Honor i powielacz: ostatnia książka Jana Walca opowiada o polityce, miłości i zdradzie...

 
Wydana w ponad dwa lata po śmierci Jana Walca jego książka "Ja tu tylko sprzątam" jest zbiorem felietonów i artykułów. Większość z nich była drukowana w "Życiu Warszawy" i w nie istniejącej już "Wokandzie" w latach 1990-1992, kiedy miały miejsce wydarzenia fundamentalne dla najnowszej historii Polski.

Walc - krytyk literacki, publicysta równie błyskotliwy, jak kontrowersyjny, autor i redaktor podziemnych pism i wydawnictw lat 70. i 80. - był ich bacznym obserwatorem. Największą wartością książki nie jest jednak zapis wydarzeń, lecz zapis stanu inteligenckiej świadomości i inteligenckich emocji w okresie demokratycznych i wolnorynkowych reform.

W gruncie rzeczy jest to opowieść o miłości. O końcu miłości. Na początku, w latach 70. i 80., wszyscy się kochali i byli razem - zjednoczona przez opór przeciw totalitarnej władzy inteligencja o solidarnościowo-opozycyjnym rodowodzie. Na końcu jest trochę wzajemnych pretensji, niezbyt wielka partia i schodząca z areny dziejów klasa. Bo, jak Janek pisał, "dożywa również swojego czasu i moja formacja - anachronicznej w dzisiejszym świecie inteligencji, której dawno już by nie było, gdyby jej niechcący nie ocalił komunizm. któremu musiała opierać się przez dziesięciolecia'’.
Więcej nawet, dożywa swego czasu pokolenie "okute w powiciu", rozumujące kategoriami nie przystającymi do nowej rzeczywistości. Walc przyrównuje je do Żydów, z którymi Mojżesz chodził 40 lat po pustyni, by wymarli ludzie o mentalności niewolników faraona... kompletnie nieprzydatni do budowy samorządnego i niezależnego Izraela... "Nasz pokoleniowy pech, że akurat na nas przypadło te 40 lat i że to my musimy wymrzeć, żeby wszystko bylo normalnie i żeby otworzyly się wrota do Ziemi Obiecanej".
Potrafił zrozumieć zachowania zagubionych na pustyni reform Polaków. Bez zgody na głupotę, ale i bez pogardy dla niej. Jeden z najciekawszych tekstów tej książki to "Młotem prędzej", z kwietnia 1991 r. - zapis konfliktu w podwarszawskim Józefowie, gdzie Marek Kotański próbował zainstalować dzieci chorych na AIDS. Walc nawet rozumie, dlaczego szef MONAR-u nie poświęcił cza­su na przekonywanie. Nie poświęcił, bo go nie miał, "swoim chorym musi pomagać już teraz, w tej chwili, bo przecież oni są i muszą się gdzieś podziać... dość, że Kotański nie próbował mieszkańców Józefowa przekonać - próbował ich zmusić".

O to samo właśnie Walc miał pretensje do kolejnych rządów solidarnościowych: "W demokratycznym państwie polityka polega głównie na przekonywaniu, o czym nasi politycy zdają się nie wiedzieć albo nie pamiętać. Kto bowiem podejmuje decyzje, o których słuszności nie potrafi opinii publicznej przekonać, narusza tym samym kredyt zaufania, jakim został obdarzony, i powinien pamiętać, że przyjdzie mu kiedyś rachunek zapłacić".
Książka Walca nie jest analizą tego, jak doszło do płacenia rachunku. Jest subiektywnym, często niesprawiedliwym, ale fascynującym dziennikiem pokazującym, jak powstawało i powiększało się pęknięcie pomiędzy - "panem Janeczkiem", jak Walc lubił pisać o sobie - polskim inteligentem w średnim wieku, a wyłaniającą się z tejże inteligencji elitą polityczną.

Jan Walc nie był oczywiście jakimś tam sobie inteligentem.

Był jednym z najwybitniejszych intelektualistów młodszego pokolenia KOR-owców. Pewnie dlatego to rozejście się dwóch części inteligencji - rządzących i rządzonych - odbierał tak osobiście, boleśnie. Był przecież kolegą Zbyszka Bujaka, Andrzeja Celińskiego, Jacka Kuronia czy Adama Michnika.

Może właśnie nazwisko Michnika jest tu szczególnie istotne. Michnik jest jedną z głównych postaci tej książki, ważnym punktem odniesienia. Autor "Dziejów honoru w Polsce" był dla Walca, jak dla wielu z jego pokolenia, kimś szczególnym, wyjątkowym. Nie mógł więc Walc zaakceptować tego, że Michnik był i pozostaje przede wszystkim własnością Michnika.

Ten stosunek Walc pokazał relacjonując, jak to Michnik "zwierzył się" Wojciechowi Jaruzelskiemu: "Ja w myśli rozmawiałem z Panem przez te parę lat po wprowadzeniu stanu wojennego właściwie codziennie". Walc z gorzkim humorem komentuje to wyznanie: "Nigdy nie przychodziło mi do głowy, że dałoby się budować zdania, których podmiotem miałbym być wspólnie z gen. Jaruzelskim bądź kimś spośród jego towarzyszy - przeciwnie, za swojego towarzysza uważałem Adama Michnika i niemało razem robiliśmy. Obecne wyznania Michnika stawiają mnie w wyjątkowo głupiej sytuacji: oto okazuje się, że gdy faktycznie robił to ze mną, jednocześnie w myślach robił to z Jaruzelskim, trudno więc byłoby się dziwić, gdybym urządził teraz scenę zazdrości z tłuczeniem talerzy etc... A najgorsze w tym wszystkim - myślę jak każda zdradzana żona - że z taką szantrapą."

Walc był bowiem zdecydowanym antykomunistą.
I miał pretensje do tych, którzy uważali, że po Okrągłym Stole problem przestał istnieć. Podkreślał, że Polska jest jedynym krajem w tej części Europy, w którym "byłe kierownictwo państwa ciągle jeszcze nie jest niepokojone przez prokuratora". A zarazem rozumiał powody politycznych kompromisów. Uważał, że jego przyjaciele-politycy odeszli od zasad opisanych w "Dziejach honoru w Polsce", ale rozumiał, dlaczego odeszli, dlaczego "ów »honor w Polsce« staje się zjawiskiem historycznym". Pisał o "hrabim Rolandzie", który nie dmie w róg, bo nie honor mu wołać na pomoc przeciw Saracenom. A przecież "wiemy wszyscy, że hrabia Roland popierał z całej mocy pierwszy w pełni suwerenny rząd francuski sformowany przez Karola Wielkiego i wiemy również, że Karolowi potrzebne jest poparcie rycerza Rolanda. I jest absolutnie oczywiste, że śmierć hrabiego jest poważnym ciosem dla rządu Karola W. i utrudnieniem w realizacji jego programu, tak politycznego, jak gospodarczego, a chodziło, jak pamiętamy, o dokonanie we Francji przemian na skalę dziejową".

Więc "pan Janeczek" wie, że choć przedtem przy powielaczu po wielekroć rozmawiał z hrabią Rolandem o tym, że to nie honor dąć w róg, to teraz zasady są inne, chwila jest inna i nie chodzi o to, "by na dnie z honorem lec". Chciałby tylko wiedzieć, czy rezygnacja z dawnych zasad miała sens.

Chciałby, aby autor "Dziejów honoru w Polsce" napisał kiedyś drugi tom swojej pracy i żeby tam było o tym, jak hrabia Roland przyjeżdża do Magdalenki i jak oni potem ze sobą żyli - czy bardzo długo i szczęśliwie".
Jan Walc "Ja tu tylko sprzątam", wydawnictwo Szpak, Warszawa. Promocja książki odbędzie się w kawiarni Czytelnika w Warszawie dziś o godz. 18.00

Ten opasły tom felietonów budzi w pierwszym odruchu zdziwienie: jakże to, było ich aż tyle? Czy oderwane od doraźnego kontekstu zdarzeń sprzed kilku lat potrafią dziś raz jeszcze coś nam powiedzieć? Nie czułbym pewnie tego niepokoju, gdyby Jan Walc nie był felietonistą, na którego teksty po prostu czekałem.

Drukował je w różnych pismach, ale największy rezonans zapewniło im "Życie Warszawy". Wysoko nakładowy, poczytny dziennik był dla nich wymarzonym miejscem. Wyróżniały się pomiędzy innymi, a pamiętajmy, że w latach, w których Walc współpracował z "Życiem" (grudzień 1991-styczeń 1993), w gazecie tej swoje felietony zamieszczali m. in. Aleksander Małachowski, Marcin Król, Krzysztof Czabański, Jacek Fedorowicz.

Każdy z felietonistów miał swój dzień - do Walca należał piątek. Znajomi Walca z Instytutu Badań Literackich wspominają, że gdy pojawiał się w Pracowni Literatury Współczesnej, wszyscy byli już po lekturze jego felietonu w "Życiu". Z różnych względów była to lektura obowiązkowa.

Prowokował sam nagłówek tekstu Walca: Nie do życia. Zza jego kolokwialnej formy rozlegał się szyderczy chichot autora, który z nieomylną precyzją przyszpilał na papierze wyłuskane z politycznej i obyczajowej codzienności fakty. Miał na nie słuch absolutny - w Polsce działo się, jak i dzieje, wiele. Ten nadmiar faktów, którymi zwykli karmić się felietoniści, sprawiał, że jeden tekst w tygodniu to było stanowczo za mało. Pewnie dlatego również głos Walca brzmiał wyjątkowo wyraziście, wyposażony w najlepsze narzędzia publicystycznego fachu.

Rówieśnik poetów Nowej Fali, bezbłędnie wychwytywał nowe zjawiska języka. AAA Poparcie zdecydowanie kupię - zatytułował swój felieton z sierpnia 1991 roku. Dowcipne i bystre, prawda?

Ów słuch absolutny Walca dotyczył różnych płaszczyzn. Był przede wszystkim umiejętnością trafnego wyboru. Początki III Rzeczypospolitej nie mogły pozostawić u żadnego felietonisty poczucia niedosytu. Nie wątpię, że ten nadmiar był także udręką autora Ja tu tylko sprzątam. Czy miał zostawić "to wszystko"? Te wojny na górze i dole, polityczne przepychanki, Tymińskie- go, Wachowskiego, Kiszczaka? Oczywiście, sytuacja taka była nie do pomyślenia Walc żył tym, czym żyliśmy i my, jego czytelnicy, tyle że temperament publicysty nie pozwalał mu milczeć. Poprawię się: temperament publicysty i obywatela.

Pisanie felietonów było zewnętrznym przejawem tego temperamentu, który w innych warunkach nie czekał z założonymi rękami na lepsze czasy. Walc współredagował prasę drugoobiegową, a jego znajomi wspominają, że miewał palce zaczernione drukarską farbą, co oznacza, że osobiście zasiadał przy powielaczu. Słowem, w różnych okresach Walc robił to, co w danych warunkach mógł był robić i co było pożyteczne z obywatelskiego punktu widzenia.

Nie odważyłbym się ustalać hierarchii przejawów jego aktywności.
Należała do nich również praca naukowa. Jako historyk i krytyk literatury Walc zasłynął kilkoma książkami. Dużo emocji wzbudziły zwłaszcza Architekt Arki (1991), esej poświęcony Adamowi Mickiewiczowi, i Wielka choroba (1992), zbiór szkiców o stosunku pisarzy do roli społecznej w minionym i obecnym stuleciach. Zachwyty jednych stowarzyszyły się z gromami innych czytelników tych książek.

Walc był nieznośnie samodzielny w poglądach - i tej samodzielności, wyraźnie ustawionej na przekór obowiązującym opiniom, wielu nie mogło mu darować.

Nie inaczej działo się z felietonami. Walc miał odwagę mówić w nich, co uważa, mimo że taka postawa na pewno nie ułatwiała mu życia. Wspaniałe, błyskotliwe pióro odznaczało się bezcenną u felietonisty cechą: złośliwością. Złośliwość Walca była pochodną jego inteligencji, która z nieomylną pewnością trafiała w sedno każdego tematu. Możliwa jest felietonistyka pozbawiona tej właśnie cechy? Ależ naturalnie. Legion pracowników pióra zapełnia swoimi tekstami gazety, ale, niestety, następcy Walca wśród nich nie widać... Walc tak opukiwał z każdej strony podjęty temat, że nie pozostawała najmniejsza nie spenetrowana szczelina. Zważając, że felieton jest formą krótką, dokonywał w nim majstersztyku obserwacji i analizy.

Tryby Walca były miażdżące, a mogli się o tym dowodnie przekonać ci, którzy zasłużyli sobie, by zostać jego bohaterami. Cierpnie skóra, gdy pomyśleć, co czuli, dla przykładu, Piotr Wierzbicki, Andrzej Szczypiorski, a także, przy różnych okazjach, Lech Wałęsa, Adam Michnik czy bracia Kaczyńscy. Żywiołem Walca było życie publiczne, którego bujny, a częstokroć i wynaturzony rozwój po zmianie ustroju politycznego sprawił, że felietoniści nie zaznawali nudy.

Pisząc felieton, Walc był na służbie, a możliwość natychmiastowego reagowania na to, co się w kraju dzieje, była jak gdyby skrojona na jego możliwości i potrzeby. Robił, co mógł, i stały za nim wszelkie moralne racje, choć zwycięstwo rozsądku i uczciwości nic a nic się nie przybliżało. Dlatego Ja tu tylko sprzątam brzmi dzisiaj jak wyrzut sumienia. Walc rozstawiał różne znaki ostrzegawcze, pech tylko, że mało kto chciał je respektować.
Od śmierci autora Ja tu tylko sprzątam minęły niespełna trzy lata.

I okazuje się, że te znaki ostrzegawcze, które ustawiał, jak się rzekło, sobie a muzom, mogą być nam dzisiaj użyteczne. Pewnie nie zastąpią powieści współczesnej, o którą bezskutecznie upominają się krytycy, ale coś ważnego o tej współczesności nam mówią. Walc w kilku gazetach opisywał narodziny nowej, wolnej Polski. Oglądał je z bardzo bliska i rozumiał zapewne więcej niż inni. Przecież sam, zaangażowany w działalność opozycyjną, przygotowywał grunt dla tej nowej Polski. Na bóle, w których wykluwała się III Rzeczpospolita, patrzył z surową odpowiedzialnością, dziwiąc się pewnie nie raz zjawiskom, których przyszło mu być świadkiem. Był krytyczny, bo inaczej nie umiał, a zapewne i nie chciał.
Felietonistyka w wydaniu Walca to doprawdy poważna sprawa. Od dupereli było wystarczająco wielu innych, on brał na muszkę to, co było w życiu publicznym naprawdę ważne.

Taka postawa miała swoją tradycję - prof. Janusz Sławiński umieszcza go w jednym gronie z Prusem, Słonimskim i Kisielem.
Myślę, że talent nie był jedyną wartością, która ich łączyła. Walc rzeczywiście czuł się częścią wielkiej wspólnoty, dlatego każde jego słowo było reakcją zatroskanego obywatela. Jego pisarstwo to uporczywe przywracanie zwichniętych proporcji, gromkie upominanie się o przyzwoitość, odwaga w dotykaniu tematów, które dla innych były tabu.

To stałe cechy pisarstwa Walca, które cześć jego czytelników uważała za całkowicie nieznośne. Wszyscy muszą jednak przyznać, że szło mu wyłącznie o sprawy publiczne - ich rangę, czystość zasad, zwyczajną uczciwość.

Myślę, że czas ostudził nieco emocje, które towarzyszyły publicystyce Walca.

Zacznijmy od dość gorzkich słów z zastrzeżeniem, że goryczy w ogóle będzie tu bardzo dużo.

Przed laty młody, dobrze zapowiadający się historyk opublikował interesującą monografię Z dziejów honoru w Polsce sądzę jednak, że ani on, ani zachwyceni książką czytelnicy nie zdali sobie sprawy, że oto na naszych oczach ów honor w Polsce staje się zjawiskiem historycznym właśnie, że owszem będzie można na temat jego dziejów napisać niejedną jeszcze monografię, że monografiści będą mogli ze sobą nawet polemizować, ale sprawa jest w istocie zamknięta. Było, minęło, stało się przedmiotem zainteresowania historyków, jak tyle ważnych niegdyś treści.
Opowiadano mi o dziadku, który starał się wytłumaczyć wnuczkowi, że honor to największe, najważniejsze słowo, jakie można wypowiedzieć Inteligentna dziecina podjęła z dziadziusiem polemikę, mówiąc, że zna inne, jeszcze ważniejsze słowo. - A cóż to za słowo? - zainteresował się dziadek. - Kulwa - odpowiedział spokojnie wnusio, który - jak to zwykle dzieci lepiej od dziadka wyczuwał rytm swoich czasów. [...]
Honor to owoc kultury, i trzeba pracy wielu pokoleń, aby stopniowo wytworzyły się normy życia społecznego mówiące wyraźnie, co jest, a co nie jest postępowaniem honorowym i spotka się z jednoznacznym społecznym potępieniem - trudno się dziwić, że po pół wieku życia w świecie norm nieostrych, rozchwianych, niejednokrotnie sprzecznych ze sobą nie umiemy dzisiaj posługiwać się pojęciem honoru.

- jest to fragment felietonu Jana Walca pt. Roland i Magdalenka z 9 września 1990 roku, opublikowanego niegdyś na łamach Wokandy, przypomnianego w tomie Ja tu tylko sprzątam. Felietony i szkice z lat 1988-1993.

Otóż ten tom jest bez wątpienia jedną z najważniejszych książek o Polsce współczesnej, z jakimi zetknąłem się ostatnio. Felietony, zamieszczane niegdyś na łamach Wokandy i Życia Warszawy, czytane dzisiaj przypominają fakty, które przecież wcale nie tak dawno znajdowały się w samym centrum zainteresowania społecznego, które budziły żywe spory i emocje, które obecnie nieomal zostały zapomniane, a przynajmniej zepchnięte w niepamięć przez inne fakty, wzbudzające niemniej żywe spory i emocje. Ostatecznie, kto jeszcze dzisiaj pamięta o kontrakcie "okrągłego stołu", o dyskusjach towarzyszących ustawie o aborcji, o kolejnych "wojnach na górze, o aferze spółki "Telegraf", o przedostatnich i ostatnich wyborach do Sejmu czy o kolejnych gafach i niezręcznościach ministra Wachowskiego? A to zaledwie niektóre z faktów, które wcale nie tak dawno kształtowały polskie życie publiczne.

Na pewno tom felietonów Jana Walca nie zastąpi kalendarium historii najnowszej. Tym bardziej, że autor z założenia jest nieobiektywny, stronniczy i nietolerancyjny. Nietolerancyjny wobec wszelkich przejawów głupoty, ze szczególnym uwzględnieniem głupoty politycznej i wobec elementarnego chamstwa. Nieprzypadkowo pozwoliłem sobie na obszerne przytoczenie rozważań na tak anachroniczny temat w Polsce współczesnej, jak kategoria honoru". Nie dość, że felietony Walca są anachroniczne, to jeszcze Walc jest konsekwentnie realistyczny. Rzecz nie w tym, że są to teksty napisane znakomicie po polsku, wolne chociażby od przerażającej minoderii, wynurzeń sygnowanych pseudonimem Smecz, to jeszcze Walc miewał istotne sprawy do przekazania czytelnikowi. Co więcej, robił to w sposób klarowny i jednoznaczny.

Ale nie to jest najgorsze. Najgorsze jest tu coś innego. Najgorszy jest anachroniczny system wartości, któremu Walc jest wierny. Dlatego lekturze tomu jego felietonów towarzyszyła pamięć o następujących fragmentach Przesłania Pana Cogito.
niech nie opuszcza ciebie twoja siostra
Pogarda
dla szpiclów katów tchórzy - oni wygrają pójdą na twój pogrzeb i z ulgą rzucą
grudę
a komik napisze twój uładzony życiorys
powtarzaj stare zaklęcia ludzkości bajki
i legendy
bo tak zdobędziesz dobro którego nie
zdobędziesz powtarzaj wielkie słowa powtarzaj je
z uporem jak ci co szli przez pustynię i ginęli
w piasku.
Walc bywa mniej patetyczny, natomiast niejednokrotnie przypomina chyba już zupełnie zapomnianą formułę Vaclava Havla - o życiu wprawdzie, jako o szansie, przed którą stanęły wcale nie tak dawno kraje Europy Wschodniej. Tom pt. Ja tu tylko sprzątam... czytany z tej perspektywy staje się relacją o systematycznej rezygnacji narodu polskiego, reprezentowanego ponoć przez swoich najlepszych synów, z tej akurat możliwości.

Cotygodniowy cykl felietonów staje się tutaj cyklem powolnego grzęźnięcia polskiego życia społecznego w fałszu.
Felietony Walca pokazują, jak Havlowskie życie w prawdzie zostało zamienione na życie codzienne w kłamstwie. Przypominają jednocześnie fakty szalenie wstydliwe: kto i kiedy mijał się z prawdą w wypowiedziach publicznych, kto robił rzeczy skandaliczne, albo przynajmniej głupie z perspektywy elementarnych norm przyzwoitości. Intencje tego postępowania felietonista przemilcza. Z tego tomu wyłania się przytłaczający obraz życia politycznego w Polsce pod koniec lat osiemdziesiątych i na początku dziewięćdziesiątych. Najgorsze moim zdaniem jest to, że jest to obraz prawdziwy.
Ja tu tylko sprzątam... jest uzupełnieniem zbioru esejów Ryszarda Legutki pt. Nie lubię tolerancji, można tutaj znaleźć takie wątki, przewijające się w publicystyce Romana Zimanda - Leopolity, Andrzeja Dobosza czy Macieja Poleskiego - Czesława Bieleckiego. Nie piszę tego gwoli komplementowania Walca, lecz po to, by ukazać tradycję jego felietonistyki. Pewne jest jedno: postawa Jana Walca nie miała nie wspólnego z nieomal ewangelicznym nawoływaniem do tolerancji, rozlegającym się z łamów Gazety Wyborczej; nie muszę dodawać, że to pisarstwo nie ma nie wspólnego z niechlujstwem intelektualnym i językowym felietonów Adama Michnika. To, co jest dla mnie ważne, to właśnie szczególna postawa felietonisty. Zwykło się taką postawę określać pogardliwie mianem "fundamentalizmu". Walc miał te odwagę, że był wierny swoim poglądom.

Przyznam się, że kilkakrotnie wadziłem się z Walcem jako z historykiem literatury, niektóre je­go propozycje były dla mnie po prostu nie do przyjęcia. Także obecnie nie jestem przekonany, że zaproponowany przezeń język w książce Architekt Arki jest najwłaściwszym językiem do rozmów o twórczości Mickiewicza. Natomiast sądzę, że właśnie felietonistyka Walca jest szalenie istotną propozycją intelektualną i światopoglądową. Chociażby z tego powodu, że tutaj istotnie chodzi o światopogląd - to znaczy - o całościową wizję rzeczywistości, w której kłamstwo, głupota i łajdactwo są określane swoimi własnymi nazwami.

Oto fragment felietonu, w którym mowa o problemie co najmniej zastanawiającym z perspektywy przemian zachodzących ówcześnie w naszym kraju:

W czytaniu, ale też i w nieczytaniu Prousta zawarty jest głęboki sens, także i polityczny. z jednej strony bynajmniej nie każdy gotów jest wdawać się w te subtelności, także i z magdalenkami, z drugiej zaś strony, powiedzmy to sobie otwarcie, taki Proust to nie tylko jajogłowy, ale w dodatku pedał, a poza tym Żyd przecież. Dzisiaj o magdalenkach nie jajogłowym, nie Żydom i pedałom decydować. Proponowana nam koncepcja demokracji, tej, do której przez tyle lat tęskniliśmy, jest bowiem następująca. zdecydowanie więcej w naszym społeczeństwie elektryków-katolików niż czytelników "wuja Prousta ", więc chyba oczywiste, kto, komu i co będzie dyktować. Większość to większość, i niech się ci inteligenci wreszcie nauczą pluralizmu i tolerancji, a nauczą się w ten sposób, że wolno im będzie stać sobie w ciszy i spokoju w swojej inteligenckiej klasie, kiedy to demokratyczno-elektryczna większość będzie wreszcie dyktować co i jak.

Otóż wskazując na krąg tradycji refleksji Jana Walca należy przypomnieć dwa, ze szczętem chyba zapomniane nazwiska, mianowicie Stanisława Brzozowskiego i Stefana Żeromskiego. Ja tu tylko sprzątam... jest praktycznie relacją z końca wieku inteligencji polskiej. Pięknie pisze Włodzimierz Bolecki we wstępie, rozwijając przewrotną formułę tytułową:

Sprzątam śmiecie naszych umysłów, którymi jesteśmy zasypywani przy każdej okazji. Nie stroję się w strój nauczyciela i autorytetu, Kombatanta i Lepiej Wiedzącego. Jestem sprzątaczem na wysypisku idei, postaw, wartości, kryteriów i słów.

I dalej:
Jasiek sprzątał, bo wierzył, że czystość intencji, zasad i działań jest fundamentem życia społecznego. Pisał inteligentnie dla ludzi inteligentnych i nie zamierzał nikogo reformować ani nawracać. O tzw. zakutych łbach miał zdanie wyrobione i nie tracił czasu na ich rozkuwanie. Zdumiewał go natomiast przeciąg wytwarzany przez tzw. otwarte głowy. Sprzątać w przeciągu? Herkules w stajni Augiasza miał łatwiejsze zadanie.

Otóż nie chciałbym tutaj uderzać w ton katastroficzny, szat rozdzierać, lubo też wykonywać inne, równie spektakularne gesty. Dla mnie ten tom jest wstrząsającym świadectwem definitywnej klęski tradycji inteligencji polskiej o proweniencji jeszcze XIX-wiecznej, nazwiska Brzozowskiego i Żeromskiego nie pojawiły się tutaj przypadkowo. Przez szalenie gorzkie felietony Walca przewija się jedna, straszliwa prawda: koniec komunizmu oznacza praktycz­nie w Polsce koniec tradycyjnej formacji in­teligencji.

Walc miał odwagę mówić głośno o konieczności przeprowadzenia elementarnej weryfikacji obowiązującej skali wartości. Zastanawiam się cały czas, czy trud sprzątania śmieci zalegających w polskich umysłach nie był trudem daremnym. Świadomość, że Walc-felietonista miał rację, to jednak szalenie smutna świadomość. Najgorsze zaś w tym jest to, że jego felietony są nadal aktualne. Obawiam się, że dawne głupstwa będą w najbliższej przyszłości nieuchronnie powtarzane. I to z pełnym samozadowoleniem.

Mnie zaś przypomniało się zakończenie znakomitej powieści Gabriela Garcii Marqueza. Brzmi to mniej więcej tak: plemiona skazane na sto lat kłamstwa nie mają już drugiej szansy na ziemi.

Tom felietonów Jana Walca pokazuje, jak udało się szansę bezmyślnie zmarnować. I co więcej, jak temu procesowi towarzyszyło pełne poczucie samozadowolenia...

Po tym wszystkim. co się w sprawie agentów wydarzyło, bardzo trudno wyrobić sobie zdanie, czy bardziej wiarygodne są oskarżenia prezesa Kaczyńskiego, czy też raczej zaprzeczenia ministra Wachowskiego. Mnie osobiście szczególnie trafił do przekonania argument, że min. Wachowski nie mógł brać udziału w kursie dla oficerów MO i SB zorganizowanym przez Akademię Spraw Wewnętrznych, bowiem od jego uczestników wymagano wyższego wykształcenia, a zarzuty, jakoby Szef Gabinetu Prezydenta Rzeczypospolitej był człowiekiem wykształconym, są jawnym kłamstwem. Aby objąć to stanowisko nie trzeba spełnić tak wyśrubowanych wymagań jak te, jakie stawiano oficerom komunistycznej milicji.

Oczywiście nie sądzę bynajmniej, że dyplom wyższej uczelni jest gwarancją wysokich kwalifikacji, ale w pokoleniu, do którego należy min. Wachowski, brak takiego dyplomu jest niewątpliwie oznaką pewnego lekceważenia dla tych wartości, jakie zwykło się wiązać ze zdobywaniem wykształcenia.

Oczywiście mój punkt widzenia jest w tej sprawie dosyć szczególny, i byłoby mi zarzucić brak obiektywizmu, nikt bowiem - o czym wiedzieli już starożytni Rzymianie - nie powinien być sędzią we własnej sprawie, a zajmowanie wysokich stanowisk państwowych przez osoby nie mają stosownych kwalifikacji jest niewątpliwie sprzeczne z interesami środowiska, z którego się wywodzę i do którego należę. Oprócz dziedzicznego obciążenia wyższym wykształceniem muszę się również przyznać do urazu jakiego doznałem w dzieciństwie, a takie rzeczy - jak wiadomo - zostają na cale życie. Chodzi po prostu o to, że wychowywałem się w ustroju który Stefan Kisielewski trafnie określił jako "dyktaturę ciemniaków" i jeśli z tym ustrojem zacząłem wojować, to pewnie przede wszystkim dlatego, że w żaden sposób nie byłem w stanie pogodzić się z zasadą, że głupszy i mniej wykształcony ma kierować mądrzejszym i bardziej wykształconym.

Władysław Gomułka, stojący faktycznie na czele państwa, ranił moją inteligencką godność - a nie będę się również wypierać, że (to znowu partykularny punkt widzenia) jako polonista czułem się szczególnie urażony: przyzwoite opanowanie języka kraju, w którym się chce rządzić, nie jest przecież chyba wymaganiem zbyt wygórowanym.

Gomułka nie powinien rządzić tym krajem nie dlatego, że należał do "kliki Tito" oraz był tajnym agentem takich czy innych służb specjalnych, o co go w swoim czasie oskarżano - to są wszystko sprawy wtórne, a naprawdę ważne jest to, że do rządzenia nie miał żadnych kwalifikacji.
I podobnie jest ze sprawą "Bolka" czy domniemanego uczestnictwa min. Wachowskiego w kursie dla oficerów SB. Rzecz bowiem nie w tym, aby wyszukiwać powody, dla których miałby on z zajmowanego stanowiska ustąpić, ale w tym, że nigdy nie było żadnych powodów, dla których miałby się na tym stanowisku znaleźć.

Zarzuty wobec min. Wachowskiego formułuje dziś Jarosław Kaczyński, a przecież to on właśnie ponosi największą odpowiedzialność za pomysł "przewietrzenia Warszawy" : metafora ta oznaczała w istocie kampanię anty- inteligencką, której symboliczną dominantą było historyczne już publiczne upokarzanie Jerzego Turowicza.

Gdyby nawet przyjąć interpretację dla Kaczyńskiego korzystniejszą, a więc odrzucić supozycję, że chodziło tylko o stołki i spoconych mężczyzn w pogoni za władzą, gdyby zgodzić się z zarzutami, jakie formułował pod adresem elity, i tak trzeba sobie dzisiaj powiedzieć, że wojna na górze, zakończona zwycięskim osadzeniem elektryka w Belwederze i klęską inteligencji - była nieszczęściem, z którego długo jeszcze się nie podźwigniemy.



Jacek Kuroń , Trzy kwestie w sprawie polskiego inteligenta [polemika z Janem Walcem], Gazeta Wyborcza nr 16, 20 stycznia 1993

W piątkowym "Życiu Warszawy" przeczytałem felieton Jana Walca - autora, którego skądinąd lubię. Walc na marginesie sporu o to, kto jest na fotografii, zgłasza zasadnicze zastrzeżenia do piastowania najwyższych stanowisk w państwie przez ludzi bez wyższego wykształcenia. Chciałby widzieć tam inteligentów.

Walc utożsamia więc wykształcenie z przynależnością do inteligencji. Według mnie sprawa nie jest taka prosta.

Po pierwsze - dokonała się rewolucja.

Główną silą tej rewolucji była "Solidarność" której liderzy z reguły nie mieli wyższego wykształcenia. Wałęsa, Frasyniuk, Bujak to najbardziej znane nazwiska, mógłbym wymienić znacznie więcej. Oni się sprawdzili, dowiedli swej umiejętności przewodzenia innym. Nie wynika z tego, że koniecznie muszą (choć mogą) - być ministrami i prezydentami. Można nie lubić rewolucji, ale nie można się dziwić, że w jej wyniku następuje wielkie przemieszczenie struktur społecznych. Jest więc zrozumiałe, że kierowca ciężarów- ki może zostać wiceprzewodniczącym dużej partii politycznej, a elektryk - prezydentem.

Po drugie - co innego ruch, a co innego profesjonalizm.

To sprawa po wielekroć ważniejsza. W każdym przyzwoicie funkcjonującym państwie liczy się profesjonalizm. W demokracji istnieje sfera organizacji, w której trzeba się wykazać umiejętnościami, wiedzą. I o tym, kto zajmie jakieś stanowisko, powinien rozstrzygać konkurs. Ale w państwie demokratycznym istnieje też coś takiego, jak sfera przedstawicielstwa. W tej sferze decyduje umiejętność przekonywania ludzi, że będzie się ich godnie reprezentować. Prezydent i posłowie wygrywając wybory wykazali się więc kompetencją, bo umieli skłonić ludzi, by na nich glosowali.
Teraz zdają kolejny egzamin z tego, jak nas reprezentują. Dziś akurat łatwo o wszystkich powiedzieć że źle, bo polityk pełni przysłowiową rolę teściowej ze starych dowcipów. Jeśli zechcemy dostrzec wśród tych polityków różnice, to łatwo sprawdzić, ze nie wynikają one z wykształcenia, a w każdym razie nie tylko z wykształcenia.
W samorządności obywatelskiej, której przypisuję największe znaczenie, decydujące jest to, czy człowiek potrafi skupić wokół siebie innych i z nimi coś zdziałać. Do głowy by mi nie przyszło pytać o dyplom Andrzeja Łagodzińskiego, który założył ruch na rzecz bezdomnych i zorganizował dla nich duże schronisko. Nie wiem, jakie Andrzej ma wykształcenie, ale wiem, że się sprawdza. Jest z tym dokładnie tak samo, jak z rynkiem.

Opowiem taką historyjkę. W Galicji bezrobotnemu Żydowi zaoferowano posadę pisarza w gminie wyznaniowej. No, ale on nie umiał ani czytać, ani pisać. Koledzy pożyczyli mu więc jakieś pieniądze, by pojechał do Wiednia: coś kupić, coś sprzedać... Po latach - już jako najbogatszy człowiek w Austrii - nasz Żyd miał podpisać pożyczkę dla domu cesarskiego. - Ale ja nie umiem pisać! - powiada. Cesarski minister skarbu na to: - Mój Boże! Kto wie, kim by pan był, gdyby pan umiał pisać i czytać?! - Ja wiem. Byłbym pisarzem w gminie wyznaniowej w Złoczowie.
Wniosek z tego taki-w ruchu społecznym jak na rynku - każdy może się sprawdzić. A czym innym są instytucje, w których trzeba się wykazać wiedzą. Nie należy tych sfer ze sobą mieszać.

Po trzecie - najważniejszy jest etos inteligenta.

W Polsce istnieje coś takiego jak inteligencja. To nie jest kwestia zawodu, ale postawy - prometejskiej postawy, czyli służenia innym.
Tej postawy nauczyli mnie ojciec i dziadek, który był robotnikiem, ślusarzem. Ojciec nazywał ją postawą świadomego robotnika. Dopiero potem zrozumiałem, że to jest etos inteligencji. Otóż chcę oświadczyć, że znam bardzo wielu ludzi z wyższym wykształceniem, którzy z tego punktu widzenia na miano inteligenta nie zasługują. I na odwrót, znam wielu ludzi nawet bez średniego wykształcenia - poznałem ich m. in. w "Solidarności" - którzy są inteligentami z prawdziwego zdarzenia. Wielu z nich działa w fundacji SOS.

Dokonała się rewolucja, i ten fakt warto przyjąć do wiadomości. Mówiąc o inteligencji trzeba rozróżniać dwie sfery: profesjonalizmu i zdolności do działania. I wreszcie etos inteligencji: komu go można przypisać, a ko- mu nie.
Bardzo bym chciał, by Janek Walc swoją kategorię wykształcenia odnosił wyłącznie do sfery profesjonalizmu. I co więcej, by w sferze profesjonalizmu nie tylko zajmował się wykształceniem. Bo wprawdzie wykształcenie jest niezbędnym elementem profesjonalizmu, ale tylko jednym z wielu.
To wszystko, o czym mówię, jest szczególnie ważne, bo wszyscy zdajemy egzamin z trudnej sztuki wybierania przedstawicieli, i ściągawka, którą proponuje Janek, jest bardzo mało użyteczna.

PS Ja mam wyższe wykształcenie... i co z tego..?



Jan Walc, Kuroń do zupy, kucharka do rządu, [polemika z J. Kuroniem], Życie Warszawy, 23 stycznia 1993

Jacek Kuroń polemizuje ze mną w "Gazecie Wyborczej" występując przeciwko moim elitarystycznym napaściom na ludzi niewykształconych, chętnych jednak do sprawowania najwyższych państwowych urzędów i mrugając rzęsami niczym Królewna Śnieżka wymienia jednym tchem Wałęsę, Bujaka i Frasyniuka, powiadając, że tu się dokonała rewolucja, wiec struktury społeczne przetasowały i elektryk został prezydentem. a kierowca ciężarówki wiceprzewodniczącym dużej partii politycznej. I dalej udając Królewnę Śnieżkę pyta Kuroń retorycznie, czy ma jakiekolwiek znaczenie, iż sam jest człowiekiem wykształconym.

Pozwolę sobie złamać konwencję i na to retoryczne pytanie odpowiedzieć. Otóż nie mam najmniejszych wątpliwości, że ma 10 znaczenie ogromne. Kiedy mówię o wykształcaniu, mam na myśli wiedzę, a nie takie czy inne dyplomy; studiowałem pedagogikę na Uniwersytecie, gdzie wykładali profesorowie doktorowie habilitowani, i chodziłem również na wykłady z pedagogiki na uniwersytecie latającym, gdzie wykładał prosty magister Kuroń, miałem wiec okazje wyrobić sobie na ten temat jakiś pogląd.

I powiem nawet więcej: jeśli rozmaite uczelnie pedagogiczne nie nadały doktoratów honoris causa Jackowi Kuroniowi, podczas gdy inne uczelnie nadawały doktoraty tego rodzaju Pierwszemu Elektrykowi Rzeczypospolitej, to można na tej podstawie wypowiadać się raczej o owych uczelniach niż o kwalifikacjach promowanych przez nie - bądź nie promowanych - doktorów.

Z pewną nieśmiałością powiem wręcz tak: "Solidarność" wymyślił nie kto inny, tylko Jacek Kuroń, i to on - i tylko on - powinien w sierpniu 1980 zostać jej przewodniczącym. Jeżeli stało się inaczej, to nie dlatego, że Jackowi zabrakło kwalifikacji elektryka (obawiam się, że w tym temacie naprawdę okazałby się kiepski), ale z tego powodu, że towarzysze z elektrykiem gotowi byli rozmawiać, natomiast inteligenta bali się jak diabeł święconej wody. I niech się nikomu nie wydaje, że nie ma żadnego praktycznego w uczeniu się łacińskich deklinacji albo zasad trygonometrii. Oto bowiem z naszego stosunku do łacińskiej gramatyki czy trygonometrycznych zasad wynikają bardzo praktyczne skutki.

Jesienią 1980 roku, znalazłszy się w Gdańsku, zwróciłem się do senatora Andrzeja Celińskiego, który podówczas bynajmniej nie był jeszcze senatorem, ale sekretarzem Przewodniczącego NSZZ "Solidarność" z następującą propozycją; "Andrzeju - powiedziałem – wiesz doskonale, że od lat utrzymuje tylko siebie, ale i rodzinę z korepetycji z polskiego i historii. Naprawdę umiem to robić. Czy komisja krajowa nie mogłaby mnie zatrudnić, abym tego wszystkiego nauczył Lecha Wałęsę?" Kto zna senatora Celińskiego, wie doskonale, że można mu zarzucać rożne rzeczy, ale nie to, aby był obdarzony nadmiernym poczuciem humoru. Zadumał się więc przyszły senator nad moją propozycją i z pełna powagą odrzekł rozumnie: "Masz zupełną rację, to jest wspaniały pomysł, ale ON się na to nigdy nie zgodzi" . Dalszy bieg wypadków pokazał dowodnie, że miał
zupełną racje. ON się nie zgodził ani wtedy, ani potem. I jeżeli ta rozmowa sprzed lat o czymś świadczy, to o głębokim profesjonalizmie Andrzeja Celińskiego. Człowiek zajmujący się polityką powinien umieć jasno i precyzyjnie oceniać realia.

A z końcówkami łacińskich deklinacji czy z sinusem alfa jest po prostu, że lekceważenie dla nich demonstrują przede wszystkim ci, którzy nie tylko nie mają o nich pojęcia, ale nie chcą się ich nauczyć i żywią uzasadnione obawy, że w tej sytuacji zawsze pozostaną gorsi od ludzi wykształconych. I stąd prosta droga do poszukiwania sposobów, aby tych wykształconych ludzi jakoś inaczej sobie podporządkować. I dlatego Jacek Kuroń zupełnie nie ma racji wymieniając jednym tchem Wałęsę, Bujaka i Frasyniuka. Czy ktokolwiek kiedykolwiek mówił o Bujaku albo Frasyniuku, że mają "instynkt polityczny" ? A to przecież miało być główną kwalifikacją Wałęsy na Prezydenta Rzeczypospolitej. Otóż pewnie szanujący się inteligent nie powinien do takich rzeczy się przyznawać, ale kiedy ten argument słyszałem, budziły się we mnie iście zwierzęce instynkty.
Jarosław Kaczyński twierdzi obecnie, że Belweder konserwuje postpeerelowskie układy i objaśnia to sobie naiwnie przy pomocy fotografii, na której miałoby być widać, że min. Wachowski jest dawnym oficerem SB.

Paradoks polega moim zdaniem na tym, że choć prezes Kaczyński wadliwie rozumuje, przez przypadek dochodzi do prawdziwego wniosku – oto za jego, Kaczyńskiego sprawą nieistniejący PRL odniósł swój pozagrobowy sukces, osadzając na urzędzie belwederskiego hegemona tego "prawdziwego robotnika" , na którego latem 1980 roku byli gotowi zgodzić się komuniści, byle tylko nie musieć za swojego głównego przeciwnika mieć Jacka Kuronia.

Włodzimierz Iljicz chciał, żeby kucharka rządziła państwem. Nam się udało jego marzenie wcielić w czyn, i to z naddatkiem, zatrudniając Kuronia przy gotowaniu zupy.

Moją książeczkę mieszkaniową pewnie niedługo unieważnią, bo teraz unieważniają książeczki z wkładem poniżej 50 tysięcy złotych, a ona została założona w roku 1964, potem długo się na nią wpłacało, aż zgromadził się pełny wkład na mieszkanie spółdzielcze, tyle że było to tak dawno temu, że ten pełny wkład był niższy niż owe wymagane dzisiaj 50 tysięcy.

Kiedyś nawet miałem to mieszkanie dostać, pamiętam doskonale, jak chodziłem po takim polu, na którym później zbudowano osiedle Stegny, i rysowałem je sobie palcem w powietrzu, ale czujna towarzyszka sekretarz POP wywiedziała się o moim marcowym siedzeniu i potem z moim spółdzielczym mieszkaniem był przez 20 lat spokój, bo chociaż formalnie moja spółdzielnia nazywała się WSM, to przecież praktycznie o wszystkim i tak decydowała popularna spółdzielnia „Ucho”.

I oto teraz, w niepodległej Rzeczypospolitej, która ma już orła z koroną i właściwymi pazurami, nareszcie sobie o moim mieszkaniu przypomniano i spółdzielnia WSM proponuje mi, abym w ciągu paru miesięcy wpłacił trochę ponad pół miliarda złotych, a oni mi to moje zapłacone niegdyś mieszkanie wreszcie dadzą.
21 sierpnia 1992

Myślę o samotności smoka, samotności będącej jego istotą. Po prostu jeśli jest się smokiem, jest się doskonale samotnym. Smoki nie mają życia rodzinnego ani społecznego - smok jest zawsze jeden, i dlatego skazany jest na absolutną samotność. Smok może panować nad miastem czy państwem, cały dwór i rada miejska mogą mu się kłaniać w pas, ale on i tak wie, że nie będzie taki jak oni, wie, że niezależnie od głębokości ukłonów i tak woleliby, aby na jego miejscu był ktoś z nich - i nie bez przyczyny podejrzewa, że przeciwko niemu knują, chyłkiem znoszą się z zagranicznymi rycerzami i poszukują szewczyka, który podłoży świnię, tj. barana.

Jeżeli więc nawet smok chciałby przestać być smokiem, to nie może, bo strasznie się boi, i to w dużej mierze strach właśnie każe mu pożerać kolejne dziewice i dworskich ekspertów. I to na tym polega nieszczęsne smocze continuum strachu i samotności. Bo smok jest naprawdę samotny i nieszczęśliwy, podobnie jak Murzynek, który zeżarł tatusia i mamusię, jest naprawdę sierotką, bez względu na to, jak się do dokonanej przez niego konsumpcji odnosimy.

I tu dotykamy kwestii centralnej, stajemy przed pytaniem zasadniczym: skąd się biorą smoki? I cała seria kolejnych pytań, które z podstawowego wynikają: czy można zostać smokiem? I - co jeszcze ważniejsze: czy jest sposób, aby smokiem być przestać? Czy bywa tak, że ktoś nie chce być smokiem, ale musi nim zostać? Czy smok jest smokiem zawsze własnowolnie, czy też czasami wcale być smokiem nie chce, ale wolałby na przykład pójść na ryby?

Wszystkie te pytania niesłychanie mnie dręczą i czynię sobie wyrzuty, że nie umiem znaleźć na nie odpowiedzi, bo kiedy tylko czuję w pobliżu smoka, robi się ze mną coś dziwnego - jakiś ciemny instynkt każe mi porzucić wszystkie te dociekania i analizy, jakaś niezależna od woli siła wtyka mi w rękę kopię - i sierotka nie sierotka, samotny nie samotny - staję naprzeciw.

Zresztą jestem w porządku - obaj jesteśmy samotni.
13 stycznia 1991

Zorientowałem się poniewczasie, że popełniłem poważny błąd, narażając się na uzasadnione pretensje czytelników.

Rozpocząłem swoje notatki jeszcze wiosną, kiedy to wszystko ledwie się zaczynało, od początku przyglądałem się owej wojnie z uwagą i zainteresowaniem, snułem hipotezy, przewidywałem szanse - i z tego wszystkiego nie zrobiłem jedynej sensownej rzeczy, jaką powinienem był zrobić: nie zgłosiłem swojej kandydatury na prezydenta. (…)

Dzisiaj moja własna polityczna ślepota wydaje mi się zupełnie niezrozumiała - przecież majowe wybory samorządowe dowodnie wykazały, że na partie nikt nie ma ochoty głosować. Moja bezpartyjność była więc oczywistym atutem, który zupełnie niepotrzebnie zmarnowałem.

Moja bezpartyjność była więc oczywistym atutem, który zupełnie niepotrzebnie zmarnowałem. Później, już w trakcie zbierania podpisów, widać było jak na dłoni, że przynależność partyjna może być dla kandydata kulą u nogi: przecież i liberałowie, i chrześcijańscy demokraci, i konfederaci niepodległościowi porozłamywali się na kawałki tylko na skutek decyzji ich przywódców o kandydowaniu; (…)

Bo przyjrzyjmy się, jak wspaniale wyglądałaby moja kandydatura w telewizyjnej kampanii: jeśli idzie o staż wojowania z czerwonym, to żaden z kontrkandydatów nie stanowi dla mnie konkurencji, bo udało mi się przesiedzieć już w 1968, kiedy Wałęsie instynkt polityczny jeszcze się nie rozwinął, Moczulski pisywał w „Stolicy”, z litości zmilczę co, Mazowiecki ledwie przestał być posłem na sejm PRL, a Tymiński zadrawszy chwost wiał za morze. Jeśli chodzi o Magdalenkę, to owszem, przejeżdżałem tamtędy niejednokrotnie w drodze do Radomia, ale na tym moje kontakty z tym miejscem się wyczerpują.

Co do byłej nomenklatury, to nie miałbym powodów obawiać się kompromitującego poparcia (…). Uśmiecham się zupełnie bez trudności; może nie tyle, żeby móc startować do fotela w Białym Domu, ale jak na Belweder wystarczy. Nie wznoszę też oczu w niebo po każdym pytaniu, jakie mi kto zada, a kiedy odpowiadam, to ani nie przynudzam, ani nie kręcę, nie mówiąc już o robieniu błędów językowych. A że mnie jest łatwiej posługiwać się poprawną polszczyzną niż na przykład Wałęsie, który nie jest jak ja polonistą, a elektrykiem, zaproponowanym mu pojedynek wyrównanych szans, w którym każdy grałby na cudzym boisku; nie mam wątpliwości, że lepiej się znam na elektryce niż mój kontrkandydat na polszczyźnie czy literaturze.

Zaręczam, że nie nudzilibyście się Państwo ani przez chwilę podczas mojej kampanii wyborczej i nie znaleźli żadnych istotnych powodów, aby na mnie nie głosować.

I jeżeli uwzględnić procent tych, którzy nie mogli się zdecydować, nie mają bowiem możliwości głosowania na tak dobrego kandydata, jakim ja byłbym, i zostali w domu, a wreszcie dodać do tego głosy, jakie odebrałbym Wałęsie i Mazowieckiemu - to widać zupełnie jasno, że wygrałbym wybory w pierwszej turze.
A jeśli ich nie wygrałem, to tylko przez skromność. To wada u prezydenta niewybaczalna.
2 grudnia 1990

Adam Michnik chce nas zmusić do życia bez Boya. Najpierw w "Tygodniku Powszechnym" (nr 30), w wywiadzie z ks. Bonieckim, później w "Gazecie Wyborczej" (nr 189) w polemice ze Stanisławem Krasnowolskim, czołowy niegdyś protagonista lewicy laickiej publicznie wyrzeka się Boya, wywodząc, że w świecie, w którym przyszło nam żyć, po epoce lagrów i łagrów, nie ma miejsca dla Boya , uosobienia wolnomyślicielskiej postawy polskiej inteligencji.

Boy to przede wszystkim walka o prawdę, a więc walka z zakłamaniem, a co za tym idzie z tymi wszystkimi, którzy z jakichkolwiek względów przedkładają nad prawdę fałsz, a nad wiedzę ciemnotę. Jeżeli tak się Boya rozumie, to oczywiste, że życie bez Boya jawi się jako grzech najcięższy dla intelektualisty, grzech, którego odpuścić nie można, bo godzi on w fundament naszej kultury.

Adam Michnik, jeden z czołowych europejskich intelektualistów naszego czasu, jest zarazem wybitnym politykiem; jednym i drugim stawał się w dziwnej, sztucznie stworzonej rzeczywistości, która składała się prawie wyłącznie z wad, miała jednak tę niezwykłą zaletę, że można w niej było jednocześnie być wybitnym intelektualistą i wybitnym politykiem. Ale dzisiaj tamta rzeczywistość już nie istnieje, a Adam Michnik nie chce tego przyjąć do wiadomości.

Żyjemy dziś w częściowo normalnym kraju – normalności tej nie należy oczywiście przeceniać, ale udało się nam przynajmniej tyle, że nie żyjemy już w kraju totalnie i konsekwentnie nienormalnym. A oznacza to w praktyce społeczny podział pracy: intelektualiści mają zajmować się prawdą, a politycy znajdowaniem doraźnych rozwiązań, uwzględniających realia.

Polityk we współczesnej Polsce musi brać pod uwagę stanowisko Kościoła katolickiego, który zupełnie niezależnie od publicznych deklaracji w tej sprawie, bierze żywy udział w życiu politycznym i ma pokaźny wpływ na wyniki wyborów, a co za tym idzie, i na kształt rządu i prowadzonej przez niego polityki. Jeżeli więc ktoś jest w dzisiejszej Polsce politykiem, musi dbać, by sobie Kościoła nie zrażać, i to bez względu na to, czy sam do tego kościoła należy, albo czy podziela jego poglądy.

Intelektualista znajduje się w skrajnie odmiennej sytuacji; jemu nie wolno sobie pozwolić na relatywizm, będący podstawą uprawiania polityki. Polityk może np. uzależniać swoją zgodę na ustawę antyaborcyjną od tego, czy inny polityk wyrazi zgodę na ustawę budżetową – intelektualiście tego nie wolno.

Adam Michnik pragnie dziś narzucić obowiązujące polityków normy wszystkim współobywatelom i domaga się uznania kierowniczej roli Kościoła nie pozostawiając żadnej alternatywy, chyba że ktoś chciałby przyjąć do siebie proponowane przez Michnika kategorie "ateizm tramwajowy" bądź "antyklerykalizm zoologiczny". Takie propozycje można robić bezkarnie tylko w świecie bez Boya , aby nie dosięgnął polityka-Michnika piorun ironii, aby nie musiał jak diabeł od święconej wody parskać i krztusić się słysząc o "katolicyzmie pekaesowym" na przykład.

Oczywiście pekaesowy katolicyzm nie jest Michnikowi szczególnie bliski, prawda jest znacznie bardziej dramatyczna: uznając tryumf Kościoła Michnik dochodzi do politycznego wniosku, że jedyne, co mu pozostaje, to gra na frakcje, i że on tradycyjnie będzie popierać tę liberalną, a nawet otwarcie przyznawać się do błędów i wypaczeń minionej epoki św. Inkwizycji.
W świecie bez Boya Michnik pytany o zdanie w sprawie wypowiedzi ks. Prymasa na temat AIDS, choroby biorącej się z grzechu i rozprzestrzenianej zgodnie ze wskazaniami Kościoła, zabraniającego używania prezerwatyw – otóż w świecie bez Boya może Michnik odpowiadając na to pytanie mówić wiele i obrazowo na temat nieziemskiej dobroci św. Franciszka. Świat bez Boya daje mu gwarancję, że nikt nie odważy się przeszkodzić takiemu zabiegowi. W świecie bez Boya może Michnik udawać, że można traktować serio wskazanie św. Pawła, iż istnieje religijny obowiązek posłuszeństwa władzy świeckiej, o ile jest ona legalna. A któż ten legalizm zbada? Prymas Wyszyński w sierpniu 1980 roku wzywał do przerwania strajku. Czy dlatego, że legalnie rządził nami Babiuch? Jeśli Papież ściskał dłoń Gierka i Jaruzelskiego, to może nasze przeciwko nim bunty były grzechem?
Z kościelnego punktu widzenia grzechem były, a zarazem i nie były, grzeszyliśmy bowiem nie słuchając Prymasa Tysiąclecia, ale czyniliśmy tak w słusznej – jak się okazało – sprawie. Ty, Adasiu, też masz zapewne nadzieję, że wolno ci się zaprzeć Boya po trzykroć, zanim kur zapieje, działasz bowiem w sprawie słusznej, popierając puławian przeciw natolińczykom, ale proszę, bój się Boya .

Nastały w ogóle ciężkie czasy dla niedowiarków – bo proszę na przykład pomyśleć, jak się strasznie taki niedowiarek męczy, aby uwierzyć, że strona kościelno-państwowa, w przeciwieństwie do opozycyjno-sejmowej upiera się przy prowadzeniu kampanii wyborczej na terenie kościołów i kaplic. Taki niedowiarek zaraz sobie przypomina, jak Herkules odmówił walki z Amazonkami, wywodząc, że jeśli wygra, będą go nazywać damskim bokserem, Jeśli zaś przegra, będzie wstyd na całą mitologię.

Więc jeśli te 94% z ogonkiem i dwukrotnym wsparciem papieża, z biciem w dzwony i Matką Boską w Klapie chce się skonfrontować z niespełna 6%, podzielonymi w dodatku na prawosławnych, jehowitów i heretyków wszelkiej maści nie wspominając Żydach i ateuszach, to jako żywo wstyd nawet taką konfrontację wygrać, a co tu mówić o możliwej przegranej.

Niedowiarkowi przychodzi oczywiście do głowy, że to wszystko musiał być pomysł Cimoszewicza, który zresztą zapewne wedle GUS-owskich obliczeń – tradycyjnie bezstronnych i jak najdalszych od chęci przypodobania się aktualnej władzy – należy do owych ponad 94% katolików i jako jeden z nich zdołał tę swoją ideę stosownymi kruchcianymi drogami gdzie trzeba podrzucić i przeprzeć. W co by można w tej sprawie uwierzyć innego – nie jestem sobie w stanie wyobrazić.

Kardynał Glemp trafnie zauważył w związku z rozpoczęciem się kolejnej fazy awantur o ustawę antyskrobankową, że oto świat z zainteresowaniem na nas patrzy, ciekaw, co też Polacy zrobią ze swoją wywalczoną nareszcie wolnością i demokracją. Z przyjemnością stwierdzam, że w tej sprawie jesteśmy z księdzem kardynałem tego samego zdania.

Dalej ksiądz prymas proponuje, abyśmy ustawę antyskrobankową ofiarowali Europie – i tu nie jesteśmy już tego samego zdania, bowiem ja wziąłem sobie do serca nauki swojego protestanckiego dziadka, który zawsze powtarzał, by nie uszczęśliwiać bliźnich wbrew ich woli. Otóż wydaje mi się, że jeśli komuś coś ofiarowujemy, powinniśmy się zastanowić, czy obdarowany będzie zadowolony z prezentu – w przeciwnym wypadku mogłoby dojść do tego, że ktoś wpadłby na pomysł np. ofiarowania księdzu prymasowi na imieniny dobrze prosperującego sex shopu o korzystnej lokalizacji.

Pomysł jest oczywiście bardzo dowcipny, ale trzeba potencjalnego ofiarodawcę przestrzec, że tym prezencikiem zapewne nie zaskarbi sobie wdzięczności księdza kardynała ani też jego poparcia w swoich interesach. I należy przypuszczać,że właśnie o to księdzu kardynałowi chodzi.Bo ów powrót do Europy, o którym tyle się ostatnio mówi, i o którym wielu ludzi w Polsce marzy, wcale nie dla wszystkich będzie korzystny.

Europa bowiem to – w przeciwieństwie do Azji – kontynent, na którym kościół jest bardzo starannie oddzielony od państwa i nie ma wielkiego wpływu na politykę, i to już od dawna. U nas natomiast wielkie zasługi dla umocnienia politycznej roli kościoła położyli komuniści, zupełnie niezależnie zresztą od tego, co sobie w tej sprawie planowali, ale ich talenty do osiągania maksymalnej rozbieżności między planami a rzeczywistością są powszechnie znane. Tak czy owak na dalsze prześladowania, tak dla kościoła wzmacniające, liczyć już nie można i widmo zlaicyzowanej Europy zaczęło krążyć po Episkopacie.

Ta groźna Europa ma również i to do siebie, że jest demokratyczna, a demokracja nie jest bynajmniej ulubienicą kościoła katolickiego – przeciwnie, to nie gmina wybiera proboszcza, jak u heretyków, nie diecezja wybiera biskupa, ale ich wszystkich przywozi się – mówiąc po laicku – w teczce. „Demokracja jest – mawiał Władysław Gomułka – ale nie dla wszystkich”. W kościele katolickim jest ona zastrzeżona dla kardynałów, którzy demokratycznie wybierają papieża i to by było na tyle. Największe protesty zwolenników ustawy antyskrobankowej budzi pomysł przeprowadzenia w tej sprawie referendum, co jest zupełnie oczywiste: przecież gdyby większość katoliczek nie chciała sobie robić skrobanek, ustawowy zakaz nie byłby do niczego potrzebny. Jednakże kościół katolicki – instytucja o wielowiekowej tradycji – doskonale pamięta, że prapraprababki dzisiejszych katoliczek wierzyły w swoim czasie w Perkuna i Światowida i bynajmniej nie chciały się po dobrej woli ze swoją wiarą rozstać: dla ich dobra, choć wbrew ich woli, należało te słowiańskie zabobony wyrżnąć z ich świadomości, bowiem uszczęśliwianie bliźnich wbrew ich woli jest właśnie istotą misji kościoła.

Nie o to przecież chodzi, by chodziły na lekcje religii te dzieci, które chcą na nie chodzić do kościoła – rzecz w tym, aby zmusić do uczestnictwa tych, którzy do kościoła z własnej woli ani potrzeby nie pójdą i dlatego przymus szkolny jest w tej sprawie kąskiem tak łakomym. W owej groźnej ideowo Europie sprawdzono eksperymentalnie ponad wszelką wątpliwość, że kościół nie dysponuje środkami ani sposobami perswazji, które mogłyby odwieść wiernych od stosowania środków antykoncepcyjnych i przeprowadzania skrobanek. Nic więc dziwnego, że w tej sytuacji chce kościół wykorzystać czas, kiedy Polska nie stała się jeszcze państwem demokratycznym, a członkowie parlamentu nie są przedstawicielami społeczeństwa, w związku z czym można nimi dosyć łatwo manipulować.

I oto ten sam parlament, który – jak się często słyszy – nie jest godny uchwalić nowej konstytucji, okazuje się wygodny do uchwalenia ustawy antyskrobankowej; ksiądz prymas ma nadzieję, że przy pomocy swoich gromkich oświadczeń zdoła go do tego przymusić.

To zresztą bardziej prawdopodobne niż perspektywa, że wzruszona naszym darem Europa porzuci swoje demokratyczne przyzwyczajenia, a kardynała Glempa obwoła swoim duchowym przywódcą – pewne natomiast, że Jeśli tego rodzaju ustawę uchwalimy, zaznaczymy tym samym swoją od Europy odrębność, dowiedziemy, że chcemy iść inną drogą, którą zresztą kroczy wiele ludów Azji przyznających swoim przywódcom religijnym prawo rządzenia państwem.

Naprawdę interesujące, czy na swojej drodze do Europy dokonamy i tego zwrotu w kontynuacji?

3 lutego 1991

Nigdy nie byłem w Oświęcimiu i wcale się tam nie wybieram. Należę do pokolenia, które było Oświęcimiem szantażowane od małego. Szczególnie lubował się w tych szantażach tow. Wiesław, dla którego straszenie hitlerowcami było jednym z najulubieńszych zajęć. Ale przecież nie on jeden. Oświęcim to był uniwersalny argument przeciwko nam: wyście tego nie przeżyli, więc powinniście siedzieć cicho i słuchać starszych, a wasz głos tak nigdy nie będzie pełnowartościowy.

Trafnie – choć bezwiednie – ujęła ten problem Krystyna Siesicka, autorka wychowawczych powiastek dla peerelowskiej młodzieży: otóż w którejś z jej powieści klasę nastolatków prześladuje okropna nauczycielka, z którą nie sposób wytrzymać. Na szczęście młodzi bohaterowie dowiadują się, że ich Pani była w Oświęcimiu, w związku z czym trzeba jej wszystko wybaczyć. Skoro była w Oświęcimiu, wolno jej się nad uczniami znęcać, a ci powinni przyjmować to z ochotą.

Jeżeli o mnie chodzi, efekt straszenia Oświęcimiem dał skutek paradoksalny: jak tylko ktoś zaczyna mnie Oświęcimiem straszyć, podejrzewam od razu grubszy szwindel. Oczywiście moja reakcja jest głęboko nienormalna, ale przecież jednocześnie dobrze ugruntowana. Czysty Pawłow. Słyszę: mówią o Oświęcimiu – myślę: będą oszukiwać.

Wspominam o tym wszystkim dlatego, że właśnie znowu postraszono mnie Oświęcimiem, tyle że tym razem za straszenie wziął się episkopat. Księża biskupi krzyczą: „Oświęcim! Oświęcim!” na wieść o projekcie zorganizowania referendum w sprawie ustawy antyaborcyjnej. Swoją drogą interesujące, jak oni do tego doszli – co mianowicie wspólnego miałyby mieć hitlerowskie zbrodnie z demokratyczną procedurą stanowienia prawa? Oczywiste jest jedno: argumentu z Oświęcimia używa się po to i tylko po to, aby dyskusję uniemożliwić, aby temu, kto takiego argumentu użyje, nie można było odpowiedzieć.

Niemniej jednak w użyciu przez księży biskupów tego właśnie argumentu tkwi racjonalne jądro. Oświęcim bowiem to synonim czegoś najgorszego, co się mogło zdarzyć. A oto w Polsce może się właśnie zdarzyć najgorsza rzecz, jaką jest w stanie wyobrazić sobie biskup: oto do naszego katolickiego w 99% kraju przyjedzie lada tydzień papież, wezwie do głosowania za ustawą antyaborcyjną, a chwilę po jego wyjeździe społeczeństwo uda się do urn wyborczych, aby dać wyraz swoim poglądom w owej delikatnej materii. Gdyby do tego doszło, mogłoby się wydać, że polskie społeczeństwo nie słucha papieża. Jest to dla normalnego biskupa perspektywa tak przerażająca, że szukając dla niej właściwego określenia natychmiast znajduje odpowiednio przerażające słowo: „Oświęcim!” Niesłuchanie papieża jest grzechem ciężkim i powinno być objęte tajemnicą spowiedzi, wtedy wszystko jest w porządku, podobnie jak ze skrobankami: nie o to chodzi czy będą, czy nie będą, ważne, żeby ich oficjalnie nie było.

Kościół jest bowiem instytucją nauczającą, w związku z czym ma z urzędu rację. W tej sytuacji wszelka debata nad kwestiami, w jakich kościół ma ochotę się wypowiedzieć, jest oczywistym zamachem na samą jego istotę – kościół nigdy i w żadnej sprawie nie był ciekawy zdania swoich wiernych ani też i nikogo innego – gdyby taką ciekawość wykazał, byłby to znak, że nie jest pewny swego – a jest to sytuacja nie do pomyślenia.

Nie jest bowiem tak, by społeczeństwo było upoważnione do przesądzania o kształcie swojego kościoła – przeciwnie, to kościół ma orzekać o kształcie społeczeństwa. A w dzisiejszej Polsce kwestia ta staje szczególnie ostro, musi bowiem kościół odzyskać swoją identyczność poważnie naruszoną w latach stanu wojennego. Stało się bowiem tak, że z przyczyn od kościoła zupełnie niezależnych nagłe znaleźli się w nim wszyscy niepokorni z całej Polski.

Nie popełnimy przesady mówiąc, że tak ścisłych związków elit intelektualnych z kościołem katolickim nie notowała historia od czasów średniowiecznych. I co robić z taką anomalią, gdy zabrakło Wojciecha Jaruzelskiego, który potrafił dokonać tego cudownego zespolenia? Teoretycznie możliwości są trzy: albo kościół dostosuje się do swoich nowych niepokornych owieczek, albo niepokorni nauczą się pokory, której poprzednio i pałą nie można było z nich wydusić, albo każdy pójdzie swoją drogą.

Wiele wskazuje na to, że hierarchia kościelna stara się za wszelką cenę pozbyć niewygodnych dla siebie – bo jednoznacznie konkurencyjnych – elit intelektualnych. Kolejne wystąpienia biskupów, w tym ów ostatni kuriozalny pomysł porównywania pomysłu referendum w sprawie dopuszczalności skrobanek z hitlerowskim ludobójstwem – wszystko to czyni wrażenie, jakby było robione specjalnie w tym celu, aby przepłoszyć z okolic kościoła każdego szanującego się inteligenta.

A czas po temu najwyższy, bo lata walki o demokrację wytworzyły w kraju liczną i silną elitę złożoną z łudzi nie przywykłych do pokornego słuchania księdza proboszcza, gotowych za swoje przekonania iść do więzienia czy pod milicyjne pałki – gdyby tacy ludzie mieli na dłużej pozostać w orbicie kościoła, chcieliby go zmienić na lepszy. A on przecież już jest najlepszy.

19 maja 1991

Dotychczasowe rządy III Rzeczypospolitej miały tę wadę, że nie zaprezentowały społeczeństwu koherentnego programu swojego działania. Można mieć o to do nich uzasadnione pretensje. Powołany ostatnio rząd panny S. jest w zupełnie innej sytuacji: brak koherentnego programu jest jego cechą immanentną. Żaden uczciwy człowiek nie może mieć pretensji o brak spójnego programu do koalicji lewicowo-liberalno-prawicowej.
Koalicję tę nazywa się ironicznie solidarnościową; słowo „solidarnościowa” oznacza w tym przypadku zgodę na zapłacenie dowolnie wysokiej ceny za niedopuszczenie do zaprowadzenia w naszym nieszczęśliwym kraju rządów Lecha Wałęsy. Wszystko, tylko nie to. Lepiej nadepnąć na gardło własnej pieśni, sprzymierzyć się z największym wrogiem, byle do tego nie dopuścić.

I oczywiście jest w tym głęboki sens. Do istoty „Solidarności” należał sprzeciw wobec niekompetentnej władzy o tendencjach podsiębiernych, poszukującej legitymizacji w robotniczym pochodzeniu swojego-przywódcy. Do istoty „Solidarności” należało również zjednoczenie we wspólnym froncie ludzi i ideologii, których w normalnych warunkach zjednoczyć nie sposób: prawdziwych Polaków z prawdziwymi socjalistami, prawdziwych endeków z prawdziwymi liberałami i prawdziwych neandertalczyków z prawdziwymi intelektualistami. W ten – i tylko w ten sposób – NSZZ „Solidarność ” osiągnął ponad 10 milionów członków i stał się najliczniejszym związkiem zawodowym na świecie.

Kto pamięta niezapomniane 16 miesięcy, wie doskonale, że „Solidarność” za żadne skarby nie byłaby podówczas gotowa się przyznać, iż jej program czy praktyczne działania zwracają się przeciw ówczesnym konstytucyjnym władzom kraju – wręcz przeciwnie – deklarowała wolę współpracy w rozwiązywaniu palących problemów. I jednocześnie starała się robić swoje. Jakby to swoje wyglądało, nikt się na szczęście nie dowiedział, bo generałowi Jaruzelskiemu puściły nerwy i przerwał spektakl w najciekawszym momencie, co pięknie i dramatycznie ujął w historycznej piosence Janek Kelus.

Dziś panna S. powraca na polityczną scenę: na czele staje nie znana jeszcze przed tygodniem nikomu osoba jednocząc we wspólnym froncie siły pragnące przeciwstawić się rządom Lecha Wałęsy. I nie ma w tym żadnego przypadku, że mówi się o poszerzeniu koalicji o inne jeszcze ugrupowania, które źle o Wałęsie myślą. Stało się bowiem tak, że niezależnie od poparcia, jakim się kiedyś cieszył, nie ma dziś w Polsce żadnej politycznej siły, która myślałaby o nim dobrze.

Koalicja pod wodzą panny S. jest więc politycznie zrozumiała, a może nawet sensowna – kłopot w tym, że tak jak poprzednim razem jest ona zbyt szeroka, aby mogła coś konkretnego załatwić, skoro składa się z sił o sprzecznych zwrotach. Ale przecież niezależnie od tego, co „Solidarność” mówiła w roku 1980 i 1981 o swoich celach, o tym, co ma pilnego do załatwienia, jedynym jej celem prawdziwym było pozbycie się ustroju, o którym w gruncie rzeczy nikt już dobrze nie myślał i niczego dobrego się po nim nie spodziewał. Z Lechem Wałęsą próbowały w różnych okresach współpracować wszystkie siły, składające się na dzisiejszą koalicję, jak również i te, o które miałaby ona ewentualnie zostać poszerzona, i zupełnie niezależnie od siebie doszły do tego samego wniosku: Wałęsa j est niereformowalny.

I jak za tamtej, pierwszej „Solidarności”, odpowiedzialni działacze nie powiedzą głośno tego wszystkiego, o czym są najgłębiej przekonani – właśnie ze względu na poczucie odpowiedzialności. Drażnienie niedźwiedzia to zajęcie dla smarkaczy, a nie dla poważnych polityków. Dlatego żądania ustąpienia Lecha Wałęsy formułują Stan Tymiński czy Jan Parys, a powstała właśnie koalicja głośno i wyraźnie deklaruje wolę współpracy z Belwederem.

To wszystko jest – jak powiadam – zrozumiałe i sensowne. Naprawdę istotne jest zupełnie co innego: czy mianowicie panna S. nauczyła się patrzeć w lustro, czy potrafi zdać sobie sprawę, że jej kształt zależy tylko od istnienia przeciwnika, którego się pragnie pozbyć. I czy sobie panna pomyślała, jakby to było, gdyby jej się udało. Widzę światełko w tunelu: chyba przynajmniej tę sprawę można uznać za załatwioną, chyba nikt się nie będzie dziwił ani martwił, gdy załatwiwszy swoją sprawę, członkowie obecnej koalicji rozejdą się – każdy w swoją stronę.

17 lipca 1992

W powstałych warunkach przeprowadzenie natychmiastowej dekomunizacji stało się sprawą palącą. A tu rządu brak, partie skłócone, sejm podzielony i dosłownie nie wiadomo kim robić. Niezbędna więc wydaje się inicjatywa oddolna, obywatelska. ale oczywiście najważniejsze jest know how. W tej sytuacji firma konsultingowa czuje się w obowiązku zaoferować P.T. Publiczności praktyczny samouczek dekomunizacji.

1.Nie daj się nabrać na ideologię. Komunizm nie miał żadnej ideologii, w związku z czym gotów był przyznawać się do każdej. Bywało mu po drodze zarówno z lewicą, jak z sierotami po ONR-ze. Mógł żądać nacjonalizacji, jeżeli właścicielem był np. Gebethner, bądź przeciwstawiać się jej, gdy tytułem własności dysponował tow. Gebethner. To samo dotyczy oczywiście odpowiednio Wolffa i tow. Wilczka.

2. Pamiętaj, że komunizm kocha się w kampaniach angażujących masy. Jeśli zobaczysz stadion pełen przedstawicieli zakładów pracy, domagających się natychmiastowej dekomunizacji, musisz rozpoznać chorobę bez chwili wahania. Szczegółem, który ułatwi ci rozpoznanie, jest towarzysząca kampanii obietnica natychmiastowego i bezwarunkowego wyrugowania z życia społecznego niekorzystnego zjawiska, przeciw któremu jest ona zwrócona. Pamiętaj, że chorobę rozpoznasz nie po tym, przeciw czemu kampania jest akurat zwrócona – równie dobrze może chodzić o stonkę, jak o syjonistów, o amerykańskich szpiegów, jak o agentów KGB; nie zaplącz się w tych nieistotnych szczegółach, zwracaj uwagę na melodię: Jeśli ją doskonale pamiętasz, to jesteśmy w domu.

3. Obserwuj, czy nie dostrzegasz charakterystycznego zjawiska cyklicznych powrotów; może chodzić np. o normy leninowskie, które się systematycznie łamie, aby do nich powracać, o więź z masami, którą się targa, aby móc ją nawiązywać, o przyspieszenie, które się opóźnia, aby znowu przyspieszyć, jak również o przełom, który się kontynuuje, i o kontynuację, którą się przełamuje.

4. Nie zapominaj o wrzasku i chamstwie: nigdzie nie rozwijały się w życiu politycznym tak bujnie jak w komunizmie.

5. Pamiętaj, że polityk niezdekomunizowany daje się bez pudła poznać po tym, że obraża go każde pytanie, jakie mu zadajemy. Stąd też polityk komunistyczny zieje nienawiścią do dziennikarzy, o ile nie są poddani dyscyplinie partyjnej. Za najbardziej naganną cechę dziennikarza polityk niezdekomunizowany uważa dążenie do dowiedzenia się czegokolwiek, co nie znajduje się w oficjalnym stanowisku partii czy koalicji.

6. Badając polityka testem na komunizm, zwróć uwagę, czy i w jakim stopniu interesują go twoje warunki życiowe i co jest ci gotów obiecać. To trudny punkt naszego testu, bowiem zarówno brak zainteresowania warunkami twojego życia, jak i zainteresowanie nadmierne są wyrazem tej samej infekcji. W szczególności zwracać nałeży uwagę na obietnice zapewnienia raju na ziemi, wyrównania rachunków dawnych krzywd, bądź też, w wersji bardziej konkretnej, zapowiedź emerytury w wysokości 7 milionów czy jednorazowego wsparcia na poziomie, powiedzmy, 100 milionów.

7. Bądź szczególnie wrażliwy na zainteresowanie twoim życiem prywatnym: Jeśli polityk pragnie, aby jakikolwiek kolektyw organizował w ten czy inny sposób twoje życie intymne, ustalał, jak, z kim, ile razy etc., to możesz być pewny: to kompletny komuch, nawet Jeśli przebrał się w ornat i ogonem na mszę dzwoni.
Nie zapominaj, że do podstawowych cech polityka niezdekomunizowanego należy nieodpowiedzialność: buduje on swoją karierę w ten sposób, by nie mogła się załamać z tak głupiego powodu, że np. kierowany przez testowanego polityka związek zawodowy traci popularność i członków, kierowana przez niego gazeta drastycznie obniża nakład, a prowadzona do zwycięstwa partia przegrywa wybory. Im mniej wydarzenia tego rodzaju karierze polityka szkodzą, tym silniej wskazówka naszego testera wychyla się w stronę bieguna oznaczonego czerwoną gwiazdą.

9. Zwróć uwagę na otoczenie testowanego polityka. Jeśli zaobserwujesz, że najbliższy jeszcze wczoraj współpracownik dziś okazuje się agentem japońskiego wywiadu albo czymś w tym rodzaju – uważaj: to włącza się system wczesnego ostrzegania. Nie lekceważ nawet mniej ważnych współpracowników: tylko polityk w pełni zdekomunizowany zdecyduje się pokazać ci w swoim otoczeniu ludzi zdolnych, błyskotliwych, którzy najwyraźniej szykują się, aby w przyszłości zająć jego miejsce. Polityk niezdekomunizowany boi się takich ludzi jak ognia, co zresztą widać gołym okiem, bo jego sztab składa się np. z wyranżerowanej piosenkarki, awansowanej kucharki czy posadzonego w kancelarii szofera.

10. Przyjrzyj się też partii testowanego polityka: Jeśli jest to organizacja, której celem jest zapewnianie drogi awansu osobom, które bez udziału partii awansować by nie mogły ze względu na przyrodzone cechy charakteru i umysłowości – najlepiej powtórz za Włodzimierzem Iljiczem: jest taka partia, ale ja nie chciałbym mieć z nią nic wspólnego. Ja się już zdekomunizowałem.

29 grudnia 1991

Gdzie ja oczy miałam!
Lamentuje Wałęsa nad Michnikiem, a Michnik nad Wałęsą. Lamentują głośno i publicznie, choć sprawa rozwodowa dopiero się rozpoczyna i na pewno czas jakiś jeszcze potrwa. Jak się skończy, kto wygra, jak zostanie podzielony majątek dorobkowy – tego jeszcze nikt nie wie. Jeśli się tak sprawa rozpoczyna, wiadomo na pewno tylko to, że na dżentelmeńską umowę nie ma co liczyć, a szeroki krąg krewnych i znajomych wciągnięty zosta¬nie w całą serię dramatycznych scen, wzajemnych żalów albo i pyskówek.
Stało się, i już się nie odstanie.

Taki rozwód to ciężkie przeżycie nie tylko dla samych zainteresowanych, ale też dla ich przyjaciół, którzy jakoś się w tym wszystkim muszą znaleźć. A oczywiście najtrudniej jest tym, którzy chcieliby być sprawiedliwi i nieuprzedzeni, bo jak awantura rozkręci się na dobre, a z obu stron padają oskarżenia i inwektywy, to chciałoby się uciec od tego wszystkiego jak najdalej i nie musieć w ogóle na to patrzeć.

Tego, co najważniejsze w sporze, i tak nikt nie rozsądzi; przecież zdanie, że Michnik zawdzięcza swoją karierę Wałęsie, jest tak samo prawdziwe jak to, które mówi, że Wałęsa zawdzięcza swoją karierę Michnikowi, a na dodatek oba te zdania są prawdziwe w sposób dramatyczny. Albo to, że oni się nawzajem zdradzali, czy przynajmniej robili skoki na boki, żeby powiedzieć to samo, a łagodniej, opuszczając ostre słowo zdrada. Doskonale wiemy, że tak było, i nie ma co sobie i bliźnim wmawiać, że Wałęsa z Kaczyńskim rozwiązywał krzyżówki, a Michnik spotykał się z Kwaśniewskim, żeby mu pokazać kolekcję motyli.

Było, stało się i nie odstanie. Znacznie ważniejsze jest jednak to wszystko, co dotyczy przyszłości. Żadna ze stron nie ma widocznego pomysłu na życie po rozwodzie, czy też może ściślej: oni mają te pomysły na krzyż, sobie wymyślają, a nas straszą. Lechu – grozi Michnik – uważaj, bo strzelę przeciw twej naturze, krzyknę, żeś ty nie Przewodniczącym NSZZ „Solidarność”, ale... (tu się jednak zawahał i nie krzyknął „Carem!’\ ale powiedział łagodniej: cesarzem). A nam ciarki przechodzą po plecach, że jak Lechu zostanie cesarzem, to tak nas wszystkich weźmie za mordę, że nam się ruski miesiąc nostalgicznie przypomni. Ale i Wałęsa straszy, powiadając, że ten Michnik to się teraz tylko będzie łajdaczył z Kwaśniewskim, majątek cały na to przeputa, w taką nędzę i prostrację nas wpędzi, że od tego tu wybuchnie rewolucja, po której tę rumuńską zaczniemy nazywać aksamitną.

I chociaż pewnie wiele w tych strachach przesady, przecież w tak formułowanych oskarżeniach zawiera się i trochę prawdy. Być może Wałęsa w głębi duszy wcale nie czuje się cesarzem, a demokratycznym demokratą, bardzo chrześcijańskim na dodatek, ale zrobił już wszystko, albo prawie wszystko, żebyśmy widzieli w nim raczej autokratę niż demokratę. Są bowiem rzeczy, w które uwierzyć niepodobna, więc kiedy np. Drawicz przekonuje nas, że Tumanowicz jest mu potrzebny do wspólnego odmawiania różańca, to nie dość, że mu nie wierzymy, ale zaczynamy podejrzewać jeszcze gorsze świństwa niż te, które oni tam w istocie ze sobą robią.

Jedno wydaje się pewne, co jako dawni przyjaciele widzimy ze smutkiem, ale zarazem i z całą pewnością: oni są tak zajęci swoim rozwodem, że jeśli o nas kiedykolwiek myślą, to w kontekście naszej ewentualnej przydatności w sprawie rozwodowej. Obie strony używają wprawdzie namiętnie słowa „obywatel” we wszystkich możliwych formach gramatycznych, ale w praktyce wygląda to tak, że Wałęsa przy pomocy faxu zdejmuje z obywatela albo też obywatelem mianuje, a Michnik z kolegami powołuje koalicję obywatelską, partię o szerokiej platformie, która umożliwi korzystanie z praw obywatelskich w zakresie szerokiego poparcia dla rządu. I oczywiście im szersze poparcie, tym szerszy zakres obywatelskich swobód.

I oto zostaliśmy zaszantażowani, i to na krzyż: koalicja obywatelska grozi, że jak jej nie poprzemy, to możemy w ogóle być zdjęci z obywatela, i jest to przecież niebezpieczeństwo zupełnie realne, podczas gdy strona przeciwna ostrzega, że jeśli z popierania rządu uczynimy sobie proceder, to on się zupełnie naszymi interesami przestanie przejmować. A już się zanadto nie przejmuje; jakby go mocniej wesprzeć, to można by za jakiś czas osiągnąć światowe rekordy – pełne obywatelskie poparcie dla rządu przy stuprocentowej dezaprobacie dla poszczególnych ministrów, i nawet nie chodzi mi tu o ministra spraw wewnętrznych, ale o zbliżających się wielkimi krokami do owych 100% ministrów budownictwa i rolnictwa czy goniącą ich ostro panią minister kultury.

Więc ja też popadam w ten sam lament: gdzie ja oczy miałam! Jak ja teraz sama sobie poradzę! Gdzie oczy obrócę! Ale trudno, nie ma co biadać.
| Rozwody się zdarzają, raz po włosku, raz po gdańsku, i nic na to nie poradzimy. I ten rozwód też się musiał zdarzyć, tym bardziej że oni się pobrali przecież nie z miłości, a z konieczności; jak Państwo świetnie pamiętają, byli przy nadziei i po prostu musieli się pobrać. Z tego związku urodziła się przecież panna S., którą starsi z nas pamiętają jeszcze jako młodziutką i sentymentalną. Ale może już czas, żeby i ona poczuła się dorosła, niezależna i samorządna – i poszła na swoje zamiast wciąż prowadzić wspólne gospodarstwo z kłócącymi się podstarzałymi rodzicami?

24 czerwca 1990

*Shakespeare, Makbet, akt V, scena 5.

Samotność to coś najgorszego, co się może człowiekowi przytrafić, a jest ona tym bardziej dojmująca, im więcej innych cennych na tym świecie rzeczy udało nam się zdobyć. Myślę tu nieoryginalnie o sławie, majątku, władzy etc. I – dalej nieoryginalnie – myślę o Lechu Wałęsie, bo choć o samotności władców napisano tak wiele, jego samotność wydaje mi się szczególnie dramatyczna. Może wcale nie jest, a tylko właśnie mnie się wydaje, bo tej historii przecież mi nie opowiedziano tak jak innych, ale oglądam ją na własne oczy, i chociaż w niej nie uczestniczę, mam wrażenie, że oglądam ją z bardzo bliska.

Powiada senator Szczypiorski, że historia, która się na naszych oczach dzieje, nie jest wcale szekspirowska, a bliższa raczej Mrożkowi czy Gombrowiczowi. To oczywiście nieprawda – w czasach Szekspira historia nie była bardziej szekspirowska niż kiedy indziej, dzisiejsza specjalnie nie różni się od ówczesnej, a to tylko senator Szczypiorski poważnie różni się od Szekspira, który zresztą twierdzi w Makbecie, że życie jest powieścią idioty, głośną, wrzaskliwą, a nic nie znaczącą.

Ty będziesz tanem Cawdor – powiedziały Makbetowi wiedźmy i w tym momencie zaczęło się cAle nieszczęście. Kiedy mu to mówiły, był jeszcze normalnym człowiekiem, a Banko był jego przyjacielem. A potem, od pewnego momentu już nie ma żadnych przyjaciół, są tylko rywale, których należy Slę bać, a strach jest oczywiście tym większy, im lepiej się zna i wyżej ceni ich zalety. Można oczywiście oprzeć się pokusie, ale przecież nie przypadkiem Powiada Biblia, że taką zdolność to miał Pan Jezus.

Przecież historia szekspirowska to nie jest ta, w której na scenie mamy dużo trupów, co w dzisiejszych czasach zapewnić może byle film gangsterski. Banka trzeba było zabić, aby jego duch straszył na uczcie – Anny Walentynowicz, Andrzeja Gwiazdy i wszystkich innych przyjaciół z Wolnych Związków Zawodowych Wybrzeża wcale nie trzeba było zabijać, aby dzisiaj straszyli w Belwederze. I nie trzeba było zabijać łudzi Sierpnia, tych wszystkich, którzy brali udział w sformułowaniu i podpisaniu porozumienia, które weszło do historii, nie będąc bynajmniej Porozumieniem Centrum, i nie trzeba było zabijać ludzi podziemia, legend stanu wojennego, Bujaka czy Frasyniuka – straszą i tak.

Bo przecież Banko straszy na uczcie tym i tylko tym, że nie ma go tam i wtedy, gdzie koniecznie powinien być. Szekspir przedstawia to tak, iż duch Banka widoczny jest tylko dla Makbeta; wszyscy pozostali widzą jak na dłoni, że Banka na uczcie nie ma. I tego, że go nie ma, nie da się w żaden sposób ukryć, cała ta uczta bez niego traci jakikolwiek sens, odwraca się na opak i zamiast być świętem, staje się szyderstwem.

Zasiądziesz na tronie – powiadają wiedźmy – ale to nie od ciebie weźmie swój początek nowa dynastia. I Makbet z dramatyczną naiwnością wierzy, że ta część proroctwa, która mu odpowiada, wypełnić się musi, a wypełnieniu tej, która jest dla niego niekorzystna, można zapobiec. A im bardziej się boi, tym drastyczniejsze środki gotów jest stosować. Tron, na którym zasiada, nie jest w istocie jego tronem i nie ma takiego sposobu, żeby go utrzymać. To straszny dramat, ale pod koniec sztuki już właściwie nikt nie pamięta, że na jej początku mówi się wyraźnie o tym, jak dzielnym był Makbet rycerzem i jak wielkie położył zasługi dla Szkocji. Bo do historii przechodzi finał – właśnie owa wściekłość i wrzask, poprzedzające dramatyczną klęskę, i klęska sama – zarazem spodziewana i niespodziewana.

Bo przecież Makbet rozumuje niby logicznie, lokując swoją nadzieję w tym, że Las Bimam zawsze będzie stać murem za swoim przewodniczącym, w końcu taka jego natura i rola w przyrodzie – ale przecież jednocześnie my, widzowie, wiemy doskonale, że gdyby było tak dobrze, gdyby Makbet tak do końca wierzył, że birnamski las nie może podejść pod Belweder, to byłby znacznie spokojniejszy, a słowa „wściekłość i wrzask” nie byłyby cytatem z tej właśnie sztuki.

Piszę o dramacie Makbeta, wczuwam się w jego tragiczną sytuację, dostrzegając ją i pragnąc zrozumieć tak jakby ją akceptuję – o co możecie mieć państwo do mnie uzasadnione pretensje, dowodząc, że prawdziwym dramatem jest codzienne Wasze życie, a nie problemy kogoś, kto sam się ładuje w kłopoty nie na swoje nerwy i nie na swoją miarę. I to jest oczywiście racja. Ale - proszę Państwa – ja tu sprzątam, czy tylko usiłuję sprzątać, co też nie jest na moją miarę, bo się nie wyrabiam i nie nadążam.

Więc mogę tylko tyle dla Państwa zrobić, że nie będę pokazywał zadowolonej z siebie miny i przypomnę tylko na pociechę, że Szekspir też się nie wyrobił i jakoś nie zdążył opisać beznadziejnej doli Szkotów, którzy ze łzami w oczach przyglądali się, co też ten ich ulubiony rycerz Makbet zaczął w pewnym momencie wyprawiać.

14 lipca 1991

Przed firmą konsultingową stają coraz trudniejsze zadania: nie ukrywamy, że ogólnokrajowa akcja protestacyjna związkowców policyjnych była dla nas całkowitym zaskoczeniem, a rozwiązanie tego konfliktu wydaje się nam wyjątkowo trudne.

Minister Spraw Wewnętrznych powiada, że związki zawodowe nie są od tego, aby decydować o personalnej obsadzie stanowiska Pierwszego Policjanta Rzeczypospolitej – i oczywiście ma zupełną rację. Związkowcy powiadają, że Komendant Główny nie powinien być tatuowany, powinien Posiadać jakieś wykształcenie, które by wykraczało poza ukończenie technikum budowlanego, a w szkole policyjnej zdobyć noty wyższe niż dostateczne, oraz mieć doświadczenie w kierowaniu czymś większym niż posterunek w Piekarach Śląskich czy obóz internowania w Szerokiej – i ich argumenty są zupełnie sensowne.

Ale przecież jednocześnie żadnej ze stron konfliktu nie można traktować całkiem serio: minister Majewski mając rację, zarazem jej nie ma jakkolwiek bowiem policjanci powinni raczej wykonywać rozkazy władzy państwowej niż narzucać jej swoją wolę i akurat tę kwestię doprawdy moglibyśmy uznać za dokumentnie przerobioną, to przecież o decyzji personalnej, która wywołuje ogólnokrajowy strajk policji można powiedzieć jedno: to był błąd.

Jest zupełnie niejasne, o co właściwie chodzi związkowcom policyjnym, kiedy wyrzucają kandydatowi na stanowisko komendanta brak przewag intelektualnych i formalnego wykształcenia: jeśliby im w tym punkcie ustąpić, to istnieje ryzyko uwikłania się w awanturę z jakimiś innymi związkowcami, na przykład wojskowymi, którzy nie daj Boże zechcą wysunąć zastrzeżenia co do absolwentów elektrycznej zawodówki na stanowisku Wodza Naczelnego – i sami nie wiedząc kiedy stajemy przed groźbą puczu wojskowego ze strony jakiejś nikomu nieznanej grupy podchorążych.
Pozostaje również w pełni nieoczywiste, co w istocie oznaczają kiepskie noty podinspektora Huli z milicyjnej szkoły w Szczytnie. Protestujący związkowcy pragną nam zasugerować, że te tróje oznaczają po prostu wrodzoną tępotę podinspektora Huli. Firma konsultingowa jest jak najdalsza od pochopnego odrzucania tej – prawdopodobnej skądinąd – hipotezy. Ponieważ jednak – podobnie jak Państwo – nie pobierałem nauk w szczycieńskiej Alma Mater i – podobnie jak Państwo – nie mam za grosz zaufania do jej wykładowców i ich kryteriów ocen, muszę stwierdzić, że wiadomości na temat złych stopni podinsp. Huli nie niosą w istocie żadnej określonej treści.

A właściwie kto się czepia tych jego trój? Klub prymusów? I z czego oni mieli swoje piątki? Przecież to tam uczono organizowania ścieżek zdrowia szantażu, porywania, skrytobójstw. Może piątki dostawali ci, którzy najlepiej pojmowali swoich wykładowców? I może byłoby jednak lepiej, żeby żaden z tych piątkowych nie kierował pracą policji w kraju, który chciałby być demokratyczny, ale któremu idzie to tak ciężko?
Ja się przez cały czas staram wyjść związkowcom naprzeciw i uwierzyć, że wszystkie najgorsze rzeczy, jakie mówią o podinspektorze Huli. Trapi mnie jednak takie oto pytanie: skąd też się ci wspaniali policyjni związkowcy wzięli? Tacy wspaniali, inteligentni, uczciwi, wykształceni, a wszyscy tacy niewinni, że na patrol chodzą w białych sukienkach i sypią kwiatki. A tylko ten Hula łajdak peerelowski.

Nasi policyjni trade-unioniści czują się oburzeni do żywego, że im minister szykuje takiego komendanta. To się jeszcze nigdy dotąd nie zdarzyło. Do tej pory komendanci policji zawsze odznaczali się wszechstronnym wykształceniem, błyskotliwą inteligencją, nieskazitelnym charakterem. Dawniej, kiedy policja miała więcej do powiedzenia niż dzisiaj, niechby jakiś minister spraw wewnętrznych spróbował narzucić Milicji Obywatelskiej jakiegoś komendanta, który nie satysfakcjonowałby dołów związkowych! Niedoczekanie.

I najlepszy dowód, że się to nigdy nie zdarzyło, jest taki, że obecny strajk policyjnych związkowców jest pierwszym w dziejach Rzeczypospolitej – przedtem po prostu do takiego strajku nie było najmniejszego powodu.

A przecież jednak nie sposób stanąć w tym sporze po stronie ministra, a przeciw policyjnym związkowcom, bo to nie ma po prostu żadnego sensu. Minister może sobie być, jaki chce, a naprawdę istotne jest to, jaki będzie dzielnicowy i ten dzielnicowy musi identyfikować się z państwem, nawet jeśli skądinąd jest idiotą. Jeśli się z państwem nie zidentyfikuje, tylko będzie przeciw jego decyzjom podejmował protesty, przyszłość nasza jawi się w czarnych barwach.

Kiedy strajkują nasi milicjanci ledwie przebrani za policjantów, i to tylko umownie, bo z oszczędności paradują w starych mundurach, łatwo o felietonowe kpinki, – ale przecież ten strajk oznacza, że wali się państwo, podczas gdy jego najznamienitsi politycy oddają się zbożnemu trudowi konstruowania kolejnych narodowo-ludowo-postępowo-solidarnościowo-demokratyczno- chrześcijańsko-patriotycznych koalicji. Dla dobra naszej udręczonej Ojczyzny oczywiście.

Sąd Najwyższy odrzucił wniosek Prokuratora Generalnego o wypuszczenie z więzienia poborowego Gałuszki do czasu rozpatrzenia rewizji nadzwyczajnej wniesionej przez tegoż prokuratora na jego korzyść. Może trzeba go będzie rzeczywiście wypuścić, ale póki co niech lepiej siedzi dla przykładu, zadecydowali Najsprawiedliwsi Rzeczypospolitej.

Poborowy Gałuszko twierdzi, że nie może służyć z bronią w ręku, zabrania mu tego bowiem jego katolickie sumienie, i w związku z tym ów Gałuszko domaga się służby zastępczej. „Nie wy, Gałuszko, będziecie decydować, na co katolickie sumienie pozwala albo nie pozwala – powiedzieli w swoim wyroku Najsprawiedliwsi. – W temacie katolickiego sumienia mamy zabezpieczone wytyczne i możemy wam w imieniu Rzeczypospolitej powiedzieć, że wy się po prostu na katolickim sumieniu nie znacie. Wam się, Gałuszko, wydaje, że jak wyście przeczytali w katechizmie przykazanie «nie zabijaj», to macie to od razu brać do siebie? Przecież to nie jest do poborowych, tylko do ginekologów! Czy wy, Gałuszko, gazet nie czytacie, tylko bez przerwy te kamienne tablice? To nie jest – zapamiętajcie sobie, poborowy – żaden katolicyzm, to się dawniej nazywało rewizjonizm, a teraz mówi się na to herezja. A jak Kuroń i Modzelewski w liście do partii pisali, na co im nie pozwala marksistowskie sumienie, to myśmy im dwa razy takie wyroki jak wam przyklepywali, bo nas jeszcze wówczas nie natchnęły chrześcijańskie wartości.

Wy, Gałuszko, jesteście coś za cwani: chcecie należeć do zdrowej katolickiej większości, a jednocześnie domagacie się praw, jakie przysługują tylko mniejszościom, których nikt nie lubi.
Wy jesteście, poborowy, śmierdzący leń, wam się nawet nie chce symulować. Nie wmówicie Najsprawiedliwszym Sędziom Najwyższego Sądu, że nie wiecie o takich możliwościach. Ale wam się nie uśmiecha dać się zaliczyć do jakiejś mniejszości seksualnej albo religijnej, co automatycznie ze służby wojskowej zwalnia. Wy nie chcecie, żeby na was mówili Gałuszko-pedał albo Gałuszko-Jehowa, wy chcecie być obywatelem pierwszej jakości, Polakiem-katolikiem. To jest z waszej strony bezczelna próba wyłudzenia, i za to należy wam się półtora roku do odsiadki.
Czy wyście się, Gałuszko, zastanowili , po co państwo łoży miliardy na wojskowych kapelanów, polowe msze, święcenie sztandarów? Czy wy naprawdę myślicie, że w naszym chudym budżecie byłyby na to pieniądze, gdyby katolickie sumienie miało utrudniać służbę wojskową?
Katolickie sumienie to jest sprawa wagi państwowej, więc nie wy się, Gałuszko, będziecie na ten temat wypowiadać.

A może jeszcze byście chcieli referendum urządzać? Wiecie doskonałe, jakie jest nasze w dziewięćdziesięciu kilku procentach katolickie społeczeństwo – jakby pozwolić na referendum w sprawie skrobanek, to co by wyszło? Prawdziwie katolickie sumienie nie pozwała nam na takie referendum wyrazić zgody.

Bo jakby to wyglądało? I nie mówcie, Gałuszko, że i tak się będą skrobać, że i tak będą symulować na wojskowych komisjach. A niech się skrobią, niech symułują – ale prywatnie, nas do tego nie mieszajcie. I przestańcie o tym katolickim sumieniu, bo to jest wasza prywatna sprawa, a teraz mamy demokrację, co tośmy o nią walczyli, i nikt się wam do waszych prywatnych spraw nie będzie wtrącał.
Nawet na to, poborowy, nie liczcie.
Wy, Gałuszko, chyba Boga w sercu nie macie, żeby tak męczyć Najwyższy Sąd i Najwyższe Władze – czy wy nie wiecie, że minister Rokita, jako stary WiP-owiec musi w waszej sprawie naciskać i że się od tego może rozsypać z takim trudem sklecona koalicja? Jak wy byście, Gałuszko, mieli prawdziwie katolickie sumienie, to nie tylko nadstawilibyście drugi policzek, ale sami poprosili o drugie półtora roku do odsiadki innym dla przykładu, zamiast robić kłopoty swoimi prośbami o rewizję.

A może z wami jest jeszcze gorzej? Może wy, Gałuszko, macie Boga w sercu właśnie, tak jakbyście nie wiedzieli, że poborowy powinien mieć Boga w regulaminie?”
16 sierpnia 1992