osiemdziesięcioletniego Leopolda Staffa, mieszkającego na którymś tam piętrze bez windy, dało się zrobić tyle, że ustawiono ławkę na półpiętrze, aby staruszek mógł sobie odzipnąć po drodze „na swych własnych schodach”.

Gra była wyrafinowana: teatrzyk Zielona Gęś otaczający się pozorami pure nonsense był w swojej istocie największym sukcesem komunistycznej propagandy, był politycznym kabaretem wymierzonym przeciwko wartościom o zasadniczym znaczeniu dla narodowej tożsamości Polaków. Orwellizacja polskiej rzeczywistości drugiej połowy lat czterdziestych spowodowała, że jednym z istot- niejszych celów propagandowej nagonki stała się historia narodowa, którą trzeba było poddać demontażowi, a następnie stosownej przeróbce; jednym z tych, którzy się tego zadania podjęli, był autor Zielonej Gęsi .
W zabawnych i absurdalnych scenkach tego gazetowego kabaretu, w jego precyzyjnie budowanych anegdotach i bonmotach, nieustannie, podczas całego okresu jego istnienia, powtarzane było przekonanie, że wszystko, co historyczne, jest tym samym bzdurne i nie ma żadnego sensu ani znaczenia, a godne jest tylko kpiny i szyderstwa. Poza kpinami z historii jako takiej koncentruje się Gałczyński w Zielonej Gęsi na pewnych jej postaciach, których wspólnym mianownikiem jest ideowość i zaangażowanie w walce o polskie sprawy: Sobieski i Broniewski, Anders i Paderewski, Kasprowicz i Grottger, a już szczególnie chętnie Wyspiański i, Mickiewicz, z prześmiewaniem Ody do młodości i III części Dziadów. A jednocześnie w swoich pozornie nieskrępowanych żartach ze wszystkiego, co historyczne, Gałczyński starannie omija epoki, na które stalinizm stawiał: oświecenie i pozytywizm.

Nie będziemy tutaj Zielonej Gęsi cytowali, jest ona bowiem dostatecznie dobrze znana i wielokrotnie wydawana, nie będziemy wyliczać jej premier poświęconych kpinom z religii i Kościoła, honoru i tradycji, przyjrzymy się jednej tylko premierze, która stawiała sobie za zadanie krytykę brzydkiej wady spóźnialstwa. Otóż w Strasznym końcu Spóźnialskich (1949) ⁷⁷ charakteryzujący się tą brzydką cechą bohaterowie nazywają się Quovadisińscy, Trylogowicz, Sandomingowski i Samosjerski, mają ośle uszy i zajmują się chóralną recytacją mistycznych utworów Towiańskiego oraz oddają się ,,z piskiem” martyrologii. Uczciwość nie jest kategorią, która nadawałaby się do analizy dokonanej tu przez Gałczyńskiego kombinacji.

Wszystko, co nazwiska ze Spóźnialskich znaczą, bywało w Polsce atakowane, i to przez największych, przez Brzozowskiego i przez Żeromskiego, którego Gałczyński tak nie znosił⁷⁸ , ale próba wiązania tych treści ze spóźnialstwem na zasadzie mnemotechnicznej sztuczki jest po prostu cynizmem.

I niestety nie ma żadnych danych, które pozwalałyby się łudzić, że Gałczyński nie wiedział co czyni, że nie odróżniał dobra od zła. Oto fragment wiersza Pochodnia, napisanego w roku 1945 — przestrogi, której sam sobie udzielił — i nie posłuchał:

[...] Pakuj się. Lecz pomnij:
Ten płomień będzie ścigał cię po całym świecie, dopadnie cię w końcu i na gnój spali, tysiącem oczu prześwidruje serce, kielich wytrąci z ręki lekkomyślny i będzie syczał: — Zdrajca, zdrajca, zdrajca!
Ja cię ostrzegam, póki czas. Bo honor to jest to coś, z czym się nie igra, bracie. ⁷⁹

Trzy lata później mówił w jednym z wywiadów:

Ten najmniejszy teatrzyk świata jest dziś tak popularny, że można go wykorzystać propagandowo. „Propaganda” to tylko pozornie brzydkie słowo, gdybyśmy bowiem uprawiali propagandę dobrą, na pewno byśmy je zrehabilitowali i utraciłoby swą rzekomą brzydotę. Miło mi —jak to się mówi — zakomunikować, że jedno z przedstawień Zielonej Gęsi (Dymiący piecyk) zostanie użyte przez Borejszę jako motto do jego najbliższego artykułu w „Odrodzeniu”. [...] Najchętniej zaś poddaję się wpływom czterem. Mianowicie:

Horacjusza, u którego każdy propagandysta powinien się uczyć zwięzłości formy. Wergiliusza, który w ostrości poezjotwórstwa („zdjęcia poezjograficznego”) prześcignął film amerykański. Krasickiego — wielkiego nauczyciela humoru i byłego biskupa Ziem Odzyskanych.
Wreszcie: chłopskiego rozumu. [...]
Obecnie biorę udział w akcji propagandowej Ministerstwa Zdrowia. Min. Sztachelski zamówił u mnie półgodzinne słuchowisko radiowe o tendencji prohibicjonistycznej. [...] Sprawa walki z alkoholizmem jest sprawą odbudowy, bo pijaństwo zmniejsza wydajność pracy. [...]
Z całą satysfakcją wystąpię 14 marca w Śledziejowicach pod Wieliczką. Będzie to pierwszy mój występ na wsi w ramach akcji inspirowanej przez Prezydenta. ⁸⁰

Stalinowska przygoda Gałczyńskiego zakończyła się efektem, którego nie spodziewał się ani sam poeta, ani jego mocodawcy, a którego po dziś dzień nie odnotowała krytyka literacka: oto dorobek Gałczyńskiego jest jedynym, co w poezji polskiej ocalało z tamtej epoki ⁸¹ . „Zielona Gęś” stała się największym sukcesem komunistycznej propagandy, kształtując stosunek do narodowej historii całego pokolenia polskiej inteligencji — i musiało minąć z górą ćwierć wieku, zanim zaczęto się w Polsce przyznawać do wyszydzanych przez Gałczyńskiego wartości bez obawy narażenia się na drwiny tylko.
A drwina i profanacja były jego żywiołem ⁸² . Zaczęliśmy studium niniejsze od nieborowskiej Niobe i IX Symfonii, tej Niobe, którą po śmierci Gałczyńskiego tak zachwycał się w paryskiej „Kulturze” Konstanty Jeleński ⁸³ , i teraz, bez nadawania tej czynności żadnej muzycznej nazwy, pozwolimy sobie do pierwszego obrazu naszego tekstu powrócić, do tego mianowicie miejsca, kiedy zdziwienie nasze wzbudziło wplecenie hymnu do radości w poemat o  Niobe.

Przypominam sobie pewną historię, arcyzabawną historię [wspomina była pracownica organów ścigania, prawdopodobnie ze względu na specyficzne poczucie humoru oddelegowana następnie do „Przekroju”, Izabela Czajka-Stachowicz]. Było to na jesieni 1938 roku — Hitler wydalił wtedy kilka tysięcy swoich (niemieckich) Żydów za granicę Polski rzeczywiście zaczyna się arcyzabawnie, ale nie uprzedzajmy wypadków, będzie jeszcze śmieszniej — J. W.]. Zjawił się wysoki i gruby pan o ciemnych, smutnych oczach [gość okazał się psychoanalitykiem z Berlina, przypadkiem pojawił się Gałczyński i zabrał doktora, aby mu pokazać Warszawę — J. W.]. Następnego dnia dowiedziałam się od Weronci, że gość mój wcale do domu nie wrócił. [...] obudził mnie telefon. Nieprzytomna podniosłam słuchawkę.

Dzwoniono z zarządu Cmentarza Żydowskiego, prosząc o pomoc. Poprzedniego dnia dwu nietrzeźwych panów zakwaterowało się w jednym z grobowców, piją, śpiewają, grają na grzebieniu i na zmianę wyprawiają się do miasta po zapasy alkoholu. Na perswazje i prośby personelu nie reagują, w końcu podali numer telefonu p. Stachowicz.

Po trzech kwadransach byłam w Zarządzie Cmentarza Żydowskiego. [...] Dwóch szamesów zaprowadziło mnie do tego miejsca. Z daleka słyszałam śpiew. Psychoanalityk głębokim barytonem zawodził „Freude schöner Gotterfunken”.

Ogromną czułość poczułam w piersiach, kiedy głos Konstantego podjął „Tochter aus Elisium”. Surowo spojrzałam na obu Żydów idących tuż przy mnie. ⁸⁴

Zaiste godni pogardy.

¹ Wszystkie cytaty utworów Gałczyńskiego —jeżeli nie zaznaczono inaczej - według wydania: Konstanty Ildefons Gałczyński Dzieła, tom I —V, Warszawa, 1979.
Wszystko, panie, to wiatr i piasek i jak wiatr, co nad piaskiem przewionie.
Lepiej być świnią w maju, niż w wieczności, proszę pana, słoniem pisał Gałczyński w Balu u Salomona (t. I, s. 198). Czesław Miłosz komentując ten cytat powiada, że „Mistrz Konstanty doprowadził pogardę dla «wiatru i piasku» do perfekcji” (Prywatne obowiązki , Paryż 1980, s. 94).

² Niobe , t. II, s. 424. Tytuł IV i ostatniej części poematu, napisanego w roku 1950, wielokrotnie wznawianego. Ten cytat z Schillera/Beethovena padnie również w zakończeniu utworu, w jego ostatnich wersach, tuż obok takich cytatów (? — J.W.), jak: „Mensch — ja, dass klingt stolz. W iskusstwie cziełowiek”.

³ Żywot Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego , I, 301

⁴ Poemat dla zdrajcy, t. II, s. 540

⁵ Notatki z nieudanych rekolekcji paryskich, t. I, s. 497.

⁶ Niobe, loc. cit., Dedykacja.

⁷ Informację, że Gałczyński dostał się do niewoli sowieckiej i dopiero później — w ramach przyjacielskiej wymiany jeńców między sojusznikami — znalazł się w niewoli niemieckiej, podaje już Miłosz w Zniewolonym umyśle (Paryż 1953, s. 176), to zaś, że więziony był w Kozielsku, pierwszy raz podała córka poety, Kira Gałczyńska, w: Konstanty syn Konstantego (Warszawa 1983, s. 66), informując, że wiadomość tę zdobyła dzięki telewizyjnemu programowi „Świadkowie” w latach siedemdziesiątych.

⁸ Serwus madonna, t. I, s. 127.

⁹ Po opublikowaniu przez „Przekrój” wiersza Pochwalone niech będą ptaki (t. II, s. 192) list z zasadniczym protestem przeciwko zawartej w nim moral insanity nadesłał do gazety Tuwim. Pisał m. in.: „Odpowiedzialność — to świadomość, że nasze Wiersze będą czytać tysiące ludzi, (...) to (...) historia, za którą my, poeci, jesteśmy nie mniej odpowiedzialni, niż wodzowie, mężowie stanu i inni aktualnie władzę sprawujący obywatele Rzeczypospolitej. (...) Z początku niby nic: rymek, dymek, strofeczka, piosneczka — a po latach ogień, łomot, huk, wrzask, krew, walące się domy... (...) Protestuję przeciw lekkomyślnemu pochwalaniu jednym tchem grzesznika i świętego. (.,..) Skąd wiesz, Konstanty, kogo sobie ów przechodzień podstawi pod ogólnikowy, nieokreślony termin „grzesznik”. Może mordercę Milionów Świętych, Milionów Męczenników zalegających pokotem znane i nieznane mogiły w naszej ojczyźnie? Może bratobójcę?” („Przekrój” 1947 nr 135).

¹⁰ Grób Beethovena, t. II, s. 596.

¹¹ Liryka, liryka, tkliwa dynamika, t.II, s. 33

¹² Kolczyki Izoldy (kwestia poety), t. II, s. 67.

¹³ J. Hoppe Mały Ildefons, w: Wspomnienia o K. I. Gałczyńskim , Przedm. i red. A. Kamieńska i J. Śpiewak, Warszawa 1961, s. 47 — 52.

¹⁴ Ibidem, s. 49.

¹⁵ A. Ziemny Okruchy lat krakowskich, w: Wspomnienia o..., s. 319.

¹⁶ K. Gałczyńska op. cit ., s. 17.

¹⁷ Ibidem, s. 38.

¹⁸ Ibidem, s. 43 i nast.

¹⁹ Ibidem, s. 62.

²⁰ Ibidem, s. 9-12.

²¹ Ibidem, s. 37.

²² A. Sandauer O Gałczyńskim — tym razem ... bez taryfy ulgowej, w: Liryka i logika, Warszawa 1969, s. 326.

²³ Por. interesujące studium A. Z. Makowieckiego Trzy legendy literackie. Przybyszewski, Witkacy, Gałczyński., Warszawa 1980, zwłaszcza s. 129-161. Po opublikowaniu niniejszego tekstu Makowiecki podjął z nim polemikę (Być inkwizytorem jesienią, „Krytyka” 1990 nr 32-33, s. 235-238) w obronie legendy Gałczyńskiego. W konkluzji powiada Makowiecki, iż gdyby Gałczyński dożył dzisiejszych czasów, byłby katolickim moralistą. Też tak uważam.

²⁴ Gałczyński doskonale zdawał sobie z tego sprawę. Por. jego interesujący list do Jerzego Borejszy, w: B. Fijałkowska Sumienie narodu? , Warszawa 1986, s. 41-42.

²⁵ To odwrócenie klasycznej łacińskiej sentencji pochodzi z Notatek z nieudanych rekolekcji paryskich , wiersza najjaśniej formułującego powody, dla których Gałczyński decyduje sie w roku 1946 na powrót do kraju.
W wersji łacińskiej — Ars longa, vita brevis — przekazał nam tę maksymę Seneka, powołując się na Hipokratesa. .Cytowana bywała wielokrotnie, bo i jest moralnie nie bez znaczenia. Dość istotną rolę odgrywa ona w Fauscie (por. I. Noc. Pracownia) , jedynej książce, jaką wedle relacji córki - Gałczyński zabrał ze sobą na wojnę. I takie oto wnioski wyciągnął z tej lektury.

²⁶ W wielu wspomnieniach o poecie pojawiają się informacje o wyznaczaniu przez niego ceny za poszczególne utwory i targowaniu się o nią. Pisał o tym“ zresztą Miłosz (Zniewolony umysł , s. 172), nie neguje K. Gałczyńska (op. cit ., s. 103), podając nawet konkretne przykłady.

²⁷ Tamara Chanum, II, 267. można podać i przyklady bardziej drastyczne:
— Kto w cywilizacji jest pasożytem,
— ten zaraz krzyczy i woła,
— my nie płaczemy, gdy dziecko młotkiem
— Tłucze Michała Anioła
- pisał w „Prosto z mostu” (1937, nr 15), zas 10 lat później polemizował ze znanym dystychem Jesienina Otdam wsju duszu Oktiabru i Maju / No tol’ko liry miłoj nie otdam, pisząc w wierszu Kwiaty na tor (z tomu Ślubne obrączki) wprost:
Socjalizm to słońce, mówię wam — niech tam strzela w słońce zbir za zbirem.
Nasz Październik był w Lipcu.
Jemu dam nawet lirę. [II, 264]

²⁸ Muzie nóżki caluję, I, 344. Piasecki to wezwanie do plucia na prawo i lewo zdecydował się wydrukować, późniejsi wydawcy — przeważnie nie.

²⁹ Polska wybuchła w roku 1937, „Prosto z mostu” 1937 nr 9. Godzi się tutaj przypomnieć, że w dwudziestoleciu międzywojennym używało się często sformułowania o „wybuchu niepodległości” mając na myśli wydarzenia z listopada 1918 roku, i tytuł utworu Gałczyńskiego jest wobec takiej wizji historii znacząco polemiczny.

³⁰ Gdybym był Żydem, dziewczyno, „Prosto z mostu”, 1938 nr 5.

³¹ Ibidem.

³² Wit Stwosz, II, 489, cz. VI Modlitwa mistrza.

³³ Ibidem, cz. IX Finał.

³⁴ Drukowany w „Prosto z mostu” 1936 nr 21, przedruk w Utworach poetyckich, Warszawa 1937, s. 205 — 209. Z filologicznego obowiązku musimy dodać, że nasz Achaj pisze po łacinie z błędami ortograficznymi.

³⁵ Wycieczka do Świdra, II, 319, utwór z roku 1949.

³⁶ J. Zagórski, Prawdy i legendy, w:. Wspomnienia o..., s. 237. Tamże inna anegdota: „Często hurmem chodziło się na wielkie zamiejskie spacery. Na jednym z takich spacerów, gdy stwierdziliśmy, że nie mamy grosza przy duszy, ani na autobus powrotny, ani nawet na wodę sodową, Konstanty wpadł na pomysł, żeby czteroletnia dziewczynka, imieniem Bożenka, która była z nami na spacerze, stanęła przy drodze i użebrała na starszych. Dziecko wywiązało się z zadania bez zarzutu i środki pieniężne na powrót zostały zdobyte.” (s. 230 i nast.). Cokolwiek uczyniliście jednemu z tych maluczkich...

³⁷ Słowo „rekwizyt” wydaje się jednym z ważniejszych słów —kluczy do twórczosci Gałczyńskiego. We wspomnieniach o nim używają go praktycznie wszyscy, włącznie z córką Kirą.

³⁸ Tę fascynującą wiadomość podaje K. Gałczyńska w: Konstanty Ildefons Gałczyński. Wstęp i oprac. K. Gałczyńskiej, Warszawa 1981 (album), s. VIII.

³⁹ 16 IX 1939 powstają Sen żołnierza i Pieśń o żołnierzach z Westerplatte, pomiędzy marcem a październikiem 1942 List jeńca, Dzika róża, Srebrna akacja i wiersz o incipicie To nic, że droga daleka. Te cztery Wiersze przesyła poeta żonie oficjalnie przez Kriegsgefangenenpost (reprodukcja autografu Srebrnej akcji na blankiecie poczty jenieckiej w cytowanym albumie, s.46, przyp. 37) Jesienią 1944 powstają Pieśń o fladze, Matka Boska stalagów i Dopiero wzejdzie księżyc.

⁴⁰ Utwory poetyckie (1937) otwiera wiersz:

Horacjusza wydania weneckie...
Horacjusza wydania weneckie i trochę czarnej kawy po obiedzie lepszego tytoniu szczypta, bzy tureckie i dobry, duży księżyc, który wzejdzie:
Oto wszystko, co mi może zniszczyć polska „rewolucja”, ciemna gawiedź w rękach smutnych psychopatów.

Kiedy się okazało, że ze „smutnymi psychopatami” można się jednak dogadać, że są oni gotowi zaangażować „wesołego Karakuliambra” i zagwarantować mu dobra, o jakie się upomina, wiersza tego można było już więcej nie publikować.
Horacy — na którego tak się lubi Gałczyński w swojej powojennej twórczości powoływać — jest dla niego jednym z symboli wyższej kultury — obok „lepszego” tytoniu i „tureckiego” bzu. Zawsze też przy imieniu łacińskiego poety pojawia się wzmianka o oprawie (skóra cielęca) lub wydaniu; Gałczyński miał na własność wydanie londyńskie, ale to przecież nie tak poetyckie — gdzież bo Londynowi do Wenecji. Istotne, że Horacy należy u Gałczyńskiego do porządku przedmiotów, mieści się raczej na stole niż w świadomości.
Odnotujmy tu interesujące wspomnienie Anny Kowalskiej. Gałczyński w jej obecności odczytał zdanie z eseju Jerzego Kowalskiego o Horacym: „Bez kontekstu wydarzeń z poezji Horacego zostaje niewiele więcej prócz smaku Falerna i muzykalności wiersza”. Gałczyński zmarszczył brwi. „N i e c h c i a ł kontekstu wydarzeń. Dla niego wszystko istniało w jednym czasie, czasie arcydzieł. Horacy i. Safona, Wit Stwosz, Breuglowie, Kopernik i Bach zjawiali się w rozmowach jak aktorzy przywoływani na scenę. Za chwilę, z woli poety, wrócą za kulisy.” (A. Kowalska Czas tańczący, w: Wspomnienia o..., s. 384).
Dodajmy do wyliczenia Kowalskiej, że w wierszach Gałczyńskiego pojawiają się na tej samej zasadzie —jako epitet ornans — i inne nazwiska jak np. Walter, Stalin, Nowotko (słynny rym słodko/Nowotko), Hanka Sawicka, Janek Krasicki etc., przy czym można znaleźć i takie przypadki, gdzie Walter z Chopinem koegzystują sobie w tym samym wersie.

⁴¹ Ulica Towarowa, 1.1, s. 131; wiersz z roku 1929 publikowany praktycznie we wszystkich zbiorach Gałczyńskiego. Na Towarowej mieścił się dom rodzinny poety.

⁴² Inge Bartsch wg wydania Wiersze (1946); także wszystkie edycje następne. W cytowanych stale przez nas Dziełach: t. I, s. 227.

⁴³ Inge Bartsch wg wydania Utwory poetyckie (1937).

⁴⁴ Inge Bartsch, wszystkie wydania.

⁴⁵ Wit Stwosz, cz. IX, Finał. Kiedy Andrzej Stawar, analizując ten fragment, mówił o niezawodnym wpływie koncepcji tak Norwida, jak i Brzozowskiego (O Gałczyńskim , Warszawa 1959, s. 355), nie przypuszczał zapewne, że współtworzony przez filozofa z „Przekroju” porządek zmusi go do wydania Pism ostatnich u Jerzego Giedroycia.

⁴⁶ Określenie obiegowe, używane m. in. w programie polonistyki licealnej. Zawdzięczamy je zapewne studium A. Sandauera z czasów jego słynnego prześladowania: Poeta „świętej powszedniości”, „Nowa Kultura” 1953 nr 22.

⁴⁷ Por. np. Wileńskie imbroglio (t. I, s. 342) czy Niobe , która poprzedzona jest następującym spisem treści: „I. EUTYFRON: Uwertura; Bizancjum; Mała fuga. II. CHACONA: Kustosz; Ostinato; Mały koncert skrzypcowy; Nenia Niobe . III. NIEBORÓW: Duży koncert skrzypcowy; Spotkanie z Chopinem; Koncertu skrzypcowego ciąg dalszy. IV. «O RADOSCI, ISKRO BOGOW!»”. Por. również np. w wierszu Inwokacje do poezji Wileńskie imbroglio (t. II, s. 335):

Praco fizyczna,
Architekturo forteczna preludiów Jana Sebastiana Bacha,
Odsłaniająca nieskończone perspektywy w koncercie fortepianowym C-dur Mozarta, Ballado f-moll
Uporze stalingradzki.

⁴⁸ Quintus Horatius Flaccus Carmina , I, 37, w 5-7. Tu według wydania Wybór poezyj, Kraków 1923, Biblioteka Narodowa, seria II nr 25, w przekładzie Józefa Zawirowskiego.

⁴⁹ Ibidem, IV, 12, v 28.

⁵⁰ A. Z. Makowiecki, op. cit . Szkoda, że badacz ograniczył się w swojej pracy do koncepcji teoretycznoliterackiej, którą rozumie w ten sposób, że zajmuje się badaniem struktur legendy literackiej i praw, które nią rządzą, traktując jej tresć jako akcydens.

⁵¹ A. Maliszewski Konstanty, w: Wspomnienia o..., s. 75. Polemizując ze Stawarem (op. cit .) Maliszewski podkresla, że normą w sferach cyganerii artystycznej Warszawy tamtych lat było jednak kończenie studiów.

⁵² A. Z. Makowiecki, op. cit ., s. 144-147. Relacje te ulegendowione są do tego stopnia, że nie wiadomo nawet, czy poeta służył w piechocie, czy w kawalerii, oraz ile czasu trwała jego służba wojskowa i w jakim stopniu przeniesiony został do rezerwy.

⁵³ Ibidem, s. 141.

⁵⁴ Calendarium życia i prac Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego, w: Wspomnienia o..., s. 19.

⁵⁵ Jubileuszowa rozmowa z Kirą, I, 416, pierwodruk „Prosto z mostu” 1938 nr 24. W następnej epoce Kira również nie przestała być obecna w poezji ojca. W Wyjątku z listu do córki (t. II, s. 388), z tomu Zaczarowana dorożka, pisał:

Gdy niebo od gwiazd błyska, wiedz, że te srebrne błyski to jest Hanka Sawicka, to jest Janek Krasicki.

⁵⁶ T. Łopalewski Wileńskimi śladami, w: Wspomnienia o..., s. 238 i nast.

⁵⁷ Mickiewicz stanie się natomiast jedną z postaci, do których Gałczyński będzie się musiał odnosić w swoich tekstach propagandowych epoki stalinowskiej. Nastąpi tu interesująca schizofrenia: reprezentowane przez Mickiewicza wartości będą ośmieszane w Zielonej Gęsi,, natomiast nazwisko, jako symbol dobra i piękna, używane i nadużywane będzie w tekstach „pozytywnych”, jak np. w agitce Służba Polsce:

Przy szoferze chłop czyta Wiersze. Widać mu z miny, że te Wiersze muszą być piękne jak lato.
Oczywiście do chłopa się zaraz przysiadam.
Lubię, wiecie, gadać z ludźmi, taką rozmowną pracę.
On pokazuje mi tom. Naturalnie: Pan Adam:
Ballady i romanse.
[...]
Służba Polsce? Wasz syn, mówicie, zapisał się?
Dumni jesteście. Brawo.
Naród to jest rodzina. Usprawnimy komunikację, więcej szos tryśnie ku Tobie, Warszawo!
A w Warszawie Prezydent. [t. II, s. 241]
Wiersz z tomu Ślubne obrączki (1949). W późniejszych zbiorach raczej trudno go znaleźć. Swoją drogą o losach Mickiewicza w epoce stalinowskiej można by napisać oddzielny dreszczowiec.

⁵⁸ W. Żukrowski Dary Gałczyńskiego, w: Wspomnienia o..., s. 308-311.

⁵⁹ Por. np. Miłosz Zniewolony umysł, ed. cit. , s. 170: „był nałogowym alkoholikiem”. Żukrowski: „Konstanty lubił wypić. Kto przeżył bodaj jedną jesień i rozkisłą zimę w Krakowie, nie będzie mu się dziwił (?? — J. W.) [...] Zdolność wypicia jest darem męskiego wieku. (?!? — J. W.) [...] W tym czasie (Kraków 1946 — 47 — J. W.) Gałczyńskiemu ów dar łatwej, monopolowej radości został odjęty. [...] Pamiętam go w ciasnym i mrocznym przejściu, stojącego bezradnie. Gdy podszedłem, "chwycił mnie za ramiona, ścisnął. Był mocnym chłopem. Oczy miał pełne udręki.
— Rozumiesz, ja się nawet zalać nie mogę [...]
Serce miał zapiekłe od goryczy, a ciało gięło się i łamało, jednak ciągle był daleko od upragnionego stanu lekkości i odurzenia alkoholowego.” (op. cit ., s. 307, 310 i nast.)
Zagórski: „[...] czas także skończyć z inną legendą, jaka narosła wokół jego osoby, mianowicie z legendą alkoholu. Gdyby zmierzyć za pomocą jakichś rejestracyjnych przyrządów ilość alkoholu wchłoniętą przez jego organizm i przez organizm przeciętnego mieszkańca Europy — okazałaby się to ilość zaskakująco skromna”. (op. cit ., s. 234).
Stanisław Maria Saliński: „Absolutnie nieprawda, że był alkoholikiem, jak niepotrzebnie, fałszywie i nic nie rozumiejąc Konstantego napisał Czesław Milosz. [ Znalem te stany Konstantego – bez kieliszka wypitej wódki albo po minimalnej jej ilości, dla człowieka zdrowego i normalnego absolutnie znikomej. S.M. Saliński Gwiazda, w Wspomnienia o ... , s.103

⁶⁰ Por. J. Zaruba Wspomnienia anińskie, w: Wspomnienia o..., s. 262 i nast.

⁶¹ Por. A. Z. Makowiecki, op. cit ., s. 147-157. Autor przytacza liczne przykłady konkretnych wypowiedzi, zarówno wspomnieniowych jak krytycznoliterackich. Dopowiedzmy tutaj, że w tę stronę spychały sprawę Gałczyńskiego wszystkie istotne dla życia literackiego PRL czynniki. Podstawowym jest oczywiście orwellizacja, skłonność do usuwania z historii wszystkiego, co zdarzyło się „niepotrzebnie”, drugim — naturalna skłonność autorów tych wypowiedzi do wybielania się, a przecież znakomita większość z nich przynajmniej w stalinizmie uczestniczyła (wyjątkiem jest tu Zaruba, który zanim został stalinowcem, ilustrował antysemickie wypady Gałczyńskiego w „Prosto z mostu”). Działa tu więc swoisty esprit de corps. Jeśli chodzi o młodszych, to „okuty w powiciu” Andrzej Drawicz, człowiek z pokolenia STS, pisząc monografię swego mistrza (.Konstanty Ildefons Gałczyński, Warszawa 1968), zapewne nie zdawał sobie jeszcze sprawy, że pisząc o owym mistrzu tak ciepło tuszuje wybryki „barda Polski Ludowej”, człowieka, który przyczynił się do zniewolenia wielu umysłów. Ci natomiast, którzy właśnie w takim kształcie wydali w roku 1968 monografię Drawicza przemilczającą oenerowskie zaangażowania Gałczyńskiego — zapewne znacznie lepiej zdawali sobie sprawę z tego, co robią.

⁶² Kategoria wprowadzona przez monografię Stawara (op. cit .), powtarzana później do znudzenia.

⁶³ Nąjjaskrawiej formułuje myśl taką Sandauer: „jeśli z taką łatwością składa deklaracje światopoglądowe, to dlatego, że nie wydaja mu się one a ż t a k ważne” (Liryka... , s. 343).
⁶⁴ Por. J. Stradecki Konstanty Ildefons Galczyński, Poradnik bibliograficzny. Biblioteka Narodowa, Warszawa 1970. Jest to publikacja „popularna” i ten jej charakter ma usprawiedliwiać jej zadziwiające —jak na pracę bibliograficzną — przemilczenia.
⁶⁵ Por. Cz. Miłosz Prywatne obowiązki . Odpowiedź na pytanie, dlaczego reszta jest milczeniem, wymagałaby oddzielnego studium.
⁶⁶ Książek poetyckich sześć: Wiersze, Oficyna Księgarska 1946, Zaczarowana dorożka, Warszawa 1948, Ślubne obrączki, Warszawa 1949, Niobe , Warszawa 1951, Wit Stwosz, Warszawa 1952, Wiersze liryczne, Warszawa 1952. W roku 1954, a więc tuż po śmierci poety, ukazały się trzy książki następne. Nie liczymy tu rzeczy dla dzieci, przekładów i drukowanych w wydawnictwach muzycznych tekstów licznych piosenek, pieśni i kantat. O ile wiemy, Juliusz Słowacki przez całe życie nie wydał tylu książek poetyckich.
⁶⁷ Por. Adam Ważyk Perspektywy rozwojowe literatury polskiej, „Nowa Kultura” 1950 nr. 14. Referat wygłoszony na V Zjeździe ZLP. Ważyk mówił o „zdemolowanym kramiku mieszczańskiego inteligenta”, o lamusie szlacheckiego baroku z antycznymi bogami i pstrokacizną cudzoziemskich słówek”, a wreszcie zacytował Majakowskiego:
Czerwona ramka
Marks na ścianie
Kot się ociera o „Izwiestia” stare
A pod sufitem
piszczy nieustannie
rozwydrzony kanarek.
„Słuszniej by było” — konkludował Ważyk — „gdyby Gałczyński ukręcił łeb temu rozwydrzonemu kanarkowi, który zagnieździł się w jego wierszach.” Wedle wielu relacji obecny na sali obrad Gałczyński ripostował natychmiast rzuconym w kuluarach bonmotem: „Ale wtedy wszyscy zobaczą klatkę”.
Poeta świetnie zdawał sobie sprawę — nieporównanie lepiej od zaślepionego Ważyka — że powierzone mu zadanie maskowania klatki miało ówcześnie na froncie ideologicznym kapitalne wprost znaczenie.

⁶⁸ Por. J. Kott Gorzkie obrachunki, „Kuźnica” 1947 nr 31-32. „Wątpię” — pisał — „czy z punktu widzenia racjonalnej polityki kulturalnej należało własnie od Zielonej Gęsi rozpoczynać artystyczną edukację miliona czytelników najpopulamiejszego czasopisma w Polsce.” Oczywiscie nie chodziło o racjonalną politykę kulturalną, ani o czyjąs artystyczną edukację. Odbywała się rewolucja kulturalna, tylko nie wszyscy to od razu zauważyli. Gałczyński należał do bardziej spostrzegawczych.

⁶⁹ Por. S. Kisielewski O kosmicznym bełkocie, „Tygodnik Warszawski” 1946 nr 44. Skrupulatnosć każe odnotować, że stopniowo Kisielewski zmienia zdanie, i to diametralnie: we wczesnych latach pięćdziesiątych zajmuje się komponowaniem muzyki do piesni i kantat Gałczyńskiego, aby na koniec w powiesci Widziane inaczej (Londyn 1986, s. 67 i 163) pasować Gałczyńskiego na mędrca, z którego filozofią się identyfikuje, wykładając ją następująco: „Mądry u nas jest tylko ten, co potrafi nie nastawić komunistom dupy do bicia”.
⁷⁰ Żukrowski (op. cit ., s. 313) wspomina, jak Borejsza chciał zrobić z Gałczyńskiego barda ZWM. O wielkiej przyjaźni i mecenacie Borejszy (sąsiad z tej samej klatki schodowej) pisze K. Gałczyńska (Czas wzory układa. Dziennik z Prania, Warszawa 1984, s. 175-177).

⁷¹ W 1950 roku Putrament powraca do Warszawy, po wykonaniu dyplomatycznych zadań, jakimi tradycyjnie trudnią się akredytowani w Szwajcarii dyplomaci, zostaje sekretarzem generalnym ZLP i natychmiast przystępuje do kontrofensywy mającej na celu przywrócić Gałczyńskiemu należna pozycje na ideologicznym froncie, osłabiona chwilowo po cytowanym referacie Ważyka. Już jesienią 1950 roku zamawia u Gałczyńskiego wiersz na warszawski Kongres Pokoju, gdzie odnoszą wspólny sukces, mianuje go tłumaczem wierszy przybyłego na tenże kongres Nerudy (nieznajomość hiszpańskiego nie ma tu żadnego znaczenia), wreszcie w grudniu 1950 organizuje specjalna sesje w Związku Literatów, na której oskarżenia wobec Gałczyńskiego zostają oficjalnie wycofane. Jest to czas, kiedy stalinizm osiąga w Polsce pełnię rozwoju. Por. J. Putrament Sosna przy drodze, w Wspomnienia o... s. 435-438; Ibidem, Pol wieku. Literaci, Warszawa 1970, s. 209-212. Por. również protokół z zebrania Sekcji Poezji ZLP z dnia 19 grudnia 1951, znajdujący się w bibliotece Oddziału warszawskiego ZLP. Obszerne fragmenty tego protokołu drukowała „Nowa Kultura” 1951nr. 52

⁷² Gałczyński przybywa do Polski 22 III 1946. Référendum odbyło się 30 czerwca tego roku.

⁷³ Wybory do Sejmu odbyły się 19 1 1947.

⁷⁴ Proponuję czytać Zieloną Gęś i Listy z fiołkiem w takim kontekście, w jakim były pisane i publikowane, tzn. na przemian np. z następującymi pracami: S. Korboński W imieniu Kremla (dziennik 1945-1947) , Paryż 1956; Ł. Socha Skazani na śmierć i ich sędziowie 1944-1946, Kwartalnik Polityczny „Krytyka” nr 13-14, Warszawa 1983; K. Kersten Narodziny systemu władzy, Wydawnictwo „Krąg”, Bibilioteka Kwartalnika Politycznego „Krytyka”, Warszawa 1985, etc. Efekt porównywalny tylko z lekturą opowiadań Borowskiego.

⁷⁵ Jeśliby w ten sposób określać sytuacjç Gałczyńskiego, zupełnie nie wiadomo, jak określać sytuację tych, którzy podówczas przebywali w łagrach i więzieniach, których usuwano z pracy i uczelni, których skazywano na wieloletnie nieistnienie — lista ich nazwisk byłaby dłuższa od tego szkicu.

⁷⁶ Por. Calendarium, op. cit ., s. 21. W tej epoce nie zarabiało się już na „bułeczkę i masełko”, pojawily się nowe, bardziej wykwintne potrzeby. Wiadomości o prześladowaniach Galczyńskiego miewają kształt imponujący: oto np. Stawar pisze z oburzeniem o następującym spisku:

„W tym okresie szereg osobistości otrzymalo szare koperty z przepisanymi na maszynie przedwojennymi wierszami Gałczyńskiego z czasu współpracy z «Prosto z mostu», zwłaszcza z wierszami o treści antysemickiej” (op. cit ., s. 340).
Stawara cytują następni. Rzeczywiście skandal — ktoś podjąl próbę roz- powszechnienia wierszy, które miały być wyparowane. Tego się nie robi. Nie zacytował ich nawet Sandauer, tak czuły zazwyczaj na punkcie uczciwego i porządnego cytowania, i to nie tylko wtedy, gdy pisał o Galczyńskim, lecz i wtedy, gdy poświęcil się rozważaniom O sytuacji pisarza polskiego pochodzenia żydowskiego. Wyparowane.

⁷⁷ T. III, s. 585.

⁷⁸ Wspomina Stanisław Ryszard Dobrowolski:
„Przyjęcie w redakcji «Kwadrygi» uświetnił nie byle kto: [...] Julian Tuwim. Zapamiętałem z tego wieczoru jedno: spór Kostka z Tuwimem o Żeromskiego. Autor Nieznanego drzewa, poświęconego „najświętszej pamięci Stefana Żeromskiego”, mówił o twórcy Popiołów i Przedwiośnia z młodzieńcza żarliwością i nabożnym entuzjazmem. — My wszyscy z niego! — powtórzył wypowiedziane kiedyś dawno przez kogoś innego o kimś innym, największym, gorące słowa. Kostek kategorycznie zaprzeczył. On — nie. [...] Najspokojniej w świecie oświadczył, że o niebo wyżej od Żeromskiego stawia jako powieściopisarza ...Krasickiego. [...] Gałczyński rzeczywiście i aż do śmierci nie lubił Żeromskiego, nie znosił stylu jego pisarstwa. Zdaje się, że go w ogóle nie rozumiał.” Por. St. R. Dobrowolski Pierwszy rozdział przyjaźni, w: Wspomnienia o... s. 146-147.

⁷⁹ Pochodnia, 1.1, s. 480. Wiersz powstały w Paryżu, niedrukowany za życia poety. Pierwodruk „Nowa Kultura” 1957 nr 19. Charakter tego tekstu jest pod każdym względem wyjątkowy — pO Gałczyńskim w zasadzie nie zostało ineditów ze względów przez nas omówionych, jest przeto tym ciekawsze, że w wierszu tym mówi poeta zupełnie innym językiem, niż ten do jakiego przywykli jego wielbiciele — czyżby własnym?

⁸⁰ Poezja, „Zielona Gęś” i angelologia. Wywiad dla „Ekranu tygodnia” IV, s. 262.

⁸¹ Sandauer dostrzega to już w roku 1953: „W okresie jednak, gdy obóz
lewicy polskiej likwiduje przeżytki feudalizmu, Gałczyński [...] oddaje usługi nieocenione.” Por. A. Sandauer, Poeta „świętej powszedniości” , „Nowa Kultura” 1953 nr 22, liczne przedruki. Otóż to — usługi. Jerzy Putrament pisze w pamiętnym roku 1968: „Ale gdy się przyjrzy dziś [podkr. J. W.] twórczości poety w tym okresie [mowa o stalinizmie — J. W.], ogarnia zdumienie: jaka zaangażowana politycznie jest ta twórczość! I pomyśleć, że właśnie jego międlono w artykułach, referatach, wystąpieniach, za letniość wobec polskiej rewolucji! Międlili i uczyli tacy, którzy przy pierwszym wstrząsie rzucili się wprost w przeciwną stronę albo przykucnęli i kucają w kącie po dzień dzisiejszy.” Por. J. Putrament Pół wieku. Literaci, Warszawa 1970, s. 210.

⁸² Wspomina Julia Hartwig: „Nie wiem, ile jest prawdy w opowiastce, że kiedyś jadąc dorożką przez Krakowskie Przedmieście usiłował niespodzianie rozpędzić tłum podążający w procesji Bożego Ciała; wiem jednak, że mało kto na świecie potrafił z takim ciepłem opisać w swej poezji radość z płonącej choinki i uroki śnieżnych wieczorów Bożego Narodzenia.” Por. J. Hartwig Zaprzyjaźniony dom, w: Wspomnienia o..., s. 571.

⁸³ Trzeba było zaiste szlachetności Konstantego Jeleńskiego, aby nekrolog poety w paryskiej „Kulturze” (1954 nr 1) zatytułowany był Straty kultury polskiej, co jest w końcu nawiązaniem do publikowanych tak w kraju, jak i na emigracji list poległych, a na dodatek zawierał zdania: „twórczość Gałczyńskiego pogłębiła się w okresie powojennym” czy „Niobe Gałczyńskiego, napisana w roku 1951, jest może najpiękniejszym, a na pewno jednym z najgłębszych poematów w języku polskim.” Tamże porównanie z Fortepianem Chopina. Należy żywić obawy, że nie bez wpływu na sformułowania Jeleńskiego były plotki o rzekomym prześladowaniu pupila stalinowskiej propagandy.

⁸⁴ Por. Izabela Czajka-Stachowicz Wspomnienie o Konstantym Gałczyńskim, w: Wspomnienia o..., s. 401-402.






[1986]
Jan Walc, „Być świnią w maju”, Krytyka nr 26 , 1987