Jest to sprawa w dzisiejszej Polsce chyba najtrudniejsza - problem nawróconego grzesznika. Nie jestem człowiekiem wierzącym. Ewangelia nie jest dla mnie księgą świętą, ale wiem, że zdanie, iż większa jest radość z jednego nawróconego grzesznika, niż z 99 sprawiedliwych, jest zdaniem sensownym, chociaż owa radość musi być dla tych sprawiedliwych w jakiś sposób bolesna. W naszym, KOR-owskim środowisku, radość z przybywających nowych ludzi była rzeczywiście większa niż tkwiące w pamięci zadry, każące wspominać, jak nas mało było na początku i jak różni późniejsi koledzy kiedyś, w swoich poprzednich wcieleniach, odmawiali nam pomocy czy współpracy. Ale to nie znaczy, że zadr owych nie było.
Kwestia, o której mówię, nabrała szczególnej ostrości w sierpniu 1980 roku i w następujących później miesiącach.
Łatwo było zaakceptować wyrastających jak spod ziemi działaczy robotniczych z fabryk, hut i kopalni, tych, którym bez trudności można było wierzyć, że przed sierpniem rzeczywiście nie wiedzieli, co się dookoła nich działo; znacznie trudniej przychodziło cieszyć się z tych, którzy z racji swojego zawodu czy stanowiska musieli różne rzeczy widzieć i wiedzieć, a odważyli się z wiedzy tej skorzystać dopiero wtedy, gdy zbuntował się praktycznie cały naród. (…)

W "Tygodniku Solidarność" można było dostać pracę, jeśli przychodziło się z "Polityki" czy "Życia Warszawy", nie można się zaś było zatrudnić przychodząc z "Biuletynu Informacyjnego" czy "Zapisu".

Losy ludzi, którzy w "opozycji demokratycznej" znaleźli się najczęściej z pobudek moralnych, w proteście przeciwko bezprawiu, wplątały się w skomplikowany sposób w politykę Solidarności, starającej się, przez cały okres swojego legalnego istnienia minimalizować konflikty z władzami; oszczędzać im, o ile to tylko możliwe, trudnych sytuacji, nie prowokować.
O ironio...

Drogi,
Nie wiem zupełnie, jak z tym jest u Ciebie, ale mnie mę­czą sprawy od lat niejasne, chronicznie niezałatwione i dwuzna­czne. A z biegiem czasu takie zadawnione sprawy coraz trudniej załatwić i dlatego moje polityczne dyskusje z Tobą, kandydatem, Członkiem, a wreszcie i sekretarzem PZPR, z roku na rok rzadsze, jak rzadsze są nasze spotkania, toczyłyby się zapewne dalej pomaleńku, od imienin do imienin, bo przecież żaden z nas nie chciał właściwie ostrej konfrontacji dla starej przyjaźni, ale oto wydarzyła się rzecz, która naruszyła dotychczasową Względną i na siłę utrzymywaną równowagę.
Znalazłeś się na jednym z wykładów Jacka Kuronia, który rozbijany był przez bojówkę - powiedzmy to otwarcie - Twojej partii, Twojej władzy, współtworzonego przez Ciebie porządku społecznego, choć przyszedłeś z własnej woli, a nie służbowego obowiązku. Widziałeś na własne oczy rękoczyny i słyszałeś na Własne uszy padające wyzwiska, widziałeś fizyczny terror zastosowany przeciw wykładowi z pedagogiki, bezduszną i bezmyślną Siłę użytą dla zdławienia intelektualnych, społecznych, politycznych poszukiwań.
Na kolejnych wykładach prowadzonych przez prelegentów towarzystwa Kursów Naukowych, zrzeszającego - jak wiesz – ludzi o ogromnym znaczeniu dla intelektualnego życia kraju, ekscesy bojówkarzy powtarzają się i wzmagają; nie wiem, na ilu takich wykładach byłeś obecny - ostatnio dochodzi do kradzieży, bicia kobiet, nie mówiąc już o wykładowcach i studentach, z taką bojówkarską wprawą, że na wykładzie Jacka Kuronia 21 marca spowodowano dwa wstrząsy mózgu. Oczywiście nie wiem, co jesz­cze się wydarzy do czasu, kiedy otrzymasz ten list.
Takie są dotykalne fakty, w których po części uczestni­czyłeś osobiście, w których po części uczestniczyłem osobiście ja - tyle że nie spotkaliśmy się na jednym wykładzie. A prze­cież mogliśmy się spotkać, my dwaj, znający się lat kilkanaście, od immatrykulacji, czyli inaczej mówiąc prawie całe świadome życie. -
Coś nas u progu tego życia musiało łączyć, skorośmy się do dziś jeszcze nie rozdzielili, skoro obaj po maturze postanowiliśmy wybrać tak nietypowy w naszym pokoleniu dla chłopców dobrze zapowiadających się, kierunek studiów jak pedagogika.
Była w tym wyborze jakaś chęć społecznego działania, był opty­mizm pozwalający wierzyć, że działaniem można zmieniać i napra­wiać świat. Co do mnie - Choć zmieniłem kierunek studiów, nie zmieniłem tych przekonań.
I oto dziś spotykamy się tak dosłownie po dwóch stronach barykady. Tyle, że jeszcze do siebie nie strzelamy. Na razie.
Czy jesteś całkiem pewien, że Twoja partia nie zacznie które­goś dnia do mnie strzelać za moje artykuły czy wykłady? Kiedy ta barykada między nami wyrosła? I dlaczego?
Zapisując się do PZPR zdawałeś sobie sprawę z zawartego w niej zła i nawet je eksponowałeś dialektycznie jako motyw swojego wstąpienia: chciałeś przyjąć rolę "przyzwoitego partyjnego" , a gdyby wszyscy przyzwoici ludzie... etc. Wywodziłeś, że przynależność do PZPR stwarza możliwości działania, jakich nie ma poza tą organizacją i że te możliwości da się wykorzys­tać dla czynienia dobra.
Chciałem zawsze wierzyć i wierzyłem, że w sytuacjach, w których wybór należał do Ciebie, starałeś się raczej wybierać dobro a nie zło, ale z natury systemu, w który się wpisałeś, na bardzo wiele istotnych spraw nie miałeś wpływu, podobnie zresztą jak ja, i łączyło nas dostrzeganie i analizowanie dookolnego zła. Inaczej mówiąc czyniliśmy to samo, co miliony na­szych rodaków, to znaczy, psioczyli na rzeczywistość. Obraca­jąc się w trochę innych środowiskach, wymienialiśmy informacje i właściwie nigdy nie kwestionowałeś tego, co mówiłem, tyle, że o bardzo wielu faktach dowiadywałeś się z zaskoczeniem właśnie ode mnie, łącznie z historią ruchu komunistycznego, której starałeś się nie zgłębiać? przypuszczałem, że czyniłeś tak dla spokoju sumienia. Nie zawsze udawało mi się wierzyć bez reszty w Twoją niewiedzę o rzeczywistości, w to, że ode mnie dopiero dowiedziałeś się o wymordowaniu przez Stalina ca­łej góry KPP, ale jeśli nawet przyjąć, że o wielu sprawach nie wiedziałeś rzeczywiście, to i tak Cię to nie rozgrzesza: jeśli nie wiedziałeś, to znaczy, że nie chciałeś wiedzieć.
Ale to jest bardzo ludzkie: wiemy o tym obaj doskonale,razem studiowaliśmy np. Freuda, z jego teorią wypierania ze świado­mości tego, co wstydliwe...
Ale nie wszystko można ze świadomości wyprzeć. Widziałeś bojówkarzy w akcji i tego doświadczenia życiowego nie zdołasz usunąć ze swojej biografii i swojej świadomości. Mogłeś nie studiować historii komunizmu, mogłeś nie czytać Sołżenicyna czy Orwella albo też im nie wierzyć, mogłeś nie być w Radomiu czy Ursusie latem 1976 roku, mogłeś nie czytać Komunikatów KOR-u i dziesiątków niezależnych publikacji - mogłeś wreszcie nie pójść na wykład Kuronia, ale stało się – poszedłeś.
I w związku z tym zachodzi pytanie: co możesz teraz? Przede wszystkim czy możesz być członkiem organizacji, która walczy z działalnością naukową przy pomocy bojówek? Ty, nauko­wiec, pedagog, wielbiciel muzyki klasycznej. Czy możesz wziąć na swoje sumienie odpowiedzialność za to wszystko, co jeszcze zechce uczynić organizacja, do której należysz? Czy jesteś w stanie przewidzieć, do jakich granic posunie się w poczuciu zagrożenia swojej wszechwładzy? Czy możesz wreszcie przypusz­czać, iż będąc członkiem tej organizacji masz jakiś wpływ na jej działania? Czy istnieje jakiś powód, dla którego - Twoim zdaniem - należy być hic et nunc członkiem PZPR? Czy istnieją jakieś wartości, które wewnątrz tej organizacji byłoby zrealizować łatwiej niż poza nią?
Jak wiesz i jak widzisz także i z tego listu, nie uważam, że czerwona legitymacja jest w absolutnie każdym wypadku patentem na szuję, chociaż - nie ukrywajmy - sądzi tak w Polsce wielu ludzi; wierzę, że są w PZPR i tacy, których zwiedziono powołując się na wartości w istocie obce tej organizacji, na szlachetne tradycje lewicy. Nie odmawiam nikomu prawa do na­iwności czy nawet łatwowierności, które to cechy są w gruncie rzeczy objawami szlachetności, ale granicą dla naiwności jest empiria, takie na przykład doświadczenie, jakie było Twoim udziałem.
Jeżeli do tej pory nie wypijałeś się albo aktualnie nie wypisujesz z PZPR, spróbuj mi odpowiedzieć, jakie nieprawości musi popełnić jeszcze ta organizacja, abyś uznał przynależność do niej za niemożliwą dla uczciwego człowieka.
Spróbuj mi wyjaśnić psychologię członka PZPR. Czy rze­czywiście, jak uważają w Polsce miliony ludzi, wyznaczają ją przede wszystkim strach i chęć zysku? Czy wspólnym mianownikiem dla partyjnych jest głęboki pesymizm, eschatologiczne przekonanie, iż znajdujemy się wszyscy naprzeciw gotowych do strzału czołgów, które przy każdym nieostrożnym naszym ruchu gotowe są nas zdruzgotać i zmiażdżyć, że od wszechogarniającego zła nie ma żadnej ucieczki ani żadnego ratunku?
Co czuje Twój przyjaciel, sekretarz KW, kiedy na specjalnie zorganizowanym zebraniu naukowców oświadcza, że Kuroń pod­stępnie wciąga do mieszkania studentów i tam ich maltretuje?
Jak wygląda psychologia człowieka, który zgadza się na coraz głębsze ograniczenia zakresu swoich wyborów, który nie może nawet posługiwać się kategoriami dobra i zła, bo kategorie te w działaniu jego partii ulegają stałym zmianom. Jak wygląda psychologia człowieka, który spoliczkowany nadstawia drugi policzek? Nigdy nie mogłem tego zrozumieć w teorii chrze­ścijaństwa, i nie mogę zrozumieć tego w praktyce PZPR. Może Ty, jako były ministrant a aktualny sekretarz umiesz mi to wy­tłumaczyć. W imię czego mamy pozwalać, żeby nas okradano, żeby bito nie tylko nas, ale nasze żony? I w imię czego Ty na to pozwalasz?
Nie chciałbym Cię obrazić posądzeniem, że czynisz tak w imię nienarażania kariery, że boisz się stracić możność zaro­bienia na eleganckie ubrania, które rzeczywiście bardzo lubisz. Ale musisz pamiętać, że wielu ludzi tak właśnie o Tobie myśli i będzie myśleć.
Czy godzisz się z góry na wszystko, co zostanie postano­wione w imię partyjnej dyscypliny i me przyjmujesz personalnej odpowiedzialności za decyzje swojej władzy? Była już w niedale­kiej przeszłości taka partia, której członkowie nie czuli się osobiście odpowiedzialni za wykonywane rozkazy. Tyle, że historia nie uznała ich prawa do nieodpowiedzialności. O tym też musisz pamiętać. Ja stale o tym pamiętam i myślę o tej strasz­nej, niebezpiecznej sytuacji, w której się znalazłeś.
I ten mój list podyktowany jest przede wszystkim przera­żeniem, że właśnie Tobie mogło się coś takiego zdarzyć, że jest ostatni moment, kiedy możesz próbować ratowania dla siebie wartości, które dotąd były naszymi wspólnymi wartościami.
I dlatego nie możesz mieć pretensji o ostrość tego listu. Naprawdę mam nadzieję, że zechcesz mi nań odpowiedzieć.

Ściskam
Janek Walc


[Odpowiedź Krzysztofa K.]

Drogi Janku,
Ze wzrastającym zdziwieniem czytałem Twój list - a już prawdziwe osłupienie ogarnęło mnie przy postscriptum¹, dobrze rozumiem, że ludzka tolerancja ma swoje granice węższe zwłasz­cza. Wtedy, gdy Sprawę - jakąkolwiek by miała być - zwykło się stawiać przed konkretnymi jednostkami, rozumiem zatem, że po­stanowiłeś - położyć kres kontaktom z człowiekiem obciążonym przynależnością do partii. To wszakże czego nie pojmuję, to zaciekłość, z jaką zamiar ten przeprowadziłeś. Nie pisuję tekstów antyopozycyjnych, myślę jednak, że gdybym takie teksty pisał, raczej nie na przyjaciół - niechby nawet byłych - powoły­wałbym się dla ukazania potępianych przeze mnie postaw. A już z pewnością nie zniekształcałbym faktów z ich życia, by lepiej mogły pełnić swoje propagandowe role.

Od lat nie jestem już sekretarzem partii, o czym doskona­lę wiesz. Jeśli wiesz z kolei, że wybrałem się na wykład Kuronia wiedzieć też powinieneś, że zastałem tam tłum mężczyzn zachowujących się zupełnie spokojnie i - o ile mogłem zorientować się stojąc w przedpokoju - próbujących dyskutować z wykładowcą. Ponieważ z dyskusji tej dobiegały do mnie jedynie oderwane słowa, po kwadransie dałem za wygraną i wróciłem do domu. Działo się to - jeśli tego nie wiesz - 24 stycznia tego roku. Twoje twierdzenie: widziałeś na własne oczy rękoczyny i słyszałeś na własne uszy padające wyzwiska, widziałeś fizyczny terror... jest, nazwijmy rzecz po imieniu, fałszem. Wolę wierzyć, że jest on wynikiem dezinformacji, nie zaś literackim zabiegiem mającym na celu ukazanie moralnego upadku ministranta, który wstąpił do partii, zrobił tam efektowną karierę, i mimo, że jest naukowcem, zamyka oczy na fakty, by móc bez przeszkód powiększać swoją garderobę.

Wybacz, że poprzestanę na tym. Pasja, jaką przepojony jest Twój list dobrze świadczy o Twoim zaangażowaniu, moim zda­niem stanowi jednak przeszkodę w owocnym dialogu. Nie lubię wielkich słów, porównań apelujących do niejasnych resentymentów i tłumów. Rzecz jasna. Twoje gusty mogą być inne, więc oczywiście nie mam pretensji o ostrość Twojego listu.

Łączę pozdrowienia
Krzysztof
¹[JW]: Chodzi o post scriptum, w którym poinformowałem adresata, iż ogła­szam list do niego w " BI"


Jan Walc, Odpowiedź na polemikę z "Listem do mojego przyjaciela, naukowca i sekretarza", Biuletyn Informacyjny nr. 3, 1978

Drogi Krzysiu,
Postanowiłeś odpowiedzieć na mój list, ale jednocześnie uchylić się od dyskusji czy przynajmniej próby odpowiedzi na stawiane przeze mnie pytania, motywując swoją decyzję na kilka sposobów.
Powiadasz, że nie lubisz - w przeciwieństwie do mnie - Wielkich słów i porównań apelujących do niejasnych resentymentów - a w do­datku jestem tak zaślepiony pasją, że nie można ze mną dyskutować. Znamy się za długo i za dobrze, abyś nie musiał wiedzieć, ze są to w stosunku do mnie argumenty fałszywe.
Wielkich Słów i ja nie lubię, o czym przekonać się łatwo, choćby czytając mój list do Ciebie. Na upartego można tam znaleźć jedno słowo, które bywa w ten sposób określane - "historia" , i jeszcze jest tam kilkakrotnie użyte może dla ko­goś, wielkie słowo "partia", w którego używaniu nie gustuję, ale w takiej rozmowie nie sposób go ominąć. Co zaś do porównań apelujących do niejasnych resentymentów, to też ich w moim liście nie znajdziesz. Porównanie jest tam właściwie jedno: to, które wskazuje podobieństwo dzisiejszego uchylania się od personalnej odpowiedzialności przez członków PZPR do takiej samej postawy zajmowanej przed trzydziestu kilku laty przez członków Narodowo-Socjalistycznej Robotniczej Partii Niemiec /NSDAP/. Czy w kwestii stosunku do tej ostatniej organizacji można mówić o niejasnych urazach? W moim przekonaniu sprawa jest zupełnie klarowna.
Nawet więcej, moje porównanie nie jest literackim zabiegiem, wymyślnym retorycznym chwytem, ale odwołaniem do oczywistości szeroko omawianej na szkolnych lekcjach języka polskiego na przykładzie profesora Sonnenbrucha i rozumiesz to bardzo dobrze.
Byłoby Ci oczywiście wygodniej, gdyby sprawa ta była w istocie swojej naprawdę niejasna, gdyby istniały wątpliwości, pozwalające Ci na merytoryczną obronę zajmowanego stanowiska. Gdy argumentów takich nie ma, gdy sytuacja jest tak przerażająco jasna, jak w mieszkaniu Kuronia podczas naj­ścia bojówki, Ty powiadasz, że stałeś w przedpokoju... I to jest Twój kolejny, ważki argument przeciw podjęciu dyskusji ze mną. Myślę, że nawet coś więcej - że jest to jakiś sposób na życie. Nie zauważać niczego, co prowokowałoby kłopotliwe wybory czy decyzje, a jakby co - ustawić się w przedpokoju.
Tam na pokojach coś się dzieje - może się biją, może się kłó­cą, może coś załatwiają - Ty wiesz o tym tylko piąte przez dziesiąte, bo stoisz w przedpokoju przecież. I tak Ci lepiej. Wolisz nie być świadkiem tego, co się dokoła Ciebie dzieje.
Moja chata z kraju, ja niczewo nie znaju. Owszem, można wyb­rać i taką postawę, tyle, że godziłoby się wtedy nie być peda­gogiem, publicystą prasowym i telewizyjnym, członkiem i działa­czem partii politycznej.
Ty w istocie wcale takiej postawy nie wybierasz - przeciwnie jesteś ciekaw otaczającego świata i przecież właśnie dlatego przyszedłeś na wykład Kuronia. I tylko przyciśnięty do muru, nerwowo poszukując argumentów dla usprawiedliwienia swojej pos­tawy usiłujesz oto skryć się w przedpokoju, wytłumaczyć niewie­dzą.
Najprawdopodobniej nie jesteś tego świadom , ale Twoje stałem w przedpokoju mogłoby posłużyć za tytuł historii Twojej partii złożonej z wyznań jej członków, którzy nie wiedzieli, nie widzieli i nie słyszeli tego, co działo się dokoła nich i o czym wiedzieli wszyscy inni. Otóż w moim przekonaniu są to wyznania po prostu nieprawdziwe. Jeżeli bowiem nawet nie widziałeś i nie słyszałeś dość, aby wydać osąd, to w każdym razie tyle, że miałeś - w moim oczywiście pojęciu - obowiązek moralny wyjaśnienia tej sprawy do końca, do takiego punktu, w którym ów sąd będziesz już mógł wydać. Co Cię przed takim postępowaniem powstrzymało? Mówisz wyraźnie - nie lubię tłumów i zaiste nie jest to odpowiedź, którą uważałbym za godną człon­ka i działacza /niechby nawet byłego sekretarza/ dwu i półmilionowej partii robotniczej.
A w sumie chodzi po prostu o to, że Twoim sposobem na życie, sposobem narzucanym od lat w krajach naszego obozu, jest dążenie do pełnego oddzielenia sfery wartości i deklaracji od sfery realnej rzeczywistości. To, co nazywasz moją pasją, czy zaciekłością jest zaskakującą dla Ciebie próbą powiązania tych sfer, próbą dostosowania codziennych życiowych wyborów do wyznawanych deklaratywnie norm moralnych. Twoja reakcja na moje pytania świadczy, że chciałbyś znaleźć wyjście pośrednie - nie odrzucać tych norm, ale-też i nie wiązać ich z własnymi zachowaniami. Na to jest jedno określenie, wcale nie będące wielkim słowem - zakłamanie.
I jeszcze jedno - zaczynasz swój list supozycją, że postanowiłem położyć kres kontaktom z człowiekiem obciążonym przynależnością do partii przypuszczenie to służy ustawieniu mnie w pozy­cji zaciekłego doktrynera, zamkniętego na świat i starającego się za każdą cenę realizować swoją - jak piszesz - Sprawę.
Rzecz jednak w tym, że to ja próbuję dialogu z Tobą, a nie odwrotnie. I dlatego jeszcze raz namawiam Cię do zastanowienia nad Twoimi i moimi racjami.
Podkreślam słowa "zastanowienia" i "racjami" . 
Pozdrowienia. Janek

Drogi Włodku¹!
Znowu prosisz o tekst dla "Krytyki", a mnie równie trudno odmówić, jak napisać. Wiesz, że mi bez pisania źle i wynalazłeś taki temat, żeby mi było szczególnie trudno znowu nic nie napi­sać. Chcesz, żebym zrecenzował dla "Krytyki" nową książkę Bratnego, powieść "Rok w trumnie", wydaną w stutysięcznym nakładzie przez propagandowe wydawnictwo.
Ty dodajesz, że książkę rozkupiono, co wskazuje na powodzenie Bratnego, na to, że zamysł zohy­dzania Solidarności może mu się udać. Nie przeceniałbym praktycz­nych możliwości propagandysty, bo, jak wiadomo, pies szczeka, a karawana idzie dalej. Ile on się już biednieńki nie nałgał – i co z tego ma? Obełgiwał AK i jest ona dziś wzorem dla pokolenia wychowanego na jego "Kolumbach". A czy jego kłamstwa o roku 1968 czy 19 70 mają jakikolwiek wpływ na stosunek społeczeństwa do tych dat?
Przed wielu laty, kiedy zaczynaliśmy wydawać "Krytykę", pi­sałem w niej o Pamiętniku moich Książek tego samego autora. Recen­zji swojej dałem tytuł Postaw czerwonego sukna, wzięty ze słynnej rozmowy Kmicica z Bogusławem Radzwiłłem, gdzie Rzeczpospolitą przedstawia się właśnie jako postaw czerwonego sukna, a książę Bogusław wyraża pogląd, iż ciągnąć za nie trzeba, bacząc tylko, aby na płaszcz starczyło.

Rewelatorem takiego poglądu na ojczyznę był wówczas dla mnie Roman Bratny, jeden z pierwszych, obok Ryszarda Wojny, współczes­nych apologetów Targowicy. Rzecz była o narodowej zdradzie i wte­dy, w 1978 roku dowiedzenie, że Bratny jest "zdrajcą" satysfakcjo­nowało mnie jako publicystę. Kiedy jednak chcesz dzisiaj, żebym znowu o nim pisał – takie stwierdzenie nie wystarczy. Słowa, szczególnie te mocne, dewaluują się prawie tak szybko, jak nieszczęs­na złotówka, na tle publicystyki podziemnych gazetek określenie kogoś mianem zdrajcy nie jest w żadnej mierze wyróżniające, a dość powszechny jest pogląd, że zdrajcami narodu, są wszyscy ci, którzy poparli zamach 13 grudnia, i przy pewnym punkcie widzenia, który mi jest zresztą bliski, trudno bronić przeciwnego poglądu.
Skoro mamy więc do czynienia z kategorią tak szeroką, pow­staje pytanie o jej przydatność, o to, czy z używania słowa "zdrajca" wynika jakiś praktyczny pożytek. Czego nam trzeba dzisiaj dowodzić? Że Bratny kłamie? A czy jest jakiś czytelnik "Krytyki", łącznie z tymi, którzy ją czytają służbowo, który by myślał ina­czej? Że czyni to z niskich pobudek? A kto przypisuje mu pobudki wysokie, jemu, który za swoje kłamstwa płacony jest po parę zło­tych od każdej wystukanej litery? Co i komu mamy jeszcze udowad­niać? Czy może mamy robić Romanowi Bratnemu przykrość, licząc, że nieprzyjemnie mu będzie czytać druzgocące nawet uwagi w pod­ziemnym kwartalniku politycznym? Póki trwał czas udawania, póki dobrotliwy i liberalny gangster uważał za stosowne utrzymywanie mitu o "jedności moralno-politycznej całego narodu" , póki władza usiłowała nas przekonywać, że jest dobrem, a nie złem koniecznym, póty zawstydzanie Romana Bratnego w niezależnej prasie mogło mieć dostrzegalny cel.
Nawet ci, którzy uważali system za zbrod­niczy i niereformowalny, mogli podzielać pogląd, że obnażanie nieprawości, wywlekanie ich na widok publiczny jest czynnością sensowną; będzie bowiem zmuszać władzę, czy przynajmniej jej po­szczególnych ludzi, do pohamowania, do odstępowania od działań, które by zbyt ostro godziły w obraz, jaki chciała pokazywać na zewnątrz.
A dziś? Świat Romana Bratnego i świat czytelników "Krytyki" przestały się zazębiać. Nie tylko przestaliśmy mieć wspólnych znajomych, tych którzy w sierpniu 1980 dali Bratnemu do podpi­su apel intelektualistów o pokojowe rozwiązanie gdańskiego kon­fliktu – ale dziś już nie mamy sobie nic do powiedzenia. To jest najważniejsze i zarazem najbardziej przerażające,

Już w sierpniu trudno było wyciągnąć rękę do porozumienia, bo trzeba ją było wyciągać do ludzi, którym nie chciało się podawać ręki A teraz? Wyciągnąć rękę do Urbana, Rakowskiego, Dobraczyńskiego, Jaruzel­skiego czy Bratnego właśnie?
Ilu jest w Polsce ludzi, którzy ma­ją ochotę podać im rękę? O Gierku i jego ekipie myślało się jednak inaczej – Gierek, przynajmniej na początku, chciał dobrze, starał się zaspokajać społeczne oczekiwania, nie odważał się występować przeciwko narodowi. Kradł, owszem, i pozwalał kraść swo­im podwładnym, ale, jak mówi ludowa mądrość "wracaj Edziu do ko­ryta, lepszy złodziej niż bandyta". Po prostu społeczeństwo jest bardziej skłonne wybaczyć władcy nawet bizantyjską skłonność do przepychu /jakież to ludzkie!/, niż zdobywanie czołgami fabryk i kopalń, niż obozy internowania i godzinę policyjną.

Złodziejstwo, jeśli nie chodzi o kradzież chleba, nie może nic przedstawić w swojej obronie, łatwo więc było ekipie Gierka wszelkich racji odmówić. Dziś też nie chcemy słuchać o racjach władzy, co najprościej wyraża się w powszechnym poglądzie, że "nie ma takich racji, które usprawiedliwiałyby wypowiedzenie wojny własnemu narodowi". Ale Bratny na takie racje się powołuje. Ten sam Bratny, który za czasów Gierka był zwolennikiem poglą­du, że należy wyrwać dla siebie, ile się da najwięcej bez zada­wania zbędnych pytań, dziś próbuje przyswoić sobie tezy genera­ła Jaruzelskiego o konieczności obrony narodu przed nim samym.

Jeśli moja wiara w dobre intencje generała Jaruzelskiego jest mocno ograniczona, to Romanowi Bratnemu jeszcze trudniej byłoby mi je przypisać, bo jego dotychczasowe dokonania każą podejrzewać, że gdyby do władzy w Warszawie doszedł pułkownik Kadafi, Bratny stałby się gorliwym wyznawcą islamu. Z tego też względu żywię zasadnicze wątpliwości, czy recenzowanie Bratnego w "Krytyce" nie jest dla niego niezasłużoną nobilitacją.

Tu jednak opadają mnie inne wątpliwości. Chociaż mój sto­sunek do Rakowskiego czy Urbana nie odbiega zapewne od średniej krajowej, to jednak pamiętam, że pracowałem w "Polityce" w la­tach 1972-76. Wydawało mi się wtedy, że jestem uczciwym człowie­kiem, że nie czynię zła i do dziś sądzę, że nie muszę się wsty­dzić żadnego z opublikowanych w organie Mieczysława Rakowskiego artykułów. Nie zmienia to jednak faktu, że współpracy z "Poli­tyką" , współtworzenia gierkowskiej propagandy – wstydzić się po prostu muszę.
Kiedy wreszcie w "Polityce" przestałem pisać, a nie stało się to niestety wskutek mojej dumnej odmowy dalszego współucze­stnictwa w kłamstwie, bo Rakowski, po podpisaniu przeze mnie czegoś tam, po prostu zakazał mnie drukować – uzyskałem komfort duchowy dysydenta, sprawiedliwego między pełnymi nieprawości i nakłamania, więc rychło na wszystkich, którzy nie przeszli ta­kiego jak ja przełomu, patrzeć zacząłem z pewną przymieszką pogardy.

Później, wrastając w środowisko opozycyjne poznawałem ludzi, którzy wylądowali poza oficjalnymi strukturami w różnych okresach historii PRL, przy czym wielu z moich nowych kolegów i przyjaciół szczególnie tych starszych, kiedyś należało nawet do partii.
I oto zaobserwowałem takie zjawisko: dla każdego z nas oczywisty jest moment jego własnego zerwania z reżimem, które nastąpiło po czymś, co ten reżim ostatecznie kom­promitowało, godne szacunku są decyzje tych, którzy zerwali przed nami i zupełnie niezrozumiałe jest stanowisko tych, któ­rzy przy władzy pozostali, nie wypierając się zarazem wartości, które dawniej wyznawaliśmy wspólnie, a przeciw którym tak spek­takularnie, przynajmniej, w moim mniemaniu, występowała właśnie władza.

Nie rozumiałem tego i nie rozumiem do dziś. W roku 1979, kiedy bojówka karateków z AWF masakrowała obecnych na wykładzie TKN w mieszkaniu Jacka Kuronia, znalazł się tam mój dawny przyjaciel, partyjny naukowiec, który całe zdarzenie widział, a z partii nie wystąpił.
Z mojego niezrozumienia tego faktu po­wstał tekst listu do owego przyjaciela, opublikowany w "Biule­tynie Informacyjnym" . Otrzymałem nawet odpowiedź na ten list, w której mój przyjaciel pisał, że był tłok, on stał z tyłu i nie widział tego wszystkiego, co ja w swoim tekście opisuję.
Jakkolwiek, moim zdaniem, była to odpowiedź fałszywa i wykrętna, było w niej przecież coś dobrego: na moje pytanie, jak mógł pozostać w partii, widząc na własne oczy bojówkę pacyfikującą słuchaczy wykładu z pedagogiki, odpowiadał, nie że mógł właśnie, ale że na własne oczy nie widział.
Wynikała więc z tego jakaś forma zgody z moją tezą, że po zobaczeniu pewnych rzeczy nie sposób w partii pozostać i historia PRL przekonuje nas dowodnie, że próg wrażliwości decydujący o postanowieniu odmowy dalszego popierania władzy jest bardzo różny dla posz­czególnych ludzi.
Jest to sprawa w dzisiejszej Polsce chyba najtrudniejsza – problem nawróconego grzesznika. Nie jestem człowiekiem wie­rzącym. Ewangelia nie jest dla mnie księgą świętą, ale wiem, że zdanie, iż większa jest radość z jednego nawróconego grzesz­nika, niż z 99 sprawiedliwych, jest zdaniem sensownym, chociaż owa radość musi być dla tych sprawiedliwych w jakiś sposób bo­lesna. W naszym, KOR-owskim środowisku, radość z przybywających nowych ludzi była rzeczywiście większa niż tkwiące w pamięci zadry, każące wspominać, jak nas mało było na początku i jak różni późniejsi koledzy kiedyś, w swoich poprzednich wciele­niach, odmawiali nam pomocy czy współpracy. Ale to nie znaczy, że zadr owych nie było.
Kwestia, o której mówię, nabrała szczególnej ostrości w sierpniu 1980 roku i w następujących później miesiącach.
Łatwo było zaakceptować wyrastających jak spod ziemi działa­czy robotniczych z fabryk, hut i kopalni, tych, którym bez trudności można było wierzyć, że przed sierpniem rzeczywiście nie wiedzieli, co się dookoła nich działo; znacznie trudniej przychodziło cieszyć się z tych, którzy z racji swojego zawo­du czy stanowiska musieli różne rzeczy widzieć i wiedzieć, a odważyli się z wiedzy tej skorzystać dopiero wtedy, gdy zbuntował się praktycznie cały naród.
I tu zaczynały się brzydkie podejrzenia. My, KOR-owcy, podejmowaliśmy niegdyś działania na rzecz celów, które stały się później celami Solidarności, w czasach, kiedy wylatywało
się za to z pracy i spędzało raz po raz zwyczajowe 48 godzin w areszcie. Teraz nieustraszeni szermierze odnowy, dostawali dob­rze płatne posady w regionach, służbowe samochody i sekretarki, przy czym, dla pikanterii, nasze kariery związkowe były hamowa­ne przez to właśnie, co powinno je przyspieszać, czyli przez wcze­śniejsze zasługi.
Jak powszechnie wiadomo, jeszcze podczas gdańskich roko­wań władza zajęła stanowisko, iż może się zgodzić na żądania MKS-u, ale jednocześnie cała siła propagandy zwrócona została przeciw tym, którzy współbudowali świadomość robotników, pozwala­jącą im owe żądania sformułować. Największą nienawiść propagandystów budził oczywiście Jacek Kuroń, autor historycznego wezwania "nie palcie komitetów, zakładajcie własne" . 
Nie należało wła­dzy drażnić, trzeba było postępować w ten sposób, aby nie utrud­niać sytuacji, co sprowadzało się do tego, że nie mogliśmy zaj­mować w Solidarności stanowisk, do których byliśmy przygotowani swoimi umiejętnościami i dotychczasową działalnością.

Najboleśniejsze było to, że działania władz, mające na celu utrudnianie doświadczonym działaczom opozycyjnym zajmowania istot­nych miejsc w Solidarności, działania zresztą z punktu widzenia władz jak najbardziej celowe, natrafiały na niezwykle podatny grunt pośród tych, którzy do ruchu doszlusowali później, którzy szermierzami odnowy stali się wtedy dopiero, gdy stało się to i dozwolone. Atakowanie KOR-owców, odcinanie się od "opozycji" stwa­rzało im wygodną sytuację, w której nie musieli, ani przed sobą, ani przed nikim innym rozliczać się ze swojego przedsierpniowego milczenia, czy nawet współdziałania z władzami. Światli wydawało­ by się, ludzie godzili się z poglądem, że KOR-owców nie powinno się dopuszczać do poważniejszych stanowisk w Związku, bo zacho­dzi podejrzenie, że zechcą tam realizować swoje "ambicje polityczne".

Nie wiem, co się tu stało, bo niby Solidarność odrzucała propagandowy język "Trybuny Ludu", ale jednocześnie dawała sobie wmawiać, że już lepiej się w towarzystwie przyznać do wenerycznej choroby, niż do politycznych ambicji. I aż mi głupio powiedzieć, ze sam takich ambicji nigdy nie miałem – tak mi się przynajmniej wydaje, choć może to nieprawda, może mi tylko wmówiono, że mi się one nie należą.

Ale przecież mieliśmy przyjaciół, którzy je mieli i którym odmawiano do nich prawa.
Chociaż władza ustalała warunki tej od­mowy – nikt, nawet po przeciwnej stronie, nie pytał, jakie one są, te słynne "ambicje polityczne KOR-owców". A przecież zarazem nikt nie był w stanie imputować nam rzucania nieodpowiedzialnych haseł, dążenia do odzyskania manu militari Lwowa i Wilna. Za to dla dobra publicznego proponowano nam, żebyśmy się do niej nie pchali, a wyjściem optymalnym byłoby oczywiście, gdybyśmy się poszli utopić.

Ten wariant opisał zresztą Piotr Wierzbicki w pastiszu Malej Apokalipsy gdzie wysłannicy kręgów intelektualnych przychodzą do Kuronia z żądaniem, żeby dla dobra sprawy popełnił samobójstwo.
W "Tygodniku Solidarność" można było dostać pracę, jeśli przychodziło się z "Polityki" czy "Życia Warszawy", nie można się zaś było zatrudnić przychodząc z "Biuletynu Informacyjnego", "Zapisu". Losy ludzi, którzy w "opozycji demokratycznej" znaleźli się najczęściej z pobudek moralnych, w proteście przeciwko bezprawiu, wplątały się w skomplikowany sposób w politykę Solidarności, starającej się, przez cały okres swojego legalne­go istnienia minimalizować konflikty z władzami, oszczędzać im, o ile to tylko możliwe, trudnych sytuacji, nie prowokować. O ironio…

Zapytasz Włodku, jaki to ma związek z Bratnym i jego nową powieścią. Otóż ciężko to wyznać, ale jest to jedyna warstwa tej książki, która budzi we mnie nie tylko odrazę, ale i refleksję. Bratny zieje nienawiścią do ludzi, którzy odnowili się w tempie błyskawicznym, przechodząc z pozycji władzy na pozycje Solidar­ności.
We wrześniu 1980 r., w drukarni, tajnej oczywiście, gdzie powielaliśmy posierpniowy numer "Biuletynu Informacyjnego", ułożyliśmy z Zenkiem Pałką, moim nauczycielem drukarskiego fachu, balladę o nagonce na Macieja Szczepańskiego, jaka właśnie roz­pętała się w prasie oficjalnej. Balladę wydrukowaliśmy bez wie­dzy redakcji "BI" jako dodatek zatytułowany "Głos Niezależnego Drukarza"² czy jakoś podobnie.
Była tam i taka zwrotka:

"Kopie dziś Bratny i Horodyński
Rakowski, poseł Holoubek
Wczoraj z Maciejem robili świństwa
A dzisiaj kopią go w dupę."

Mieliśmy rację w trzech czwartych, to znaczy spośród czterech nie­ustraszonych szermierzy odnowy z cytowanej zwrotki trzej rychło dowiedli, że ich sierpniowy zwrot był czysto koniunkturalny, że nie był w istocie zmianą poglądów, przełomem, ale skutkiem postępowania w myśl stałej zasady, iż należy się dostosować do każdych nowych okoliczności.
Kiedy owe okoliczności uległy znowu zmianie, kiedy konfron­tacja zaczęła się przybliżać wielkimi krokami, a potem rzeczywiś­cie nastąpiła, trzeba było spojrzeć na ludzi znowu inaczej.

W Bia­łołęce zetknąłem się z kolegą, który nie chciał wstąpić do Soli­darności, mówiąc że nie znosi owczego pędu i zapisze się, kiedy będą za to zamykać. Pamiętnej nocy, przy spisywaniu personaliów, za­pytany o przynależność organizacyjną, kazał wpisać Solidarność – wstąpił do Związku 13 grudnia 1981 roku. Takich jednak można było policzyć na palcach, większość tych "robotników dwunastej go­dziny", jak lubił ich nazywać Adam Michnik, zapisywała się do Związku dopiero wtedy, kiedy już było wolno, i dlatego, że było wolno.
I niełatwo było im wierzyć. My, weterani dysydencji, wyciruchy aresztów w całym kraju, nie mogliśmy, patrząc na tych nowokreowanych rycerzy odnowy, nie czuć bolesnej zadry, nie mogliśmy nie zadawać pytania: "a gdzieście byli, kiedy nas ścigano, bito i włó­czono po komendach?" . I czasem dokładnie było wiadomo, gdzie, cza­sem pamiętaliśmy szczegółowo, kiedy i w jakich okolicznościach pan X czy Y nie chciał podpisać jakiegoś apelu, odmówił pożyczenia samochodu, opublikował wredny tekst. Nowe, częstokroć płomie­nne ich zaangażowanie wyglądało przede wszystkim trochę głupio: jeszcze widzieliśmy ich w rolach dawnych i nowe wyglądały jak przebranie.
Zrozum mnie dobrze – nie mówię tu o tych ludziach, – ale o naszym na nich patrzeniu. Już wtedy zresztą było wiadomo, że tak patrzeć nie należy, że nie wolno i były liczne uzasadnienia, od ewangelicznych do pragmatycznych. Ale problem mimo wszystko istniał i nie przypadkiem w swojej publicystyce z jesieni 1980 roku cytowałem słowa Pierwszej Brygady gorzki wyrzut wobec tych, do których się niegdyś kołatało, tych, co mówili, żeśmy stumanieni, i nawoływałem, żeby błędu legionistów drugi raz nie powtarzać, starając się i samego siebie przekonać do takiej mądrej, ale z punktu widzenia emocjonalnego trudnej postawy, w konkluzji tego tekstu mówiłem, że przed sierpniem mieliśmy do czynienia z syste­mem, który porządnych ludzi czynił świniami, tym więc goręcej należy powitać okres nowy, który nawet z łobuzów będzie robił zwolenników wolności, demokracji i innych równie sympatycznych idei.

A pisać o tych ludziach – o środowiskach artystycznych i intelektualnych – niezwykle trudno, oczywiście, jeśli się nie chce być Romanem Bratnym, którego myśli błądzą pomiędzy portfelem i rozporkiem, i który tymi kategoriami próbuje opisywać duszę artysty. Pisałem o naszych urażonych ambicjach – trudniej było widzieć urażone ambicje innych, ich emocje, ich jakże ludzkie za­patrzenie w siebie i jeszcze dawać im wiarę, że jeśli nawet czy­nili zło to nie z pobudek wyłącznie niskich, że jeśli się nawet kurwili z Gierkiem i Łukaszewiczem, to jeszcze nie znaczy, że mu­szą to robić do końca życia. Myślę, że pośród wielu różnic mię­dzy Romanem Bratnym a mną nie najmniej ważna jest ta właśnie, że ja naprawdę wierzę, że prawie każda kurwa szczerze chciałaby być Królewną Śnieżką. I tak się czasami zdarza, że jawnogrzeszni­ca zostaje świętą…
Piszę o tym wszystkim próbując rekonstruować tło, na jakim ów problem nawróceń musiał w owym czasie widzieć Roman Bratny. Oczywiście rodzi się pytanie, czy kwestią taką w ogóle warto się zajmować, czy poglądy takiego typa jak Bratny w ogóle powinny nas obchodzić, czy mogą być one tematem, o którym mówi się w to­warzystwie, Wielu powie: zdrajca, ze zdrajcami się nie dyskutuje, zdrajców się likwiduje i jest w tym oczywiście sporo racji, to znaczy właściwie nie racji, ale zaspokojenia naszych emocji, które są często racjom przeciwstawne.

Jeśli mam być szczery, to mój emocjonalny stosunek do Brat­nego jest następujący: jeżeli przyjdzie do mnie grupa młodzień­ców o rozwichrzonych brodach i dzikim spojrzeniu radzić się, czy dokonać zamachu na Bratnego – będę odradzał, bo terroryzm uważam za zło, ale jeżeli dowiem się, że ktoś Bratnemu zrobił kuku, moim pierwszym odruchem będzie radość – dobrze mu tak, takiemu owakiemu. Po prostu życzę jemu i jemu podobnym wszystkiego najgor­szego, chorób, nieszczęść, bólu, niepowodzeń w pracy i życiu oso­bistym, i nie mam zamiaru ani przed sobą, ani przed Tobą, ani przed kimkolwiek innym udawać, że jest inaczej.
Ale nie prowadzi to do praktycznych wniosków – nie będę Bratnemu przebijał opon w samochodzie czy truł mu psa /jeśli ma/, i chociaż pamiętam, jak dojmująco bolało, kiedy "nieznani sprawcy"otruli jamniczkę Kuroniów. Bo jest tak, że ja się z bezmiarem własnej nienawiści do Romana Bratnego zasadniczo i pryncypialnie nie zgadzam, zarówno ze względów moralnych jak pragmatycznych.

Jest jakoś tak, że wychowani jesteśmy w tradycji wybacza­nia /niektórzy uważają, że to jedna z najważniejszych przyczyn polskich nieszczęść/ i aprioryczne odmówienie racji przeciwnikowi, niechęć do wmyślenia s w jego sytuację jest nie tylko nierycerska, ale nasz przeciwnik i nas przecież określa, przeto akty re­dukcji na nim dokonywane rykoszetem uderzają w nas samych.
Czy więc Bratny może mieć rację i jaka by ona musiała być?
A więc przede wszystkim: do zamierzchłej przeszłości należą cza­sy, kiedy przedstawiciele władz PRL i ich adherenci mogli z jaką taką choćby skutecznością powoływać się na tradycje polskiej lewi­cy, tradycje, w jakich notabene zostałem wychowany, tradycje wal­ki o wolność, o prawa dla słabych i skrzywdzonych, te, które wyz­naczają nazwiska Mickiewicza, Żeromskiego, Struga.
Gierek jeszcze na ostatnim w swoim życiu plenum KC śpiewał Międzynarodówkę, co przeka­zywała telewizja w sierpniu 1980 r. osiągając efekt przysłowio­wej marksistowskiej farsy: pośród milionów strajkujących, zbunto­wanych robotników, żądających chleba, wolności i spełnienia licz­nych innych postulatów jakby żywcem wyjętych z pism Marksa i En­gelsa /z wyjątkiem oczywiście wolności religii/, pośród tych tłu­mów banda pasibrzuchów śpiewała rewolucyjną pieśń.

Generał preferuje mniej nasyconego treściami rewolucyjnymi Mazurka Dąbrowskiego, a jeżeli Międzynarodówkę gdzieś tam musi ze względów zwyczajowych jeszcze zaśpiewać, nie każe tego pokazywać w telewizji, co zresztą świadczy o delikatności jego uczuć. Sys­tem, w którym żyjemy, zmienił się w swoich deklaracjach z dobre­go, ba, najlepszego systemu sprawiedliwości społecznej, który ma przynieść nam szczęście i świetlane perspektywy, w zło konieczne, w porządek jałtański, którego nie wolno negować, bo grozi to na­rodową katastrofą.

Roman Bratny, który zresztą z żadną lewicową tradycją nig­dy nie miał nic wspólnego, lubi cytować zdanie, które raz przy­pisuje własnemu ojcu, raz wkłada w usta postaci powieściowych /w tym także w powieści ostatniej/ – zdanie mówiące, że zerwać z rządem londyńskim należało wtedy, kiedy się doszło do wniosku, że się ze Stalinem nie wygra.

Jest to stanowisko jasne, zrozumiałe, rozsądne i trudne o podważenia. Mam intelektualny obowiązek zrozumienia, że może istnieć pewna ilość obywateli polskich, żywiących przekonanie, iż ostatnie 200 lat historii Polski dowodzi niemożliwości wygra­nia z Rosją i to bez względu na panujący w niej ład czy nieład ustrojowy. Jest to, jak powiedziałem, pogląd rozsądny, równie rozsądny zresztą, jak pogląd, że ostatnie 200 lat historii Rosji dowodzi, że nie ma ona z Polski wymiernego pożytku, ma natomiast wymierne kłopoty – ale oba te poglądy są w obu krajach, mówiąc enigmatycznie, po prostu niepopularne.

Opcja za podporządkowaniem się Rosji, tradycyjnie prawico­wa zresztą, miewała na przestrzeni polskich dziejów wielu i róż­nych zwolenników i promotorów. Nie było jednak bodaj w dziejach kolejnych spadkobierców idei targowicklej pokolenia tak bezna­dziejnie zrezygnowanego, jak obecne. Poprzednicy Bratnego coś za owo poddanie się Rosji chcieli osiągnąć, wierzyli, że przy­niesie ono prywislanskiemu krajowi rozkwit gospodarczy, bo rosyj­skie rynki zbytu itd., wierzyli, że posłując do Dumy uzyska się rzeczywisty wpływ na politykę światowego imperium, że Polska z jej zachodnią, wyższą kulturą, będzie w stanie nad Rosją osta­tecznie zapanować, powtórzyć grecki cud…
A Bratny? On mówi, że jak będziemy się zachowywać spokojnie i rozsądnie, to może zdo­łamy ocalić życie. Już nam niczego nie oferują poza nadzieją, że może uda się uniknąć wjazdu do Polski sowieckich czołgów, uniknąć powtórzenia rzezi, wywózek na Sybir, inkorporacji do imperium i totalnej sowietyzacji. Nie chcemy tego słuchać, my, spadkobiercy Jagiello­nów, Batorego, Mickiewicza. Mówimy na to – zdrada. A przecież, jeżeli rozumować uczciwie, nie sposób w pełni odrzucić racji targowiczan. Zastanawiam się czasem, czy tym, co ich od nas odróżnia nie jest po prostu pesymizm, brak wiary w to, że może się jeszcze w tym kraju wydarzyć kiedyś coś dobrego.
Owa wiara właśnie, opozycja między pesymizmem i optymizmem, to zagadnienie niezwykle znaczące dla rozumienia współczesnej Pol­ski. W czasach KOR-owskich mówiliśmy, że optymiści są w naszym śro­dowisku, a pesymiści należą do partii. Jest w tej opozycji coś wa­żnego, tym bardziej, że pesymizm choć tak dla nich dzisiaj charak­terystyczny, nie jest przecież bynajmniej grzechem pierworodnym polskich komunistów, przeciwnie, siłą kreacyjną tej partii był op­tymizm właśnie, może naiwny bardzo, może nieuzasadniony i prymitywny, ale to on był najważniejszą przesłanką zdobycia przez nich władzy, którą do dziś utrzymują.

I tak jakoś, po kolei, optymiści opuszczali PZPR, przestawali stanowić w niej większość, wreszcie byli coraz bardziej widocznymi na szarym tle pesymistów, coraz bardziej postrzegało się ich jako ciało obce, i kiedy wreszcie wy­rzucano z partii optymistę tak spektakularnego jak Stefan Bratkowski, zdziwienie publiczności budził raczej fakt, iż do tej pory się on w partii uchował /czego tam szukał?!/, niż że go z niej usunięto.

Łatwo powiedzieć, że partia, która usuwa ze swoich szeregów ostatniego optymistę, popełnia samobójstwo. Łatwo dowodzić, że nie można sprawować skutecznie władzy bez optymizmu, bez nadziei, jedynie imię własnego głębokiego wewnętrznego przekonania, że wie się lepiej, co dla tego narodu dobre. Narodu – który się ma notabene – za bandę politycznych kretynów i samobójców.
Włodku – jeśli się dobrze przypatrzeć tej całej sprawie, spojrzeć na nią excusez le mot, strukturalistycznie, zobaczymy fascynującą postać samotnego bohatera, romantycznej jednostki przeciwstawiającej się ciemnej masie, człowieka tragicznie niezrozumianego przez współczesnych – i będzie to Mieczysław F. Rakowski czy właśnie Roman Bratny. Jeżeli czytać ich wystąpienia publicystyczne, co czynię zresztą rzadko, a do czego w wypadku Bratnego Ty mnie zmusiłeś dając do ręki wycinek z ogromnym wywiadem w "Tu i teraz", nie sposób tego ich robaczywego romantyzmu nie zauważyć.

Ale dlaczego robaczywego? Włodku, jakie to wszystko trudne! Ja po prostu jakoś organicznie nie umiem być z większością, zawsze mnie ciągnie, żeby być po strojnie słabszych i samotnych i stąd ta próba wmyślenia się w ewentualne racje Romana Bratnego, którego nikt nie kocha ani nie rozumie. Nie wiem, ile oni sami o sobie wiedzą, jak wyglądają ich sny, jak walczą ze swoimi sumieniami. Bo ja uważam, że i Roman Bratny ma sumienie, a Adaś w swoim słynnym liście przypisuje posiadanie tego organu nawet generałowi Kiszczakowi. Pogląd to na pewno niepopularny i wielu znam zaprzysięgłych katolików, którzy twierdzą, że Rakowski nie ma duszy nieśmiertelnej. Ale jakże to tak?

Jeśli więc przyjąć, że ci ludzie mają sumienia, to trzeba pochylić czoło przed ich odwagą, przed gotowością obciążenia tych sumień tym wszystkim, co się w tej chwili w Polsce dzieje. Jeśli przyjąć, że trzeba ocalać Polskę przed nią samą, że trze­ba nie dopuścić do wybuchu płacąc za to każdą cenę, to warto się tej koniecznej do zapłacenia cenie przyjrzeć. Ile i w jakiej wa­lucie?
Patrzę, jak płaci Roman Bratny, człowiek zawsze rozrzutny, ten, który za samą obecność w życiu kulturalnym PRL-u zwykł był zawsze płacić wysoko. A więc przede wszystkim pogarda. Te tysią­ce ludzi, którzy na sam dźwięk tego nazwiska reagują grubym epi­tetem, te tysiące ludzi, którzy odmówią podania ręki. Jak głębo­kie musi być wewnętrzne przekonanie o własnej słuszności czło­wieka podejmującego romantyczną walkę przeciw światu. To tak się łatwo mówi "romantyczną", ale gdyby nawet przyjąć, że Roman Brat­ny jest Konradem Wallenrodem, co wydaje się założeniem nieco na wyrost, to ile kosztuje człowieka życie w nieustającym kłamstwie? Bo przecież mierząc normalną, ludzką miarą, plugastwa, które Bra­tny musi wypisywać, jeśli nie chce wypaść ze swojej roli, powinny doprowadzić do obłędu.

Nie będę tu analizował Roku w trumnie, książeczki, o któ­rej nawet nie można powiedzieć, że nie ma w niej słowa prawdy, bo byłoby to określenie zbyt łagodne. Tam każde zdanie, każda sytuacja, są prawdy odwrotnością. Trumną zostaje nazwana Polska 1981 roku i już tym tytułowym określeniem osiąga Bratny skalę kłamstwa, która mi imponuje. Gdyby wprogramować w komputer sło­wnik Doroszewskiego, a następnie informacje o tym, co się w Pol­sce w 1981 r. działo, już nawet niekoniecznie obiektywnie, niech by tylko te, które drukowała "Trybuna Ludu", a następnie kazać maszynie wybrać rzeczownik najbardziej niestosowny dla określe­nia owych wydarzeń, zapewne otrzymalibyśmy taki właśnie wydruk, trumna. A Bratny to wszystko zrobił ręcznie, bo przecież chyba nie na komputerze MSW? Nie znajdzie się zresztą w tej książce pozornie niemal nic krytycznego o Solidarności – kwestia, czym ona była, jak gdyby naszego programisty nie interesuje; woli po­mijać to, co ogólne, ważne i wielkie, zajmując się przyczepia­niem łatek, pluciem pod nogi, i liczy, że się coś przyklei.Gdzież on nie jest w stanie plunąć !

Nic nie poradzę na to, że Bratny mi imponuje. Może mój podziw dla niego jest swoistej natury, bierze się z moich komple­ksów i mięczakowatości – ale cóż robić, łączę się z tysiącami, jeżeli nie milionami ludzi w podziwie dla prawdziwej męskości i siły. Kiedy do przystanku podjeżdża wreszcie autobus, kolejny, do którego nie potrafię wsiąść i widzę Jego prawdziwego mężczy­znę, który depcząc ciężarne staruszki dostaje się tam, gdzie chce się dostać, zostaję, zastygły w podziwie i zazdrości.
A piszę to ja właśnie, nie święty Franciszek jakiś, ale sprawozdawca z procesu Rozwensa, publicysta, którym "eksperci" zwykli straszyć niegrzeczne dzieci i nie tylko. Ale gdy patrzę na Romana Bratnego, to czuję, żem przy nim wiejski parobek ze strażackiej remizy, a on to Brus Li karate mistrz. Bratny, pi­sząc latem 1983 roku, jest w stanie umieścić pośrodku swojej powieści trupa licealisty, obciążyć odpowiedzialnością za jego śmierć Solidarnościowe podziemie, z osobistym uwzględnieniem Stefana Bratkowskiego, a dla większej pikanterii, uczynić chłopca synem samotnej matki i dać jej imię Basia.
Czy przed czymś Brus Li naszej publicystyki politycznej się cofnął? Owszem, nie dał chłopcu na imię Grześ. No, ale cóż – nobody’s perfect.

I widzisz, Włodku to jest tak: nie umiem uwierzyć, że Bratny robi to wszystko dla pieniędzy /mizernych/ czy sławy /wąt­pliwej/, nie zadowolę się tłumaczeniem, że jest on wcieleniem szatana – po prostu nie rozumiem, co się z nim dzieje, tym bardziej, że jakkolwiek najlepszy i jedyny w swoim rodzaju, ma przecież wie­lu naśladowców, równie dla mnie tajemniczych.

Jeśli zaś przyjąć jedyne zrozumiałe /co nie znaczy ani naj­bardziej prawdopodobne, ani na pewno prawdziwe/ tłumaczenie, że ci, których nazywamy zdrajcami, działają wedle własnego przekona­nia z pobudek patriotycznych, to trzeba powiedzieć, że nie tylko nie zgadzamy się z nimi ocenie sytuacji, w ocenie co jest dob­rem Polski, ale, mówię przynajmniej za siebie, takich rzeczy jak Roman Bratny nawet dla Polski nie potrafilibyśmy robić.

Nasze szczęście, że nie uważamy, że dla tej Polski trzeba kłamać, mordować czy zamykać ludzi w więzieniach /czy na pewno tak nie uważamy? – jakże łatwo byłoby zestawić listę!/, ale wybór takiego właśnie światopoglądu jest dla nas w gruncie rzeczy łatwie­jszy; odrzuciwszy busolę moralności nie umielibyśmy się w świecie znaleźć, w ogóle nie wiedzielibyśmy, co ze sobą i nim robić.
Pismo mówi, że szeroka jest droga i przestronna jest brama, która wiedzie na zatracenie i zachęca, aby przechodzić przez ciasną bramę. Wszystko zależy od tego, gdzie komu ciasno. Nasi przyjaciele nie chcą zamienić swoich ciasnych, wydawałoby się, cel na szerokie bulwary Paryża i w jakiś sposób też wybierają łatwiejszą dla siebie drogę. Mam nadzieję, że wolno mi to powie­dzieć, bo znam ich dobrze i wiem, że to prawda. Bratny zaś wybiera drogę dla nas tak trudną, że aż niemożliwą. Czy dla niego jest ona łatwa? Nie wiem.
Wiem natomiast jak łatwo jest dziś pluć na Bratnego i jak ochoczo czynią to ludzie, którzy jeszcze parę lat temu kolegowali się z nim w redakcji "Kultury", kiedy jeszcze pisał w słynnym artykule My, teraz /na który w 1 czy 2 numerze "Zapisu" odpowiadał Sta­szek Barańczak/ właściwie to samo, co pisze obecnie – zwracał się do kolegów, by nie podpisywali listów protestacyjnych kierowanych do władz, żeby nie wywołać tymi listami czołgów na ulice.
Cieszę się, że ci dawni koledzy Bratnego są dziś z nami, ale nie umiem się przyłączyć do chóru – znowu to jakieś za łatwe. I wiem, że przyjdzie mi się cieszyć z niejednego jeszcze nawróconego, ale nie będzie to dziecięca radość, płynąca z impulsu, a jakby Roman Bratny jeszcze przed nawróceniem wpadł pod tramwaj, to cóż – wola boska.

Jak widzisz Włodku, mój stosunek do Romana Bratnego i tego, obecnie robi, jest wyjątkowo rozwichrzony, niespójny i nacechowany emocjami, nad którymi nie jestem w stanie zapanować w sposób zwalający na poważną recenzję z jego książek. A przecież czytelników "Krytyki" nie ma potrzeby zapewniać, że Bratny to zły pisarz i w dodatku świnia, co sami wiedzą, a w dodatku mogą przeczytać w co drugiej podziemnej gazetce, tak, że wybacz mi, ale nie spreparuję mocnego kopa z soczystymi cytatami fragmentów szczególnie obrzydliwych, bo i nie warto i – po prawdzie – zupełnie mi się nie chce.

¹ Włodzimierz Mart: pseudonim Jana Kofmana, redaktora "Krytyki"
² patrz: "Biuletyn Niezależnego Drukarza"


Wiktor Kulerski, "Nie dla mnie sznur samochodów" , czyli zawodność potęgi smaku. Polemika z tekstem Jana Walca List do Włodzimierza Marta, Krytyka nr 21 1984

List do Włodzimierza Marta Jana Walca, zamieszczony w 17 numerze "Krytyki" z 1984 roku będzie ważnym źródłem dla badaczy. Spotka się z zainteresowaniem nie tylko zgłębiających percepcję twórczości Romana Bratnego (formalnie dotyczy jego powieści "Rok w trumnie" ), ale przede wszystkim ściągnie na siebie uwagę szukających świadectw o działaczach opozycji demokratycznej zarówno przed-i posierpniowej, pozostawionych przez nich samych. Lektura "Roku w trumnie" stała się dla Walca okazją do refleksji nad samym sobą i nie tylko. Używam świadomie zwrotu "nad samym sobą" , mimo, że autor "Listu…" z upodobaniem używa liczby mnogiej pisząc my, Korowcy, w naszym, korowskim środowisku" , a nawet nie cofa się przed modnymi zdrobnieniami ("Adaś" ) podkreślającymi poufałość z luminarzami. Nie chcę poglądów Jana Walca przypisywać całości tego środowiska. Pragnąłbym również, by nie czynili tego ci, którzy w przyszłości będą korzystać z "Listu…" jako materiału źródłowego, świadectwa poglądów, tęsknot i urazów opozycjonisty. A pierwszym, który powinien skorzystać z materiału źródłowego dostarczonego przez Jana Walca, jest nie kto inny, jak sam Roman Bratny. Będąc na jego miejscu wybrane fragmenty "Listu…" umieściłbym albo zamiast posłowia do najbliższego wydania "Roku w trumnie" , albo – jeszcze lepiej – na skrzydełkach obwoluty jako najlepszą reklamę i uwiarygodnienie.

Autoportret zawiedzionego

Autoportret autora stał się niezamierzonym leitmotivem " Listu…" Oto co celniejsze fragmenty:
My, KOR-owcy, podejmowaliśmy niegdyś działania na rzecz celów, które stały się później celami Solidarności, w czasach, kiedy wylatywało się za to z pracy i spędzało raz po raz zwyczajowe 48 godzin w areszcie. Teraz nieustraszeni szermierze odnowy dostawali dobrze płatne posady w regionach, służbowe samochody i sekretarki, przy czym, dla pikanterii, nasze kariery związkowe były hamowane przez to właśnie, co powinno je przyspieszać, czyli przez wcześniejsze zasługi.
…nie mogliśmy zajmować w Solidarności stanowisk, do których byliśmy przygotowani swoimi umiejętnościami i dotychczasową działalnością.
A przecież zrazem nikt nie był w stanie imputować nam rzucania nieodpowiednich haseł, dążenia do odzyskania manu militari Lwowa i Wilna.
Losy ludzi, którzy w opozycji demokratycznej znaleźli się najczęściej z pobudek moralnych, w proteście przeciwko bezprawiu, wplatały się w skomplikowany sposób w politykę Solidarności…
Wprawdzie autoportrety bywają subtelne i nie jest to ich wadą, jednak może warto na wstępie dokonać paru sprostowań, dotyczących zresztą tylko tła.
Otóż jeśli miałbym odwoływać się do osobistego doświadczenia i do tego, co miałem okazję zauważyć wokół siebie, to musiałbym rzec, że i te dobrze płatne posady w regionach, służbowe samochody i sekretarki są najdelikatniej mówiąc – daleko idącym naginaniem faktów. Co do niemożliwości zajmowania stanowisk w Solidarności przez Korowców (termin Jana Walca), to znam członków i współpracowników KSS KOR, którzy nie tylko zajmowali wysokie stanowiska – zarówno z wyboru, jak i z powołania, – ale nadto zdążyli za nie zapłacić więzieniem podczas stanu wojennego. Wreszcie nieodpowiedzialne hasła . Istotnie było tak, że Jacek Kuroń wołał "nie palcie komitetów, twórzcie własne" , że "gasił" strajki, że Adam Michnik uratował oblężonych w Otwocku milicjantów przed samosądem tłumu. Istotnie było tak, że odzyskania manu militari Lwowa i Wilna nikt nie wołał, przynajmniej ze środowiska KSS KOR. Jednak prawdą jest również i to, że właśnie Jacek Kuroń już z więzienia i podczas stanu wojennego pisał o uderzeniu na wszystkie ośrodki władzy i informacji w całym kraju, i że w tymże okresie Zbigniew Romaszewski chciał ogólnopolskiego strajku powszechnego z czynną obroną zakładów pracy, wierząc, że władza nie będzie mogła liczyć nie tylko na wojsko ale i na MO. Gdy Jeden batalion odmówi strzelania… Tak było w lutym 1917 roku, kiedy mały oddział Kozaków przeszedł na stronę demonstrantów, a po miesiącu już nie było cara. Nie uważam, że jedno czy drugie niezbyt odpowiedzialne hasło i zwodnicze porównanie przekreślało wypowiadającego się; szczególnie, jeśli są to ludzie skądinąd mądrzy i godni szacunku – aczkolwiek nie bez krytycyzmu. Tym bardziej nie uważam, aby takie wypowiedzi mogły rzucać cień na innych. Jednak chyba należy zrozumieć tych, którzy takich haseł obawiali się – jak widać nie bezpodstawnie.
Żali się Jan Walc na hamowanie karier związkowych, powołuje się na wcześniejsze zasługi, odwołuje się do swoich umiejętności i doświadczeń a wreszcie wystawia sam sobie świadectwo moralności. Wypomina "wylatywanie z pracy" , 48 godzin po wielekroć spędzane w komunistycznych cyrkułach, ścigania, bicia po komendach, a nawet ból po otrutej… jamniczce! Niestety, wygląda i na to, że boli go również brak rekompensat i wyrównań za to wszystko. Żale to chyba niezbyt przystojne wobec wielu osób mających znacznie poważniejsze powody do bólu, by zamilczeć o tych, którzy bólu już nie czują. Sądzę, że członkowie i współpracownicy KSS KOR podejmując działania w proteście przeciwko bezprawiu nie liczyli na kariery, posady, samochody i sekretarki. Gdyby tak było, zapewne inna wybraliby drogę. Sadzę również, że w Polsce odsiadkami odsiadkami i pobiciami człowiek spłaca dług "cieniom zapomnianych przodków" . Im to za taki i podobne działania przychodziło płacić ceny znacznie wyższe.
Pyta autor Listu… gdzie to byli nowi, spóźnieni szermierze odnowy wówczas, gdy on wycierał cele aresztów. Wśród weteranów dysydencji, wśród tych, którzy tworzyli KSS KOR i tych, którzy z nimi współpracowali lub choćby tylko wspomagali go, znajdowali się ludzie o niepokalanej przeszłości, obarczeni latami spędzonymi w piwnicach Bezpieki, więzieniach, więzieniach nawet celach śmierci. I w jednym szeregu obok nich znaleźli się również i ci, których dzisiaj można by objąć wspólną nazwą "zasłużonych w utrwalaniu władzy ludowej" : zetempowcy, aktywiści i bardowie Przodującego systemu, paksowscy katolicy-patrioci, a nawet byli ministrowie. Jakże wiele musiało dzielić jednych i drugich? A jednak to, co łączyło, okazało się ważniejsze i silniejsze od tego, co dzieliło. Potrafiono obyć się bez gorszących listów. Poczytuję to za jeden z tytułów do chwały KSS KOR. Jego etosowi mogą tylko uwłaczać niewczesne wynurzenia raczkującego "weterana dysydencji" , dlatego odczytuję je jako jedne z bardziej niestosownych wobec KSS KOR i całego skupionego wokół niego środowiska.

Portret zbiorowy spóźnionych.

Ten grupowy wizerunek jest tylko tłem dla autoportretu, ale z jakim rozmachem zakreślonym:
…większość tych robotników dwunastej godziny, jak lubił ich nazywać Adam Michnik, zapisywało się do Związku wtedy, kiedy już było wolno i dlatego, że było wolno.
…szermierzami odnowy stali się dopiero wtedy, gdy stało się to dozwolone. Atakowanie Korowców, odcinanie się od "opozycji" stwarzało im wygodną sytuację, w której nie mieli oni ani przed sobą, ani przed nikim innym rozliczać się ze swojego przedsierpniowego milczenia czy nawet współdziałania z władzami. Światli, wydawałoby się, ludzie godzili się z poglądem zachodzi podejrzenie, że zechcą tam realizować swoje ambicje polityczne.
W " Tygodniku Solidarność" można było dostać pracę, jeśli przychodziło się z "Polityki " czy "Życia Warszawy" , nie można zaś było się zatrudnić, przychodząc z "Biuletynu Informacyjnego" czy " Zapisu" .
A piszę to ja (…), że korowców nie powinno się dopuszczać do poważniejszych stanowisk w Związku, bo publicysta, którym "eksperci" zwykli straszyć niegrzeczne dzieci i nie tyko.
A pisać o tych ludziach – o środowiskach artystycznych i intelektualnych – niezwykle trudno, oczywiście, jeśli się nie chce być Romanem Bratnym, którego myśli błądzą pomiędzy portfelem i rozporkiem, i który tymi kategoriami próbuje opisać duszę artysty(…). Myślę, że pośród wielu różnic między Romanem Bratnym a mną nie najmniej ważna jest ta właśnie, że aj naprawdę wierzę, że każda kurwa szczerze chciałaby być Królewną Śnieżką…
Zaiste gromadny to i nader dosadny portret, a przy tym o ileż mroczniejszy niż świetlisty autoportret. Kogóż to nie umieszczono na tym konterfekcie i komuż się nie dostało? Nie zawsze jest to czytelne, bo sam mistrz sprytnie to refleks światła rzuca, to cień kładzie. Dlatego mam prawo pytać: czy robotnikami dwunastej godziny są Piotr Bednarz i Władysław Frasyniuk? Może nie, bo stoi napisane: Łatwo było zaakceptować wyrastających jak spod ziemi działaczy robotniczych z fabryk, hut i kopalni, tych, którym bez trudności można było wierzyć, że przed sierpniem nie wiedzieli, co się dookoła nich działo; znacznie trudniej przychodziło cieszyć się z tych, którzy z racji swego zawodu czy stanowiska musieli różne rzeczy widzieć i wiedzieć, a odważyli się z wiedzy tej skorzystać dopiero wtedy, gdy zbuntowała się praktycznie cały naród.
I tu zaczynały się brzydkie podejrzenia… A więc może Jerzy Kropiwnicki (ekonomista), Grzegorz Pałka (ekonomista), Janusz Pałubicki (historyk sztuki), Józef Pinior (prawnik, bankowiec)? Nie wiem, kiedy zapisali się do Związku, ale chyba wielu spośród tej większości, która dołączyła, zdaniem autora Listu… - dopiero wtedy, kiedy było wolno i dlatego, że było wolno, dało później wystarczające świadectwa, by nie mówić o nich uszczypliwie i lekceważąco. Poza tym, czy autorowi Listu… nie przyszło do głowy, że nie każdy musi kierować się pierwszym odruchem serca, że są i tacy, którzy jako chłopi i Ślązacy długo nie zakasują rękawów bynajmniej nie z wygodnictwa, ale z gospodarskiego namysłu, pytając sami siebie – będzie z tej mąki chleb, czy też nie? Kiedy zaś uznają, że tak – dołączają, być może spóźnieni, ale wówczas gotowi już nawet na to, czym przyszło płacić górnikom z KWK "Wujek" .
A kim są owi szermierze odnowy niemuszący – dzięki atakowaniu korowców rozliczać się z wcześniejszego milczenia. Owi światli zdawałoby się ludzie? choć czytywałem w "Tygodniku Solidarność" znakomite reportaże samego Jana Walca? Czyżby chodziło o jakieś konszachty między Tadeuszem Mazowieckim a M.F. Rakowskim? Czyżby "antykorowski" spisek "Więzi" i "Polityki" ? Czy na dodatek to wszystko łączyłoby się z ekspertami w cudzysłowie (jak używa tego słowa autor Listu…), z tymi, którzy zobowiązani są do działań przez ks. Alojzego Orszulika i których pośrednictwem posługują się klawisze, jak chce Adam Michnik? Jeśli tak, to czy i episkopat maczałby w tym palce (choć trzeba przyznać, że jedyna to kategoria ludzi oszczędzonych przez Jan Walca? Zaiste, brak bodaj już tylko masonów!
Skąpo rzucane półświatła bynajmniej nie ułatwiają poruszania się w tym gąszczu niedomówień (jeśli nie gorzej). Czy do tych światłych zdawałoby się ludzi ekspertów w cudzysłowie kwalifikują się np. Bronisław Geremek, Tadeusz Mazowiecki, Jan Olszewski i Władysław Siła-Nowicki? Na pewni kierują się inna strategią, uprawiają inną taktykę i wybierają nie zawsze takie sposoby i pola walki, jakich życzyłby sobie autor Listu… Na pewno popełniali błędy, ale czyż to dostateczny powód, by poddawać wątpliwości pobudki ich działania? Na pewno często kierują się racjami pragmatycznymi, ale czy za to należy ich winić?
Jan Walc napisał, że ludzie opozycji demokratycznej kierowali się przede wszystkim pobudkami moralnymi, ale czyż nie kierowali się również pragmatyzmem, który dla jeszcze innych środowisk był nie do przyjęcia, by wspomnieć tu choćby resztki dawnego PSL. Bo czyż nie było pragmatyzmem, trudnym do pogodzenia z racjami moralnymi, zwracanie się do Sejmu, który Sejmem nie jest, powoływanie się na Konstytucje, która Konstytucją nie jest; dążenie do wykazania niewinności przed Sądem, który nie jest sądem, ale narzędziem gwałtu i zemsty; opieranie się na literze prawa, będącej w istocie literą bezprawia? Czy J. Walcowi nie przyszło zatem do głowy, iż ci eksperci ozdobieni przez niego cudzysłowem mają prawo do poglądów i postępowania innych niż jego własne, oraz prawo do błędów takie jak on sam?
Wreszcie owe środowiska artystyczne i intelektualne, owe kurwy chcące być Królewnami Śnieżkami. O ile wiem, to do środowisk artystycznych zaliczają się aktorzy bojkotujący Telewizję oraz plastycy i literaci, którzy woleli stracić swoje związki zamiast dać się przekupić. Do środowisk intelektualnych chyba można zaliczyć środowiska "Znaku" , "Więzi" , DiP-u. A Kolegium Rektorów, Komitet Porównawczy Stowarzyszeń Twórczych i Naukowych, środowisko Uniwersytetu Warszawskiego? Warszawskiego środowiska budujące dzisiaj niezależną oświatę, kulturę, naukę? A może wszędzie tam byli i są tylko i wyłącznie weterani dysydencji i wycieruchy aresztów i dlatego nie te środowiska miał na myśli Jan Walc. Jeśli jednak nie jest tak to czy rzeczywiście tak trudno je opisać w innych kategoriach aniżeli pomiędzy portfelem a rozporkiem?
A może to autor Listu… nazbyt łatwo porusza się w przeciwstawnych kategoriach, rozdając na prawo i lewo świadectwa moralności – a raczej jej braku –dyktowane własnymi urazami, rozczarowaniami i kompleksami? Nic tu nie wyjaśnią i niczego nie usprawiedliwiają apele Zrozum mnie dobrze – nie mówię tu o tych ludziach, ale o naszym na nich patrzeniu. A swoją drogą – zapomniał o tym wygodnym zastrzeżeniu Roman Bratny.
Wielka szkoda, że J. Walc wpadł w zdradliwą koleinę Gnid Piotra Wierzbickiego, miast pójść mniej emocjonalnym szlakiem wyznaczonym odpowiedzią Adama Michnika w Gnidach i aniołach, (choć i ten później nie oparł się emocjom pisząc z więzienia oświadczenie o pawianach). Gnidy Wierzbickiego i pawiany Michnika pozostawił w tyle Walc, pisząc o kurwach, chcących być Królewnami Śnieżkami. Nareszcie coś ludzkiego po tamtej zoologii.

Błąd legionistów

Dobrze, że Jan Walc zna błąd legionistów. Gorzej, że nie jest w stanie – jak widać – ustrzec się przed popełnianiem podobnego błędu.
…nie mówię o tych ludziach, ale o naszym na nich patrzeniu. Już wtedy zresztą było wiadomo, że tak patrzeć nie należy, że nie wolno. Ale problem mimo wszystko istniał i nie przypadkiem w swojej publicystyce jesienią 1980 r. cytowałem słowa "Pierwszej Brygady" , gorzki wyrzut wobec tych, do których się niegdyś kołatało, tych, co mówili, żeśmy stumanieni, i nawoływałem, żeby błędu legionistów drugi raz nie powtarzać, starając się i samego siebie przekonać do takiej mądrej, ale z punktu widzenia emocjonalnego trudnej postawy.
Zaiste –postawa to trudna i mądra, ale nie tylko. Jest to postawa konieczna właśnie dlatego, że – jak wskazuje przykład autora Listu… - problem istnieje.
Ofiarność, zasługi, umiejętności i doświadczenie, racje moralne – to my, weterani dysydencji i wycieruchy aresztów, to nasz portret.
Och, Boże, dziękuję Ci, że nie jestem jak inni ludzie… Łk,18, 11), ale gdybym przypadkiem miał, to co mają inni – nie zaszkodziłoby. Należy się przecież nie im!
Niebezpieczna to ścieżka i charakterystyczne powołanie się Jana Walca na Pierwszą Brygadę. Szczęście, że nie jest wojskowym! W przeszłości właśnie z podobnego sposobu myślenia i patrzenia weteranów wojskowych, właśnie z błędu legionistów wyrosło to, czego tylko błędem już nie można nazwać – unicestwienie młodej i targanej wątpliwościami, ale przecież demokracji polskiej, oraz wszystkie tego następstwa. Wystarczy wspomnieć okrutne tłumienie strajków chłopskich, strzelanie do demonstracji robotniczych, proces brzeski i obóz w Berezie Kartuskiej, tysiące więźniów politycznych, uchodźstwo, na obczyznę Wincentego Witosa i nie tylko jego. Nawiasem mówiąc, o tym smutnym okresie milczą niezależni publicyści, bezkrytycznie apoteozując postać Józef Piłsudskiego. Paradoksalne, ale hańbę o okresie sanacji przywołał ostatnio nie kto inny, jak Wojciech Jaruzelski w przemówieniu z 22 lipca 1984. Szukał pomniejszenia własnej hańby, a zapewne i antycypacji obecnej dyktatury, obecnego zniszczenia demokracji, obecnych rządów bezprawia i gwałtów na społeczeństwie. Jeśli tak, to czy aby na pewno bezpodstawnie?
Właśnie na przykładzie legionistów, legionistów raczej tego, do czego w końcu doprowadzili, widać, jak trudną rzeczą jest już samo tolerowanie upragnionej demokracji z nieuchronnie towarzyszącymi jej wadami, jak dalece delikatną sprawą jest kultywowanie demokracji wymagające mądrości, cierpliwości, i wyrozumiałości więcej, aniżeli jest to potrzebne do czegokolwiek innego. Jeżeli w okresie posierpniowym niektórzy z weteranów dysydencji odczuwali w stosunku do siebie rezerwę, jeżeli nawet spotkali się z wyrzutami, to czyż zamiast pogłębiać je emocjami i wyrzutami, nie lepiej spróbować zobaczyć i zrozumieć podłoże tego zjawiska po to, aby stosownie zapobiegać jego potęgowaniu i spokojnie, powoli usuwać nieporozumienia? Przykłady takiej powściągliwości, mądrej i pięknej postawy dali między innymi Jan Józef Lipski i Henryk Wujec, rozwiewając w ten sposób liczne obawy i zjednując wielu nieufnych. Czyż koniecznie trzeba rezerwę i uprzedzenia w stosunku do weteranów dysydencji uogólniać i tłumaczyć wyłącznie tak niskimi pobudkami jak czyni to Jan Walc – atakowanie Korowców, odcinanie się od opozycji stwarzało im ( atakującym - WK) wygodną sytuację, w której nie musieli ani przed sobą, ani przed nikim innym rozliczać się ze swojego przedsierpniowego milczenia. Sądzę, że istotnie taki motyw u niektórych występował, jednak byłbym ostrożniejszy w uogólnianiu i zastanowiłbym się, czy wytykanie takich motywów jest najlepszym sposobem usuwania uprzedzeń i znoszenia podziałów. Uogólnione insynuacje i piętnowanie, a z drugiej strony podkreślanie własnej szlachetności – jakież to łatwe i jakież zatrute owoce przynosi! A przecież problemu to i tak nie rozwiąże, ani tym bardziej nie ułatwi uniknięcia błędu legionistów.

Tango z Bratnym

O książce Romana Bratnego nie warto by wspominać, gdyby nie "Krytyka" - zaprosiła Jana Walca do napisania recenzji. I oto nastąpiło spotkanie budzące u recenzenta uczucia chyba nie do końca uświadomione. Napisał, że "Rok w trumnie" wzbudził u niego nie tylko odrazę, ale i refleksje… Z Listu do Włodzimierza Marta wynika, iż są to nie tyle refleksje, ile afektacje. Roman Bratny z premedytacja napisał paszkwil na Solidarność. Jan Walc w afekcie odpowiedział lamentacją nad krzywdami, jakie Solidarność jemu wyrządziła. Duet zaiste nieoczekiwany, a nawet paradoksalny, – choć może niezupełnie.
Bratny po męsku zieje nienawiścią do ludzi, którzy odnawiali się w tempie błyskawicznym, przechodząc z pozycji władzy na pozycję Solidarności, Walc wyżala się również nie na Solidarność, tylko na ludzi, którzy zapisywali się do Związku dopiero wtedy, kiedy już było wolno i dlatego że było wolno. Dziesięć milionów niegodnych! Bo iluż zostanie, jeśli odliczymy tych, którzy to nie spóźnili się?
Czy tajemnica tego duetu nie leży w pozornie kokieteryjnym wyznaniu Jana Walca – Nic nie poradzę na to, że Bratny mi imponuje. Może mój podziw dla niego jest swoistej natury, bierze się z moich kompleksów i mięczakowatości…
Ach, ten słodki brutal Bratny!
Wiem, jak łatwo jest dzisiaj pluć na Bratnego, (…) ale nie umiem się przyłączyć do chóru… i zaraz potem – czytelników "Krytyki" nie ma potrzeby zapewniać, że Bratny to zły pisarz i w dodatku świnia…Są wyrazy jeszcze żywszych uczuć – Po prostu życzę mu i jemu podobnym wszystkiego najgorszego, chorób, bólu, niepowodzeń w pracy i w życiu osobistym… I dalej znów na odwyrtkę – nie umiem uwierzyć, że Bratny robi to wszystko dla pieniędzy (mizernych) czy dl sławy (wątpliwej), nie zadowolę się tłumaczeniem, że jest on wcieleniem szatana – po prostu nie rozumiem, co się z nim dzieje… Wreszcie rozbrajające wyznanie - mój stosunek do Romana Bratnego i tego, co obecnie robi jest wyjątkowo rozwichrzony, niespójny i nacechowany emocjami… Może warto zakończyć obraz tych dusznych rozterek złotą myślą godną pamiętnika – odrzuciwszy busolę moralności nie umielibyśmy się w świecie znaleźć, w ogóle nie wiedzielibyśmy, co ze sobą i z nim robić. Zaiste godna współczucia ambiwalencja uczuć i wzruszające to wyznania, jednak charakterystyczne chyba raczej nie dla weteranów. Miejscami już zupełnie nie wiadomo, czy to list do "Filipinki" , czy recenzja dla "Krytyki" .
Tak oto zaproszenie do napisania recenzji nieoczekiwanie skończyło się dla Walca białym tangiem z Bratnym. Tyle, że pierwszy tęsknie nucił "Nie dla mnie sznur samochodów" , a drugi ryczał Criminal tango… Połączyło ich uczucie do tej trzeciej "Sentymentalnej panny S" . Dla pierwszego to ladacznica i niewdzięcznica, a recydywistka wszech paragrafów dla drugiego. Chyba obu zawiodła "potęga smaku" .

Postscriptum

Nie czytałem i wolałbym nie czytać powieści Romana Bratnego. Może dlatego nie zdążyłem przyzwyczaić się do tak modnych obecnie konwencji pisarskich. Pamiętam natomiast z lat dzieciństwa, że krótkie utwory zbliżone do takich, jak "Bratny jest świnia" lub "Dejmek jest łajdak" pisywało się na płotach stodołach i wygódkach. Później odkryłem je w "Żołnierzu Wolności" i w " Trybunie Ludu" , więc przestałem je czytywać.

Wiktor Kulerski



Odpowiedź Jana Walca, Krytyka nr. 19, 1985

Drogi Wiktorze!
Nie rozumiem Twojego tekstu.
I nad tym zdaniem, zanim je rozbuduję i uzasadnię, przyjdzie mi się chwilę zatrzymać. Muszę to zrobić znając twoje metody polemiczne i mając prawo spodziewać się, że będzie mi ono zacytowane w odpowiedzi, jako że z Twojego punktu widzenia przyznanie się do niezrozumienia czegokolwiek, a w szczególności tekstu, z którym się polemizuje, jest rzeczą absolutnie niedopuszczalną, jest intelektualnym samobójstwem. I tu jest, Wiktorze, kardynalna między nami różnica. Miałbym kilka różnych zupełnie pomysłów interpretacyjnych w stosunku do Twojego tekstu, pozwalających na zarysowanie kilku różnych Twoich portretów, portretów, których każdy mógłby mi służyć za podręczną tarczę strzelniczą – rzecz jednak w tym, że wszystkie te zabiegi uważałbym za intelektualnie bezpłodne.
Nie uważam, aby człowiek musiał wszystko wiedzieć, a tym bardziej rozumieć. Oczywiście bardzo to miło wiele wiedzieć i rozumieć, ale doprawdy tylko wyjątkowo agresywne odmiany materializmu skłonne są traktować agnostycyzm jako przejaw intelektualnego lenistwa. Przedmiotem mojego Listu do Włodzimierza Marta była książka Roman Bratnego "Rok w trumnie" , którą przeczytałem z uwagą, na jaką było mnie stać, a mimo to nie zdołałem uporać się intelektualnie i moralnie z problemami, których mi ta lektura nastręczyła. Zarówno mnie, jak i redakcji "Krytyki" wydawało się pożytecznym podjęcie próby zapisu moich wątpliwości i rozterek i przedstawienie go czytelnikom.
Ty w przeciwieństwie do mnie nie czytałeś książki Bratnego i piszesz, że wolałbyś jej nie czytać, ale równocześnie z pełnym spokojem człowieka dobrze poinformowanego powiadasz, że Roman Bratny z premedytacją napisał paszkwil na Solidarność. Chcesz operować na poziomie kwartalnika politycznego a nie "Filipinki" , – więc proszę o przypis. Jeśliś książki nie czytał, skąd możesz wiedzieć o owej premedytacji? Czy była w tej sprawie obowiązująca subordynowanych członków Związku uchwała TKK, czy może na jakimś płocie przeczytałeś, że Bratny jest świnia i teraz już wiesz raz na zawsze, że jak Bratny, to premedytacją i paszkwil? A przecież trochę dalej sam wyrażasz się krytycznie o metodzie operowania formułkami, powiadając, że gardzisz tym, co piszą w "Żołnierzu Wolności" , "Trybunie Ludu" oraz na płotach, stodołach i wygódkach.
Skoro już przy płotach i szaletach jesteśmy, pozwól na dygresję, która nie odwiedzie nas jednak daleko od tematu. Jest tu znowu tak, jakbyś – moim przekonaniu- wiedział za dobrze. Zanim wyrażę swoją pogardę dla Romana Bratnego – przeczytam jego książkę. Zanim porównam napisy na płotach z publikacjami "Żołnierza Wolności" , przejdę się po mieście obejrzeć, co też ludzie na płotach ostatnio piszą. I chociaż sam dla swojego pisania szukam innych miejsc, chociaż najbardziej lubię czytać wiersze Zbigniewa Herberta, których nikt na płotach nie wypisuje, niemniej jednak część umieszczanych tam napisów czytam z niewątpliwą sympatią. I jestem w stanie wyobrazić sobie wiersz o tym, jak Pan Cogito czyta napisy na płotach, rozważając sytuację, w jakiej się znalazł, gdy wbrew samemu sobie łatwiej mu się zgodzić z tym, co napisane na dostępnych mu płotach niż z tym, co przeczytać może w książkach z księgarni czy publicznej biblioteki.
Jeżeli napisałem na wstępie, że Twojego tekstu nie rozumiem, to wiąże się to również z problemem płotów, napisałeś bowiem ostrą polemikę z tekstem, którego głównym myślowym motywem był sprzeciw wobec "zamówienia społecznego" , dość powszechnie formułowanego wobec niezależnych publicystów i krytyków literackich po ukazaniu się ostatniej powieści Bratnego. Chodziło grubsza rzecz biorąc o to, żeby mu "dokopać" . I w wielu pismach niezależnych rzeczywiście mu "dokopano" . Choć postąpiłem odmiennie, wahałbym się wyrazić pogląd, że uczyniono to na poziomie "Filipinki" .
Powiedzmy otwarcie – gdybym owo "zamówienie społeczne" dyspozycyjnie zrealizował, gdybym zgodził się nie wykraczać poza ramy zwyczajowo przyjęte dla niezależnej publicystyki – na pewno nie naraziłbym się na odsądzającą mnie od czci i wiary polemikę podpisaną przez Przewodniczącego Regionu. Nie jest jednak tak, abym żałował swojej decyzji. Wydaje mi się, że obowiązkiem moim jest podejmowanie prób zrozumienia i opisania świata, a nie "dokopywanie" choćby najbardziej odrażającym typom.
Nie jest to wprawdzie pogląd popularny, ale trudno - dyspozycyjność wobec Ruchu, zgoda na "nadeptywanie na gardło własnej pieśni" , przekonanie, że krytykować wolno tylko przeciwników – to wszystko, w moim pojęciu, po prostu się nie sprawdziło. Moim obowiązkiem jest dać świadectwo prawdzie. A jeśli nawet napisy na płotach są prawdziwe, to zaiste nie cała prawda da się tam pomieścić.
Odmawiając mi prawa do tykania trudnego tematu stosunków pomiędzy środowiskiem KOR-owskim a Solidarnością określasz mój list jako wysoce niestosowny, a nawet gorszący. Przyjrzyjmy się uważnie ostatniej kategorii, nieczęsto dzisiaj używanej. My się jakoś na co dzień nie gorszymy, podczas gdy dla naszych babek, chowanych w czasach niezapomnianej królowej Wiktorii, zgorszenie było niestety chlebem codziennym, było niebezpieczeństwem, na które nieustannie były narażone i przed którym za wszelką cenę usiłowały się uchronić. Gorsząca była sztuka starożytna i renesansowa, powieści Zoli i wiersze Tetmajera, ba, nawet na podwórku pomiędzy kurami a kogutem raz po raz dochodziło do scen gorszących dla każdej szanującej się panienki. W okresie fin de siecle’u standardowym bibelotem masowo produkowanym i ustawianych na kominkach i serwantkach była rzeźba, indyjskiej bodajże proweniencji, przedstawiająca trzy siedzące obok siebie małpki, z których jedna zasłania sobie oczy, druga uszy, a trzecia pyszczek – bibelocik ten uczył jak unikać zgorszenia: nie patrzeć, nie słuchać, nie mówić.
Powiadasz, że jestem gorszycielem. Chyba muszę się zgodzić – rzeczywiście patrzę, słucham i mówię. Powiadasz, że lepiej by było, gdybym tego nie robił. Uważasz, że znacznie lepiej twierdzić, że Solidarność przyniósł bocian, niż opowiadać o bólach porodowych i gorączce połogowej. Czy Sentymentalna panna S wpadnie w szok, kompleksy i dostanie polipów, jak się tego wszystkiego dowie, bo pozwolisz, że o faktach dyskutować nie będziemy? To jednak jest kwartalnik polityczny, a nie periodyk stawiający sobie za cel chronienie panienek przed zgorszeniem.
Dla sentymentalnej panny S będzie lepiej, jeśli pozna prawdziwy przebieg swoich urodzin. A z tymi urodzinami było przecież tak, że już w trakcie sierpniowych strajków w Gdańsku i Szczecinie kiedy na terenie stoczni utworzyły się pierwsze w Polsce enklawy wolności, do których ciągnęli ludzie z całego kraju, często tylko czy przede wszystkim po to, żeby się zachłysnąć pierwszym haustem wolności, kiedy każdy w Polsce miał prawo do współudziału w tym strajku, który jego uczestnicy do dziś wspominają jako najpiękniejsze dni swojego życia – jedna była tylko kategoria ludzi, którym prawo to kwestionowano, których proszono, aby dla dobra ogólnego zechcieli z niego zrezygnować, którzy na wspólne żądanie komitetów strajkowych, ekspertów i komunistów mieli pozostać na uboczu. Ci zapowietrzeni – to działacze demokratycznej opozycji.
Zarzucasz mi brak obiektywizmu – ale ja przecież świetnie wiem, że nikt nie może być sędzią we własnej sprawie, a pamiętając jakie emocje budzi od dawna i długo jeszcze rodzic będzie każda próba dyskusji o roli KORu, jestem głęboko przekonany, że mógłbym tylko taki obiektywizm udawać, a tego moralnego fałszu chciałbym uniknąć. Daleki też byłem w moim tekście od jakiejś próby syntetyzowania czy oceniania; przypomniałam w nim tylko fakt, że KOR-owski rodowód raczej przeszkadzał działać w Związku, niż w działaniu tym pomagał, że negatywnie przeważał nad kwalifikacjami, możliwościami, doświadczeniem. To sfera faktów. Niewątpliwie nie dałem ich szerokiej i wielostronnej interpretacji, o która może warto się pokusić, ale przecież sprawa, w której zabierałem głos, kwestia zmienności ludzkich postaw w skomplikowanej historycznie i moralnie sytuacji naszego kraju nie stwarzała miejsca dla dokonywania takiej analizy.
Ty w swojej polemice tez jej zresztą nie przeprowadzasz, natomiast negujesz wszelkie pochlebne sądy o KORze, jakie bezpośrednio czy pośrednio wyraziłem w swoim tekście. Negacji zresztą podlegają nie tylko sądy, lecz także fakty, czy przynajmniej to, co za fakty przywykłem uważać. Cytujesz zdanie o losach ludzi, którzy w opozycji demokratycznej znaleźli się najczęściej pobudek moralnych, a później w skomplikowany sposób zostali uwikłani w politykę Solidarności i jesteś gotów zanegować w nim wszystko. Zaczynasz od tego, że w pełni lekceważysz użyte w nim słowo "najczęściej" , zastrzeżenie, które umieściłem wbrew sobie, mając w pamięci wiele napaści na środowisko korowskie, zastrzeżenie, z którego nie umiałbym się przed swoimi przyjaciółmi wytłumaczyć bo gdyby mnie zapytano, kogo to konkretnie tym zastrzeżeniem wyłączam spośród tych, którzy kierowali się moralnymi pobudkami – przecież nie umiałbym odpowiedzieć. Ale Twoja negacja idzie znacznie dalej, fundując się na tej wiedzy i pewności, którą Ci już tutaj zarzucałem.
Jesteś gotów dyskutować o pobudkach ludzkich czynów, jesteś gotów demonstrować jakąś o nich wiedzę. Czy i tu mam prosić o przypis? Popatrz, Wiktorze, co się tutaj stał: polemizując z moim tekstem, gdzie próbuję szukać innych niż niskie tylko pobudek działalności Romana Bratnego, negujesz moralne pobudki ludzi ze środowiska korowskiego, mówisz, że cała działalność KORu ufundowana była na sprzecznym z moralnością pragmatyzmie, wyrażająca się zwracaniem do władz nie ustanowionych w sposób demokratycznych, a więc nielegalnych, czy powoływaniem na stanowione przez nie prawa, w grzechu tej nielegalności poczęte. Gdyby zarzut kierowania się pragmatyzmem trudnym do pogodzenia z racjami moralnymi postawił KORowi Rząd Londyński. (który zresztą tego nie uczynił) – byłbym gotów do polemiki: kiedy jednak formułuje go działacz organizacji powstałej w drodze porozumienia podpisanego z komunistycznym rządem, organizacji zarejestrowanej przez komunistyczny sąd i mającej w statucie, czy choćby w aneksie do statuty zawarowaną kierowniczą role partii komunistycznej w państwie - to można sąd taki traktować wyłącznie jako przejaw dyskusyjnego zacietrzewienia. A nie rozumiem, co mogło je wywołać.
Negujesz i konkluzję omawianego zdania, stwierdzenie o skomplikowanym wplataniu się losów korowców w politykę Solidarności. Nie chciałbym być niegrzecznym ale odnoszę wrażenie, że każde użycie przeze mnie słowa "skomplikowany" budzi twój ostry sprzeciw. Może mam w tej sprawie jakiś kompleks (sam piszę, że mam, po to przecież, żeby Cię zwolnić z obowiązku zawiadamiania czytelników, że Walc ma kompleksy i wierz mi, że z punktu widzenia smaku tak jest lepiej, a merytorycznie nic nie tracisz), ale nie bojąc się śmieszności, jaką okrywa człowieka rozdzielanie włosa na czworo, boję się tych, dla których wszystko jest proste i ten mój strach uzasadnia zarówna dyrektywa Pisma, każącego szukać ciasnej bramy, jak i historia polskiej lewicy.
Myślę więc, że to nie było wcale proste, kiedy w Regionie Mazowsze, żeby posługiwać się przykładem, który obaj znamy najlepiej, codzienna praca cierpiała na tym, że pewna grupa działaczy, nazywająca siebie "prawdziwymi Polakami" uważała za najpilniejsze i najważniejsze zadanie dążenie do wyeliminowania z pracy w Związku tych wszystkich, którzy mieli coś wspólnego z KORem. Jak pamiętasz świetnie, bo byłeś przecież obecny na wszystkich posiedzeniach Zarządu Regiony i jego Prezydium, swary toczyły się nie wokół jakich odmiennych programów czy koncepcji, ale życiorysów raczej. I było tak, że każdy z nas, ludzi obciążonych korowskim piętnem, musiał sam sobie odpowiadać na pytanie, przed którym człowieka stawiać nie wolno; czy dla dobra sprawy, o która walczę i chcę walczyć, nie będzie lepiej, jeśli się wycofam, skoro moja osoba, ze względów ode mnie niezależnych, może tej sprawie szkodzić czy kompromitować ją w jakiś sposób.
Bardzo chciałbym Ci to dobrze wytłumaczyć, bo mimo całej Twojej demonstrowanej w tekście wrogości mylę, że mamy tu do czynienia z jakimś nieporozumieniem. Otóż w naszym środowisku mówiło się wtedy (nie mam pojęcia, kto był autorem tej metafory), że traktuje się nas jak panienkę lekkich obyczajów – można korzystać z jej usług, ale nie sposób pokazać się z nią w towarzystwie. Zaproponuję Ci jeszcze inną metaforę – w jakiś sposób my, korowcy, byliśmy Żydami Solidarności: nasz naznaczenie, nasza mniemana inność – nie zależały od nas. Skomplikowany węzeł plotek, pomówień, przesądów, zabobonów, czy czego chcesz jeszcze – powodował, że byliśmy przez niektórych traktowani jako ludzi inni i gorsi, ludzie, których sama obecność w jakimś zespole przekreślała jego czystość.
Jeśli to porównani wydaje mi się trafne, to dlatego, że niesprawiedliwość zarzutów była niejako organiczna, dotyczyły one nie naszego stepowania, ale rodowodu, mającego jakoby przesądzać o wszystkim. I dlatego zalecana przez Ciebie strategia polegająca na tym, aby spróbować zobaczyć i zrozumieć podłoże tego zjawiska po to, aby stosownie zapobiegać jego potęgowaniu i spokojnie powoli usuwać nieporozumienia – otóż strategia ta, którą staraliśmy się przecież stosować, miała ograniczoną skuteczność.
Eksplikacja, którą się posługujesz, a mianowicie przykład Jana Józefa Lipskiego, stwarza tez pewna dwuznaczność: przedstawiasz jako wzorcową karierę związkową człowieka, który z gdańskiego zjazdu odwieziony został karetką reanimacyjną do szpitala, kiedy jego serce nie wytrzymało przetargów o to, czy Solidarność ma podziękować KORowi za jego pięcioletnią działalność.
Gdybyś cytował dokładniej, to co napisałem, udałoby się wielu nużących wyjaśnień, ale wierzę, że będą one pożyteczne. Twój przykład z Wujcem i Lipskim, na dodatek, jak powiedziałem, nie najszczęśliwszy, nie godzi w to, co napisałem; wydajesz się polemizować z poglądem, którego nie wygłosiłem, dowodzisz, że korowcy działali w Solidarności, podczas gdy ja, nie negując tej oczywistości, pisze o trudnościach, na jakie w tym działaniu natrafiali. I póki jesteśmy przy sprawach porządkowych – naprawdę nie wiem, jak Ci to powiedzieć, zważywszy, że jesteś historykiem – ale przecież nie można dowolnie mieszać czasów! Wszystko co w moim tekście tyczyło stosunków pomiędzy środowiskiem korowskim a Solidarnością – odnosi się do jej 500 dni, a jeśli się przyrzec dokładniej, to przede wszystkim do początku tego okresu; Ty zaś, w poszukiwaniu argumentów dyskredytujących KOR, zbliżając się w ferworze tam, gdzie – jak wierzę – naprawdę nie chciałeś się zbliżyć, dążąc do uzasadnienia tezy o ekstremizmie korowców, cytujesz teksty z innej po prostu epoki, z podziemia i z więzienia, a na dodatek mój List do Włodzimierza Marta rozpatrujesz w ten sposób, jakby był napisanym przed 13 grudnia podaniem do władz związkowych o przydział posady, sekretarki i samochodu.
Czy na tego rodzaju zarzuty w ogóle można odpowiadać? Zachowam się niekonsekwentnie (Walc zachowuje się niekonsekwentnie!) i spróbuję, choć godniej byłoby milczeć; wiem świetnie, że apanaże, sekretarki i samochody służbowe nie są to wyróżniki pozwalające na prawdziwą i sprawiedliwą ocenę działaczy Solidarności, ale raczej było tego wszystkiego za mało niż za dużo. Pamiętam, jak nieraz wieczorem odwoziłem do domu swoim samochodem Zbyszka Bujaka, który w innych wypadkach tłukł się godzinę do Podkowy Leśnej kolejką WKD, co wydawało mi się stratą jego czasu i energii – jeśli więc zagadnienie zostało poruszone, to chciałbym wymagać od polemisty aby, zanim zacznie piętnować, zadał sobie pytanie: czy rzeczywiście najlepiej objaśni mój tekst poszukując filiacji z "Żołnierzem Wolności" , czy może znalazłaby się jakaś inna, prawdopodobniejsza psychologicznie interpretacja.
Objaśniasz sobie mój tekst kategoriami zawiści, urazów i kompleksów – mogę się zgodzić i na to, ale wykorzystajmy te kategorie do końca, zobaczmy, do jak drobnych spraw sięgała nasza zawiść; oto dotyczyła ona również czegoś tak elementarnego, jak prawo do bycia członkiem NSZZ Solidarność. To, że zdecydowaną większość spośród nas wyrzucono z pracy w okresie przedsierpniowym, miało przecież i ten skutek, że nie mieliśmy takiego miejsca, w którym moglibyśmy do Związku wstąpić, aby na równych prawach z 10 milionami uczestniczyć w jego budowie.
Każesz mi o tym – nie rozumiem tego dokładnie – zapomnieć, czy tylko milczeć. Milczeć na pewno, bo mówiąc gorszę Sentymentalna pannę S, wyzutą dziś ze wszystkiego, nieszczęśliwą i z trudem walcząca o przeżycie, a więc znajdującą się w sytuacji, kiedy godzi się mówić jej tylko słowa krzepiące. Ale chyba żądasz więcej, żądasz abym zapomniał, uznał swoje doświadczenie za nieważne, przeciwstawiasz mu doświadczenia przodków, których cieniom spłacamy dług, doświadczenia bohaterów stanu wojennego, których wymieniasz z imienia i nazwiska, a nawet profesji, dołączasz do tego tych, którzy bólu już nie czują, taktownie pomijając listę nazwisk, ale trochę dalej, by być dobrze zrozumianym, podkreślasz, że masz na myśli górników z kopalni Wujek i położywszy to wszystko na szalę, w moim imieniu na druga kładziesz otrutą jamniczkę Kuroniów, Fisię.
Wprawdzie, jak już wspomniałem, moim ulubionym poetą jest Herbert, ale tu chciałbym Ci przypomnieć wiersz Miłosza, ten, w którym mówi on niczego mi proszę pana tak nie żal jak porcelany. Nie wiem, czy wiersz ten był przedmiotem rozbiory w którymś z tej fali artykułów odsądzających Miłosza od czci i wiary, jakie ukazały się po jego wyjeździe na Zachód w prasie krajowej, a jakie niedawno przypomniała "Krytyka" , ale łatwo mi sobie wyobrazić kogoś, kto by w tamtych powojennych latach zechciał przeciwstawić żalowi poety nad potłuczona porcelana nie do końca ostygłe jeszcze krematoria Oświęcimia. Jeśliby taki tekst istniał, jak mógłby być dzisiaj odczytany?
W swojej walce ze zgorszeniem, w swoim dążeniu do wyznaczenia każdemu takiego miejsca, na jakie sobie zasłużył, zdajesz się negować ważność ludzkiego doświadczenia zbiorowego i indywidualnego, zespołu zdarzeń i przeżyć, które warunkują sposoby myślenia i odczuwania. Zgodzimy się obaj na pewno, że dobrze jest bronić człowieka, którego tłum akurat chce zlinczować. Zgódźmy się więc może – to z mojego punktu widzenia bardzo ważna propozycja – że jest czymś jakościowo innym, kiedy otwockich milicjantów broni Adam Michnik, niż kiedy czyni to miejscowy proboszcz. Różnica jest w moim przekonaniu i moralna i praktyczna; bardzo bym ni chciał, abyś to, co tutaj piszę, zrozumiał jako dowodzenie wyższości Adama nad księdzem, ale przecież właśnie dlatego tłum księdza nie posłuchał, że uznał jego wystąpienia za profesjonalne i rutynowe, a zechciał posłuchać Michnika, traktując jego wystąpienie jako contre-coeur.

Mój List do Włodzimiera Marta wynikł z pragnienia potraktowania z całą powagą złożonego przez redakcję "Krytyki" zamówienia, a zważywszy, że już przed pięciu bodaj laty już o Bratnym dla "Krytyki" pisałem, uważałem za swój obowiązek wobec Czytelników, Bratnego a siebie samego na dodatek, zdać sprawę ze zmian w moim punkcie widzenia, tłumaczących się doświadczeniami, które poddały pewnym modyfikacjom mój sposób patrzenia na świat i ludzi, w tym Romana Bratnego, doświadczeniami skłaniającymi raczej do refleksji niż do walki. Adaś swoje wystąpienie w Otwocku zaczął od słów "nazywam się Adam Michnik. Jestem siłą antysocjalistyczną" i wydawało mi się, że jest to dobry wzór, że stawiając pytanie o intencje Bratnego powinienem był przypomnieć, kto je stawia i dla skrótowej autoprezentacji wspomniałem swoje najostrzejsze teksty, te, za które najgoręcej byłem krytykowany i przypomniałem tę krytykę, oskarżenia o ekstremizm, zasygnalizowane słowami, że byłem publicystą, którym "eksperci" zwykli straszyć niegrzeczne dzieci .
Z tego wszystkiego Ty zauważasz tylko cudzysłów przy słowie eksperci, przypominasz sobie, gdzieś widziałeś to słowo cudzysłowem opatrzone i – mgnienie oka: jeden szybki cios i już nie jestem w "Krytyce" , ale w "Żołnierzu Wolności" . 
Jeśli tak cenisz Herberta, to poczytaj sobie u niego o tych, którzy cenili sobie bożka ironii, bowiem tłukli go obcasami i wsypywali do potraw.
Jak już wspomniałem, Twój opór budzi każdorazowe użycie przeze mnie słowa "skomplikowany" lub równoważnego, a słów takich w Liście do Włodzimierza Marta używam często. Buntujesz się nawet przeciw zdaniu tak oczywistemu, że aż banalnemu, zdaniu, w którym mówię, że trudno jest opisywać duszę artysty. Toż nawet brodaty sprawca tylu naszych kłopotów formułując słynną XI tezę o Feuerbachu nie zamierzał w swoim dążeniu do zmieniania świata zrezygnować z jego opisu. Inna rzecz, że wolał słowo "jasny" od słowa "skomplikowany" , za co tez jedni go cenią, a inni krytykują.
Ty zaś w swoim wystąpieniu nie tylko de facto prawo już nie tylko do ocen, ale i do opisu. Przypomniałem w swoim tekście decyzje personalne podejmowane przez redakcję "Tygodnika Solidarność" . Były to decyzje polityczne, przemyślane i podejmowane w dobrej wierze, wynikające z koncepcji wyciszania i minimalizowania napięć między Związkiem a władzami. Określiłem je jako bolesne i powstrzymałem się od oceny moralnej. I oto co się dzieje – tę jednoznacznie krytyczną ocenę formułujesz w swojej polemice Ty, zdajesz się jednak powiadać, że przedstawione przeze mnie fakty dają się objaśnić jedynie w kategoriach konszachtów i spisku, bo tak określasz dążenie red. Mazowieckiego i Episkopatu do znalezienia jakiegoś konsensu z wicepremierem Rakowskim. Tyś rzekł.

A jakie wnioski? Co robić z faktami, które Ciebie i Sentymentalna pannę S. gorszą?
Czy chcesz zając miejsce Winstona Smitha w Wydziale Dokumentów? Czy nie lepiej starać się zrozumieć stanowiska obydwu stron, a przede wszystkim pozwolić im je wyrazić? Napisałem, że decyzje podejmowane przed red. Mazowieckiego były dla nas bolesne i przy użyciu jednego tylko słowa skwitowałem fakt, że jego umiar nie zapobiegł wprowadzeniu stanu wojennego. Napisałem tyle, ile wiem na pewno. Ty zaś piszesz po nazwisku wprost ( ja nazwisk w swoim tekście uniknąłem, bo nie wystawianie cenzurek mi chodziło): Bronisław Geremek, Tadeusz Mazowiecki, Jan Olszewski i Władysław Siła-Nowicki /…/ na pewno popełniali błędy, i zastanawiasz się czy to dostateczny powód , by poddawać w wątpliwość pobudki ich działania. Czy rzeczywiście to właśnie chciałeś napisać? A przecież są to cytaty z Twojego tekstu. Jeśli piszesz na pewno popełniali błędy – muszę spytać, gdzie te błędy, które popełniali na pewno? Historycy przecież jeszcze przez dziesiątki lat będę się spierać, czy jaki błędy zostały popełnione, a jeśli tak, to kto je popełnił. Rzeczywiście pewne jest to tylko, że decyzje, które musieli podejmować wymienieni przez Ciebie ludzie były trudne, a jeśli któryś z nich określiłby je również jako bolesne to na pewno nie byłaby to dobra okazja do polemiki.
Ale Ty okazję taka potrafisz znaleźć wszędzie. I dlatego napisałem, że nie rozumiem Twojego tekstu, nie rozumiem zademonstrowanej w nim postawy wrogości, tej, która gotowa jest użyć wszelkich metod, Az do preparowania cytatów byle tylko przeciwnika skompromitować. Nie rozumiejąc tej postawy staram się powstrzymać od insynuacji, od przyjęcia, że mimo Twoich zastrzeżeń to, co napisałeś, nie jest tylko polemiką z jakimiś moimi poglądami czy postawami, ale jakby politycznym atakiem na środowisko korowskie.

Bo jakże inaczej mam rozumieć tę partię Twojego tekstu, którą zatytułowałeś Błąd legionistów? Z faktu, że mówię o konieczności unikania tego błędu, mając w pamięci jego skutki, że przypominam, iż konieczność ta była dla nas oczywista już we wrześniu roku osiemdziesiątego, czemu daliśmy wyraz w "Biuletynie Informacyjnym" wyciągasz wnioski o tożsamości naszego myślenia z myśleniem legionistów suponując gotowość okrutnego tłumienia strajków ( to pewnie osobisty konik Jacka Kuronia), strzelania do robotniczych demonstracji, organizowania procesów politycznych, zmuszania przeciwników politycznych do emigracji.
Przypisujesz nam taki rodowód, który z korowców czyni tak bezkrytycznych neopiłsudczyków , jakich trudno byłoby znaleźć nawet w tych ugrupowaniach opozycyjnych, które rzeczywiście sobie Piłsudskiego za patrona obrały, samego zaś Komendanta oceniasz z bezwzględnością peerelowskich podręczników historii. Jesteś oto pewien, że zamach majowy unicestwił młoda polska demokrację. Ależ tu nie ma żadnej pewności, istnieje też inny pogląd, podzielany również przez historyków, iż nie dające się wykluczyć objęcie władzy przez Narodowa Demokrację, uniemożliwione przez zamach majowy, kierowałoby kraj raczej na drogę, którą podążały ówczesne Włochy. Powiedz, że zamach majowy był złem – zgodzę się, powiedz, że miał dla kraju fatalne skutki – będę z Tobą, ale jeśli po prostu powiadasz, że był unicestwieniem młodej polskiej demokracji, to jest to tego rodzaju półprawda, która od razu staje się całym kłamstwem.
Znowu rzecz bardzo skomplikowaną chcesz widzieć bardzo prosto, znowu zapominasz zapytać o racje drugiej strony. A przecież dążenie do zrozumienia racji różnych staraliśmy się uczynić ważnym elementem środowiska korowskiego. Jeśli nawiązywaliśmy do tradycji związanej z nazwiskiem Marszałka Piłsudskiego, to bardzo wyraźnie podkreślaliśmy, co uważamy w niej za wartościowe. Bodaj jedyny tekst o Piłsudskim, jaki wyszedł z naszego środowiska Cienie zapomnianych przodków Adama Michnika precyzyjnie rozgraniczał to, co w tej tradycji uważamy za wartościowe, od tego, co w niej potępiamy.
Wydaliśmy książeczkę Bibuła, daliśmy jednemu z naszych pism tytuł "Robotnik" , ale nawet "towarzysz Wiktor" , nie mówiąc już Marszałku nie stanowił obiektu naszej bezkrytycznej adoracji – stosowane przez niego metody walki takie jak rzucanie bomb czy dokonywanie ekspropriacji – nie znajdowały wśród nas entuzjastów. I właśnie krytycyzm ( my wolelibyśmy: obiektywizm) w stosunku do osoby Komendanta narażał nas na ostrą niejednokrotnie krytykę ze strony Ruchu Obrony, a później KPN, gdzie każdą uwagę krytyczną pod jego adresem odczytywano nieomal jako wyraz opcji antyniepodległościowej.
Tobie jednak nie dość, że starając się ludzi ze środowiska korowskiego zdyskredytować, fałszywie łączysz ich ze wszystkimi grzechami Piłsudskiego i jego stronników – oto kiedyś już nas z Komendantem zblokował, stworzony przez siebie blok zestawiasz z generałem Jaruzelskim, który w Twoim ujęciu wypada w tym porównaniu nad wyraz korzystnie.
Wielu spraw w Twoim tekście nie rozumiejąc, starając się wątpliwości na Twoją tłumaczyć korzyść, nie mając pretensji o ostrość ataków skierowanych na mnie czy moich przyjaciół, tu, właśnie dlatego, że Józef Piłsudski nie jest moim najukochańszym bohaterem, mam prawo i obowiązek powiedzieć, że Twoje zestawienie jest po prostu niegodne.
A może to nie polityczny atak z Twojej strony, a nieporozumienie tylko? Może bierze się ono z przyjęcia bądź odrzucenia pewnych- mogłoby się wydawać czysto literackich – konwencji? Mnie się wydawało i zdania tego nie zmieniłem, że szczerość, jaka zapewnia osobisty punkt widzenia, dokonanie publicznej samoanalizy, może i powinno oczyszczać atmosferę, ułatwiać porozumienie ludziom o różnych doświadczeniach. Mojemu tekstowi, który jest listem czy wyznaniem, przeciwstawiasz tekst niewspółmierny, tekst, w którym swoje doświadczenie próbujesz przedstawić jako prawdę wyłączną.
Traktując mój tekst jako urazowy, oparty na fobiach, frustracjach i pretensjach. Jeśli to właściwe kategorie to pamiętaj, że uderzasz w te moje przywary, o których sam Cię poinformowałem, z których zdaję sobie sprawę i uważam za stosowne podać do publicznej wiadomości. Czy Tobie, zarówno jako pojedynczemu człowiekowi jak i jako członkowi jakiegoś środowiska, z którym się w mniejszym czy większy stopniu identyfikujesz, obce są urazy, fobie, frustracje czy pretensje? I jak to jest z cytowana przez Ciebie biblijna przypowieścią o faryzeuszu i celniku – czy to nie Ty pragnąc swój punkt widzenia przestawić jako obiektywny, stawiasz się ponade mną.
Pycha jest złem. Katolicyzm stawia ja na pierwszym miejscu pośród 7 grzechów głównych. Ale jest jednocześnie wielkim dla teologów fałszywa pokora, będąca w istocie pokrywka pychy. Nawet eremitów o puchę właśnie oskarżano, wciąż jest to problem w ludzkich kategoriach nierozwiązywalny i można powiedzieć tylko tyle, że drugiego o pychę oskarżać, nie dając wiary jego zaprzeczeniom, to przypisywać sobie kompetencje człowieka przerastające – to właśnie grzeszyć bezmiarem pychy.
Walcząc z urazowością, jaka mojemu tekstowi przypisujesz,odbierasz go jednak w kategoriach klasycznych dla reakcji urazowej właśnie, reagując raczej na słowa niż na myśli, z których zostały wyjęte. Oto napisałem, że różni mnie od Romana Bratnego wiara, że prawie każda kurwa szczerze chciałaby być Królewną Śnieżką, a jawnogrzesznica czasami zostaje świętą, na tę myśl Ty reagujesz okrzykiem: "Tylko nie kurwa, tylko nie kurwa!"
Czy to ma być tak, że przy Sentymentalnej pannie S. nie wolno używać wyrazów kurwa, gnida, czy pawian? Czy mamy przyjąć, że takiego zwierzęcia nie ma? Upewniam Cię, Wiktorze, że istnieją na świecie i pawiany i gnidy i kurwy. I myślę, że naprawdę istotne jest tylko to, czy użyte w porównaniach odniesienia rzeczywiście ułatwią nam zrozumienie świata. Maria Magdalena została uznana za świętą nie stając się jednocześnie kim innym i jeśli ktoś żąda, żeby przedstawiać ją jako świętą Tereskę, sprowadza rzecz do absurdu.
Twój protest jest w tym miejscu zaskakujący, bo kieruje się przeciwko sądom powszechnym i od wieków uznanym. Problem Marii Magdaleny, nawróconego grzesznika i 99 sprawiedliwych, zgubionej drachmy, Damy Kameliowej – te kwestie przez kulturę naszą opisane, przemyślane i uwewnętrznione. Więcej: uważam, że ktoś, kto wątpi, że prawie każda kurwa szczerze chciałaby być Królewną Śnieżką, stawia się poza kulturą śródziemnomorską i to właśnie – moim zdaniem – przytrafiło się Romanowi Bratnemu. O tym zresztą jest mój tekst Cena obecności z 18 numeru "Krytyki" znajdującego się w druku, kiedy piszę te słowa, a który będą mogli już znać czytelnicy tej polemiki, tekst, dla którego punktem wyjściowym były moje o Bratnym rozważania zawarte w Liście do Włodzimierza Marta. Właśnie niewiara w dążenie człowieka ku dobru, które wyczytałem z książek Bratnego stała się dla mnie kategorią pozwalającą objaśnić postawę tego pisarza.
Było dla mnie zrozumiałe, a nawet niesłusznie wydawało mi się oczywiste (niesłusznie, bo Ty tę oczywistość kwestionujesz), że wspominając o problemach 500 dni, mowie o epoce, którą 13 grudnia zamknął nieodwołalnie. Pisałem o tym, że trudno nam było bez zdziwienia i pewnego – jakże ludzkiego- niedowiarstwa patrzeć na ludzi, którzy odnowili się w błyskawicznym tempie. Wydawało mi się zupełnie zrozumiałe, że 13 grudnia i w okresie, który potem nastąpił – odbyła się Wielka Weryfikacja, bo z kolei okres pogrudniowy ciągle jeszcze nie został zamknięty, bo trwa nadal, a twoja osoba, stanowisko i działania są jednym z wyznaczników tej trwałości. Jeżeli jednak mówimy o Marii Magdalenie, to godzi się wspomnieć o świętym Tomaszu, który też nie we wszystko i nie od razu gotów był uwierzyć.
Pora już ten spór kończyć, choć może się okazać, że jesteśmy dopiero u początku sporu. Jeśli tak – to ważne, żebyśmy dokładnie wiedzieli, o co się spieramy. I z tego powodu właśnie, dążąc do najjaśniejszej eksplikacji swojego stanowiska, starałem się posługiwać systemem pojęć zaczerpniętych z Ewangelii, co niech ateuszowi będzie wybaczone, bo intencją moją było używanie języka wspólnego dla obracających się w kręgu kultury śródziemnomorskiej.
Na jej też gruncie wystawiłeś mi rachunek za moje wątpliwości, tak w stosunku do robotników dwunastej godziny, jak i Romana Bratnego. Ważniejsze pozycje tego rachunku to faryzeizm, gotowość ponownego otwarcia Berezy Kartuskiej, bliskość ideowa z Wojciechem Jaruzelskim, Romanem Bratnym, "Trybuną Ludu" i "Żołnierzem Wolności" , a wreszcie - last not least - gotowość utopienia Polski we krwi. Jest więc tak, jak pisze Herbert w Przesłaniu Pana Cogito, który nazwisko swoje wziął od wątpiącego Kartezjusza – nagrodzą cię za to tym, co mają pod ręką. Zgódźmy się, że wiele więcej pod ręką nie miałeś. I nie jest tak, abym nie był gotów na otrzymanie tego rachunku, bo różne rzeczy czytałem już tak o sobie, jak i o swoich przyjaciołach. Jeśli więc mówię, że Twojego tekstu nie rozumiem, to nie tyle ze względu na treść, ale raczej z powodu podpisu.
Ale jest jednocześnie tak, że nie jest to przecież rachunek ani pierwszy ani ostatni. Prawa do wolności myśli, prawa do dawania świadectwa nie dostałem od nikogo w prezencie. I dlatego chętnie płacę ten rachunek. Tak mi się szczęśliwie w życiu złożyło, że w świecie kłamstwa i niewoli, który został mi dany, miałem okazję współtworzyć enklawy prawdy i wolności. Byłem i jestem skłonny tą wolnością się dzielić, ale zrzekać się jej nie mam zamiaru, a nawet nie mam prawa. Owa wolność bowiem to nie zdobycz tylko, ale i dziedzictwo, nie prawo tylko, ale i obowiązek.
A tobie, Wiktorze, dodać do tego chciałbym rodzaj osobistej bardzo dedykacji; oto wydawało mi się, i zdania w tej sprawie nie zmieniłem, że dotknąłem tej trudnej problematyki także i dla Twojego dobra. Nie wiem, jak ułoży się przyszłość, ale wiele jest możliwych wariantów, a o jednym z nich słyszałem już niejednokrotnie. Źle jest w tej chwili w Polsce wszystkim: i tej części społeczeństwa, która stara się w nic nie angażować, i opozycji, i władzy. Myślę, że może się przydać moje korowskie doświadczenie, jeśli by ktoś próbował dziś czy jutro podpisywać nowe porozumienie, jeśli by się znaleźli eksperci ( czy tu też wolisz bez cudzysłowu?) którzy pro publico bono będą żądać, aby drogi do tego porozumienia nie blokowali swoim wtrącaniem się tak znani ekstremiści, jak ci z podziemia, jak np. Wiktor Kulerski, i jeśli się nagle dowiesz, że Twoja dalsza praca, kontynuowanie tego, co robisz od iluś tam lat, nie tylko nie jest już nikomu potrzebne, ale raczej szkodliwe, że chcesz komunistów – akurat skłonnych do świętej narodowej zgody – stawiać pod murem, że obiektywnie Twój udział jest na rękę betonowi, i tak dalej i tak dalej.

Przeto z nadzieją, że Ci się moje korowskie doświadczenie przyda i z przekonaniem, że było moim obowiązkiem podzielić się nim z tobą – dłoń ściskam Jan Walc
październik 1984

Dwa są główne powody, dla których ukazanie się drukiem książki Jana Walca "Tadeusza Konwickiego przedstawianie świata" - po raz pierwszy w trzydzieści pięć lat od jej ukończenia - skomentować wypada okrzykiem "Nareszcie!" (dodając z melancholią: lepiej późno niż wcale). Pierwszy powód jest szczególnie istotny w obliczu faktu, że książka ukazuje się jako "suplement" serii - dodatkowy XIII tom "Książek wybranych" Tadeusza Konwickiego. Określić go można prosto: w obrębie coraz obfitszej, narastającej z latami literatury krytycznej poświęconej twórczości autora "Sennika współczesnego" (obejmującej dziś kilkanaście książek i niezliczoną ilość szkiców analitycznych i recenzenckich) ta rozprawa jest pozycją przełomową, najważniejszą, bo najbardziej odkrywczą i inspirującą dla późniejszych badań. Trzeba też dodać, że była to pierwsza w ogóle monografia twórczości literackiej Konwickiego.

Dziś co prawda wiele jej też brzmi znajomo, a generalny sposób lektury dzieł twórcy "Nic albo nic" proponowany przez Walca zdołał się upowszechnić. Wynika to jednak z tego, że książka od lat znana jest specjalistom. Wprawdzie ze względów cenzuralnych nie ukazała się drukiem wtedy, kiedy powinna (tzn. w 1977 roku, gdy jako rozprawa doktorska została obroniona w Instytucie Badań Literackich w Warszawie).

Ale po pierwsze, jeszcze w 1975 roku ukazała się w "Pamiętniku Literackim" skrócona wersja jej pierwszego rozdziału zawierająca jej najważniejsze tezy¹. A po drugie - ten, kto potrzebował, znał ją w całości, maszynopis był bowiem dostępny w Bibliotece IBL w Pałacu Staszica. Sam spędziłem na jej lekturze pięć dni w styczniu 1978 roku - aż pięć dni, bo czytaniu towarzyszyły szczegółowe notatki; nie było jeszcze kserokopiarek. Każdy więc, kto pisząc potem o Konwickim, nawiązywał do rozprawy Walca (a trudno było nie nawiązywać), siłą rzeczy popularyzował jej wnioski.

Drugi powód dotyczy samego autora książki, Jana Walca, świetnego historyka literatury, krytyka i publicysty, postaci nieco dziś zapomnianej i jak najsłuszniej na powrót przypominanej (jeszcze w tym roku ma się ukazać w wydawnictwie Bellona w serii "Kanon literatury podziemnej" wybór jego publicystyki). Walc debiutował jako krytyk na początku lat 70. recenzją "Doskonałej próżni" Stanisława Lema², po czym przez całe dwie dekady był w polskim życiu literackim intensywnie obecny, jego dorobek przez długi czas był jednak rozproszony, pojawiał się tylko w czasopismach i to - od końcówki lat 70.- wyłącznie drugiego obiegu.

Pięć książek jego autorstwa ukazało się w ciągu krótkiego okresu między 1989 a 1995 rokiem. Najpierw "Wybierane" (w serii Biblioteka Kwartalnika Politycznego "Krytyka”, wydawnictwo Pokolenie 1989) - tom felietonów i recenzji z dwu pierwszych dekad. Potem dwie książki w 1991 roku: "Architekt Arki" (Verba, Chotomów) - monografia historycznoliteracka poświęcona Mickiewiczowi, a ponadto owoc pracy czysto dziennikarskiej - "Ja już wygrałem"(Pomost), wywiad rzeka z ówczesnym senatorem płockim Andrzejem Celińskim. Rok później - tom szkiców literackich "Wielka choroba" (WSiP 1992), wreszcie - wydany już pośmiertnie tom późnych felietonów "Ja tu tylko sprzątam" (Szpak 1995) w wyborze i opracowaniu Małgorzaty Łukasiewicz, ze wstępem Włodzimierza Boleckiego.

Wydane obecnie "Tadeusza Konwickiego przedstawianie świata" jest zatem szóstą opublikowaną książką Walca, choć chronologicznie pierwszą. Otóż skłonny jestem twierdzić, że w obrębie dorobku autora ta pierwsza książka jest najlepsza. Wprawdzie spośród pięciu przypomnianych wyżej aż trzy (druga, czwarta i piąta) zdobyły spory rozgłos (książka o Mickiewiczu głównie jednak jako pozycja "kontrowersyjna”), żadna z nich jednak nie stanowi tak niepodważalnego wkładu do wiedzy o literaturze polskiej jak wczesny doktorat o Konwickim.

Powyższe dwa powody ważności książki są z sobą zresztą połączone. Dla wiedzy o Konwickim ważne jest, kim był pierwszy tak wnikliwy interpretator twórczości pisarza. A i sama niecenzuralność książki w 1977 roku miała powód podwójny: na funkcjonowanie w podziemnym obiegu wydawniczym zdecydowali się wtedy niezależnie od siebie, obaj - i jej bohater, i autor, Tadeusz Konwicki - kiedy opublikował "Kompleks Polski" jako trzeci numer "Zapisu”; Jan Walc - kiedy po wyrzuceniu z "Polityki" (której stałym, bardzo rozpoznawalnym publicystą był w latach 1972-1977) poświecił się pisaniu i drukowaniu wyłącznie w literackim podziemiu. Tym bardziej warto podkreślić, że ta podwójnie "niecenzuralna" praca, choć nie mogła być wtedy wydana, została jednak bez przeszkód obroniona w Instytucie Badań Literackich (promotorem była profesor Alina Brodzka, recenzentami - profesorowie Edward Balcerzan i Stefan Treugutt), a sam jej autor we wrześniu 1981 roku zatrudniony został jako adiunkt w Pracowni Literatury Współczesnej IBL. W stanie wojennym był przez kilka miesięcy internowany, ale - wróciwszy z obozu w Jaworzu - kontynuował pracę w IBL-u. Wprawdzie w 1986 roku ówczesny dyrektor rozwiązał z nim umowę, po trzech latach Walc wrócił jednak do IBL-u i pracował w nim aż do śmierci.
Urodzony 22 września 1948 roku w Warszawie, w rodzinie lekarskiej, Jan Walc uważał się za klasycznego reprezentanta wymierającego gatunku niezależnego polskiego inteligenta³. Wszechstronnie oczytany erudyta, starannie kształtował we własnych tekstach swój wizerunek zakorzenionego w inteligenckim etosie humanisty, przyznającego się do piłsudczykowskiej tradycji Polskiej Partii Socjalistycznej. Z domowym etosem wiązała się jego pasja pedagogiczna. Studia zaczął zresztą (po zdaniu matury w Liceum Reytana) w 1966 roku od pedagogiki na Uniwersytecie Warszawskim, z której po roku przeniósł się na polonistykę. Aresztowany w 1968 roku za udział w wydarzeniach marcowych, zawieszony później w prawach studenta przez uczelnianą komisję dyscyplinarną, zdołał jednak ukończyć studia w terminie, w 1971 roku, i przez pierwszy rok po magisterium pracował jako polonista w warszawskim Liceum im. Batorego. Także i potem, kiedy już spełniał się w pracy literackiej, wydawniczej i publicystycznej, chętnie powracał do uczenia, m. in. jako wykładowca historii literatury w warszawskiej PWST (w roku akademickim 1975/76) czy w Towarzystwie Kursów Naukowych⁴.

Zarówno jednak w uczeniu, jak i przede wszystkim w pisarstwie trudno byłoby go scharakteryzować jako ciepłego, wyrozumiałego przewodnika duchowego swoich słuchaczy/ czytelników. Raczej odwrotnie: Walc był typem wiecznego polemisty, a nawet prowokatora i awanturnika, nieskłonnego do jakiejkolwiek pobłażliwości, walczącego do końca o uznanie dla swoich poglądów⁵. Już jako początkujący publicysta znany był z bezpardonowych ataków, których obiektem byli nie tylko polityczni przeciwnicy autora, nadmiernie usłużni wobec wskazań władzy; także - kiepscy styliści i nierzetelni historycy literatury. Szczególnie odkąd zaczął pisać w obiegu pozacenzuralnym (podpisywał się nazwiskiem, tylko wyjątkowo używał pseudonimów, m. in. Jan Biuletyn, Jan Woreczko i Lew Laicki), z lubością zaczął atakować wielkości literatury polskiej. Wspomniany rozgłos tomu "Wielka choroba" wziął się właśnie z zawartych w nim napaści na Iwaszkiewicza, Gałczyńskiego, Borowskiego czy Mrożka, a i sam Mickiewicz nie został oszczędzony (szkic tytułowy dotyczył Konrada z III części "Dziadów" jako bohatera pogardzającego ludem). także w późnych felietonach politycznych (pisanych głównie dla"Życia Warszawy”) Walc, rozczarowany do epoki wolności, krytykował konsekwentnie nowy porządek po 1989 roku. Trudno mu było jednak znaleźć sprzymierzeńców, skoro był równie zapalczywym antykomunistą, jak antyklerykałem (słowo Kościół pisał zawsze małą literą), krytykował zarówno Mazowieckiego, jak i Wałęsę, Balcerowicza, jak i braci Kaczyńskich. Jedynym jego pozytywnym bohaterem w ówczesnej polskiej polityce był Jacek Kuroń. Choć więc doceniano zasługi Walca - w 1990 roku przyznano mu ufundowaną przez Komitet Kultury Niezależnej Nagrodę im. Andrzeja Kijowskiego za twórczość "pełną temperamentu, krańcowo niezależną od obiegowych opinii i pozbawioną jakiejkolwiek asekuracji" czuł się w swoich poglądach osamotniony⁶.

Ciekawe, że ten krytyk osobny, dbały o samodzielność własnego stanowiska i tak chętnie wytykający błędy adwersarzom zarazem konsekwentnie bronił twórców, których cenił. Ukochanym poetą jego młodości był Broniewski, prozaikiem - Żeromski (choć doktora Judyma przedstawił w głośnym szkicu jako "potwora moralnego”). Przede wszystkim jednak idolem Walca był Tadeusz Konwicki, którego pochwałę głosił, gdzie mógł. W recenzji tomu "Wielka choroba" Tadeusz Nyczek - zwróciwszy uwagę na podobieństwo metody krytycznej autora do działalności Artura Sandauera (i przyznawszy, że Walc lepiej pisze) - domagał się nawet: "Sandauer czasem jednak zdobywał się na cios w idola, przyrżnął wszak Gombrowiczowi za »Pornografię«. Czy Walc przyrżnie kiedyś za coś Konwickiemu?”⁷. I nie doczekał się oczywiście. Może zresztą dlatego, że Walcowi zostało już po tej recenzji niewiele czasu. Zmarł w Warszawie 10 lutego 1993 roku.

Swoją drogą uwielbienie Walca dla Konwickiego było tak konsekwentne, że zapewne i później nie wytknąłby niczego swemu ulubionemu pisarzowi. Niniejsza książka dowodzi jednak nie tylko miłości, ale przede wszystkim - zrozumienia i trudu nowatorskiej, oryginalnej lektury. Napastliwość ogranicza autor do polemicznych tyrad wymierzonych przeciw nie dość wnikliwie odczytującym Konwickiego krytykom (proszę przyjrzeć się pod tym kątem literaturoznawczym sporom ze Stanisławem Burkotem i Włodzimierzem Maciągiem w przypisach do rozdziału II). Wysiłek badawczy nakierowany jest tu na wykrycie i określenie pisarskiej niepowtarzalności twórcy "Wniebowstąpienia”.

Warto zatem wskazać na te pionierskie ustalenia Walca na temat prozy Konwickiego, które przyjęły się w refleksji krytycznej jako trafne i słuszne. Jest to zwłaszcza generalny sąd o nieprzystawaniu tej prozy - ściślej: jej najwartościowszego, popaździernikowego korpusu - do realistycznego traktowania świata. "Jego powieści nie są opowiadaniem zdarzeń, ale ich wymyślaniem przez narratora" (s. 29). Zatem "nie bohater jest elementem świata przedstawionego, ale świat przedstawiony elementem bohatera" (s. 21). Stąd wynika "generalna zasada kompozycyjna Konwickiego - w każdej jego książce natrafiamy na różniące się między sobą narracje, przy czym jedna z nich jest zdecydowanie bardziej rozbudowana od innych i stwarza pozory realizmu, a także robi wrażenie nadrzędnej wobec pozostałych" (s. 21). Nie można jednak ufać tym pozorom realizmu; w książkach Konwickiego iluzja kompromitowana jest stale.

Jedną z konsekwencji tego generalnego spostrzeżenia jest uniwersalizacja znaczeń analizowanej prozy. Nie chodzi w niej o "dramat pamięci wojennej’’ ale o "świadomość, która paraliżuje działanie”. Istotą utworów Konwickiego jest "uporanie się z rozumieniem własnego losu”. To temu między innymi służy częsty zabieg zastępowania prób uporządkowania własnej biografii - budowaniem życiorysów fikcyjnych (s. 105). Obok tych sądów generalnych, stymulujących sposób lektury prozy Konwickiego, otrzymujemy w książce wiele frapujących szczegółowych odkryć interpretacyjnych. Może najsłynniejsze z nich jest rozpoznanie epilepsji, mitologicznej "świętej choroby" jako jednej z ulubionych metafor literackich pisarza (cały wywód na ten temat, pełen odniesień do literatury medycznej, znajdujemy na s. 97-106). Wiąże się to z tym, że zdrowie - zarówno psychiczne, jak i fizyczne - jest w utworach Konwickiego konsekwentnie kojarzone "z postawą totalnej akceptacji otaczającego świata, postawą obcą narratorowi i wysoce dla niego obrzydliwą" (s. 106). Bohaterowie pisarza są wszak outsiderami; nie akceptują otaczającego ich świata, marząc o powrocie do świata normalnego (s. 103). Inna proponowana przez Walca kategoria, którą warto przypomnieć, to zaczerpnięte z pism Aliny Witkowskiej o Mickiewiczu pojęcie "czynu wewnętrznego" pełniącego "funkcję uzdrawiającą, kompensacyjną”, pozwalającego "na zaspokojenie przynajmniej w wyobraźni tych potrzeb psychicznych bohaterów, które nie mogły być zaspokojone w rzeczywistości" (s. 109,137).

Zapewne nie wszystkie propozycje metodologiczne i interpretacyjne zawarte w tej książce wytrzymały próbę czasu. Na przykład mniej przydatna do opisu organicznie monologowej prozy Konwickiego Bachtinowska kategoria karnawalizacji; sam autor zresztą zdaje sprawę już we Wstępie (s. 11-12) z własnych wątpliwości z tym związanych. Wielka szkoda, że Walc nie zdołał uwzględnić w swojej analizie sylwicznych książek Konwickiego; pierwsza z nich, "Kalendarz i klepsydra”, ukazała się już po ukończeniu pracy. Pomija też Walc filmy, wyjątek robi dla "Ostatniego dnia lata" i tak jednak ograniczając się do analizy scenariusza, nie biorąc pod uwagę wersji ekranowej.
A jednak, mimo tych zrozumiałych ograniczeń, jego książka zachowała zdumiewającą świeżość. Okazuje się, że nie tylko była inspiracją dla późniejszych badań nad pisarzem.

Także i dziś, na nowo czytana po lekturze dwunastu tomów Konwickiego, dostarcza przyjemności kontaktu ze świadkiem tej prozy jej życzliwym, najuważniejszym czytelnikiem.


¹ Jan Walc, Nieepickie powieści Konwickiego, "Pamiętnik Literacki" 1975, z. 1, s. 85-108
² Jan Walc, Połknąć nierozkąsane, "Współczesność”, 1971, nr.18
³ Zob. Jan Walc, Buddenbrookowie i hippisi, w: tegoż, Ja tu tylko sprzątam, Warszawa 1995; por. tez: Piotr Bratkowski, Gdy zabrakło aniołów, "Gazeta Wyborcza" 14.02.1998, s. 19
⁴ Dane biograficzne na podstawie: Współcześni polscy pisarze i badacze literatury, Słownik biobibliograficzny pod red. Jadwigi Czachowskiej i Alicji Szałagan. T. IX , WSiP, Warszawa 2004, s. 16-17
⁵ Zobacz choćby niektóre omówienia Ja tu tylko sprzątam: Ryszard Holzer, Honor i powielacz, "Gazeta Wyborcza" 17.10.1995; Andrzej Kaczyński, Przygody człowieka myślącego, "Rzeczpospolita" 28-29.10.1995; Wojciech Bonowicz, Pożegnanie, "Tygodnik Powszechny" 3.12.1995; Piotr Szewc, Tryby Walca, "Nowe Książki" 1995 nr.12; Grażyna Borkowska, Widzieć jasno, bez zachwytu, "Kresy" 1996, nr.2; Andrzej Werner, Prawda jest mniejszym złem, "Teksty Drugie" 1996, nr.4
⁶ Wiktor Woroszylski, Jan Walc nie żyje, "Gazeta Wyborcza" 11.02.1993
⁷ Tadeusz Nyczek, Krytycy krzyżują pióra, "Gazeta Wyborcza. Książki" 29.07.1992

Napisał do mnie niedawno list z pogróżkami ocierającymi się o groźbę (art. 166 k.k.) popularny prokurator Eksner, który po wymuszonej przez zajadłych ateistów dymisji ze stanowiska zastępcy Prokuratora Generalnego nagrodzony został - w ramach chrześcijańskiego miłosierdzia posadą dyrektora któregoś z departamentów Ministerstwa Sprawiedliwości.

W liście tym - wywołanym przypomnieniem przeze mnie kariery p. Eksnera na poprzednim etapie, mój korespondent nazywa mnie „bezpartyjnym bolszewikiem” oraz zapytuje „czy to przypadkiem nie towarzysze partyjni prokuratora Czubińskiego stworzyli Panu (tzn. mnie - JW) warunki dla przedziwnej kariery? Czy to nie oni zapewniali Panu papu?”

Pytania p. Eksnera są niezwykle trafne: towarzysze prokuratora Czubińskiego i p. Eksnera wielokrotnie zapewniali mi papu w rozmaitych podległych sobie zakładach zapewniających wikt, choć niekoniecznie opierunek, a moja rzeczywiście przedziwna kariera publicysty prasy podziemnej nierozerwalnie jest związana z działalnością tychże towarzyszy, bylem bowiem autorem znacznej części tekstów publikowanych w redagowanym przez Zofię i Zbigniewa Romaszewskich dziale „Praworządność” korowskiego „Biuletynu Informacyjnego”.

W tym samym czasie p. Eksner redagował periodyk „Problemy Praworządności", i w przeciwieństwie do Romaszewskich nie proponował mi współpracy - ale to może dlatego, że w jego piśmie mówiło się o jakiejś innej rzeczywistości, a już na pewno nie o ścieżkach zdrowia w Radomiu i Ursusie czy milicyjnych zabójstwach.
11 sierpnia 1991

Biuro Interwencyjne KSS”KOR” uważa za swój obowiązek informowanie opinii publicznej o wszelkich przejawach łamania praworządności w naszym kraju. Drastyczność spraw niniejszych każe nam odejść od dotychczasowej praktyki publicystycznej i sformułować

A k t o s k a r ż e n i a

Oskarżamy funkcjonariusza KDMO Łódź-Bałuty Zdzisława Pająka o udział w dokonaniu co najmniej dwu zabójstw:

1/ Zbigniewa Gidelskiego /sygn. akt II DS.46/77/
2/Piotra Łukasiewicza /sygn.akt II DS 95/78/

W obu tych sprawach Prokuratura Wojewódzka w Łodzi umorzyła śledztwo.

Uzasadnienie

1/ W dniu 30 lipca 1977 Zdzisław Pająk wraz z innymi funkcjonariuszami MO: Julianem Majewskim, Bernardem Gosem i Grzegorzem Stokowskim, przesłuchując podejrzanego Gidelskiego pobili go pałką służbową i pięściami na całym ciele, w wyniku czego doznał on rozerwania śledziony, a następnie wylewu krwi do jamy otrzewnej oraz wylewu krwi pod oponą twardą i opony miękkie mózgu, a nadto innych obrażeń ciała, w wyniku czego Gidelski zmarł. Przesłuchanie rozpoczęto o godz. 9.15, pogotowie wezwano o godz. 10.30, zgon nastąpił o godz. 11.40. Sekcja zwłok /k.112 -114 akt/ i badania histopatologiczne /k.115/ wykazały, iż obrażenia będące powodem śmierci denata zadane mu zostały podczas przebywania w gmachu KDMO w przeciągu 12 godzin przed śmiercią, a użycie pałki służbowej wyklucza możliwość zadania tych obrażeń przez innych zatrzymanych w celi.
Prokurator Wojewódzki w Łodzi umorzył w sprawie niniejszej śledztwo z powodu niewykrycia sprawcy, a mianowicie dlatego, że wszyscy czterej podejrzani milicjanci nie przyznali się do winy, a nadto zgodnie stwierdzili, że każdy z nich podczas przesłuchiwania Gidelskiego opuszczał pokój przesłuchań. W tym stanie rzeczy - konkluduje prokurator w postanowieniu o umorzeniu śledztwa - nie sposób ustalić czy wszyscy podejrzani bili Gidelskiego3 czy też tylko niektórzy z nich, a jeśli tak, to którzy.
Wobec wątpliwości co do winy każdego poszczególnego podejrzanego i w myśl klasycznej zasady, iż wątpliwości tego rodzaju muszą być tłumaczone na korzyść oskarżonego, wiceprokurator Michał Woźniak podpisał dnia 30 grudnia 1978 r. postanowienie o umorzeniu śledztwa. Należy dodać, ze żaden z podejrzanych nie był w toku śledztwa zatrzymany ani też zawieszony w pełnieniu czynności służbowych. W okresie prowadzenia śledztwa w sprawie zabójstwa Zbigniewa Gidelskiego podejrzany Pająk wziął udział co najmniej w jeszcze jednym zabójstwie.

2/ W dniu 26 X 1978 r. funkcjonariusz MO Pająk wraz z drugim milicjantem Prusakiem wyprowadzili z domu i następnie przewlekli do KDMO Łódź-Bałuty Piotra Łukasiewicza. Po "przesłuchaniu” odwieźli go do izby wytrzeźwień. Jak zeznaje lekarz dyżurny /k.49 akt/: "Został on wniesiony do Izby przez trzech funkcjonariuszy i był rozebrany. Jeszcze przed przystąpieniem do badania lekarskiego zauważyłem u dowiezionego bezwładne opadanie kończyny górnej i dolnej. Następnie w trakcie badania le-karskiego stwierdziłem u niego brak zapachu a l k o h o l u z u s t. Dalszym badaniem stwierdziłem nierówność źrenic. Prawa źrenica była szeroka, nie reagująca na światło. Ponadto objawy lewostronnego porażenia połowicznego ciała". Przewieziony z Izby Wytrzeźwień do szpitala Łukasiewicz zmarł. Przyczyną śmierci było urazowe uszkodzenie mózgu. Sekcja wykazała również inne liczne obrażenia.
Wobec bezspornego udziału funkcjonariusza Pająka w dokonaniu powyższych zabójstw Biuro Interwencyjne KSS ”KOR” uważa za swój obowiązek poinformować również o innej sprawie, mającej charakter poszlakowy, w której podejrzenia kierują się w stronę tego samego milicjanta. Jest to sprawa zabójstwa Jana Kowalczyka /sygn.akt II Ds.67/78/, w której Prokuratura Wojewódzka w Łodzi umorzyła śledztwo z powodu niewykrycia sprawcy.

3/ W dniu 23 lutego ,1978 o godz. 5 rano przed klatką schodową bloku przy ul. Marysińskiej 69 w Łodzi znaleziono zwłoki Jana Kowalczyka. W bloku tym mieszka przyjaciółka Zdzisława Pająka i konfidentka MCK Grażyna Czuba, w której mieszkaniu Pająk często przebywa.
Przybyły na miejsce lekarz pogotowia nie stwierdził widocznych z obrażeń ciała umarłego /k.57/. Sekcja zwłok wykazała kompletne zmasakrowanie ciała Jana Kowalczyka; rozerwanie prawej komory płuc,; pęknięcie wątroby, krew w komorach mózgu, pęknięcie i połamanie żeber i wiele innych obrażeń. Ich rozległość dała Prokuraturze Wojewódzkiej asumpt do twierdzenia, iż przyczyną śmierci denata był wypadek drogowy. Prokuratura całkowicie zbagatelizowała fakt występowania na całym ciele denata licznych krwiaków, które nie mogły powstać po rozerwaniu komory serca; gdyby więc przyjąć, że Kowalczyk przejechany został przez samochód, trzeba jednocześnie stwierdzić, że - jak wynika z charakteru obrażeń - przedtem został skatowany.

W dniu 20 lutego 1978 r. Kowalczyk wyszedł rano do pracy i więcej do domu nie powrócił. Wracając tegoż dnia z pracy oświadczył kolegom, że ma wezwanie do KDM Łódź-Bałuty i koledzy ci widzieli, jak wysiadłszy z tramwaju udał się w kierunku tejże komendy. Tu urywają się jego udokumentowane ślady. Żegnając się z kolegami Kowalczyk mówił, ze obawia się zatrzymania i prosił o dostarczenie mu do aresztu papierosów.

W toku śledztwa ustalono, że w dokumentach KDMO Łódź-Bałuty, jak również w innych posterunkach MO, w szpitalach, izbach wytrzeźwień, pogotowiu ratunkowym, hotelach etc. nie ma żadnej wzmianki, aby denat w którymkolwiek z tych miejsc znajdował się między 20 a 23 lutego. Na tym dowodzie negatywnym jak również i na tym, że żaden z milicjantów KDHO Łódź-Bałuty nie przyznał się do kontaktowania się z Kowalczykiem - przypomnijmy, że w sprawie zabójstwa Gidelskiego czterej przesłuchujący go milicjanci nie przyznali się do winy w sytuacji absolutnie ewidentnej - Prokurator Wojewódzki oparł swoją decyzję o umorzeniu śledztwa z powodu niewykrycia sprawcy.

W śledztwie nie udało się stwierdzić, co robił i gdzie przebywał Jan Kowalczyk przez ostatnie 60 godzin swojego życia. Na szczególną uwagę zasługuje fakt, ze denat w chwili śmierci był zupełnie trzeźwy. Jest to o tyle ważne, ze świadkowie zgodnie przyznają, ze w ostatnim okresie przeń śmiercią stale nadużywał on alkoholu. Nie odpowiedziano więc na pytanie co mógł robić Kowalczyk przez dwie i pół doby nie wracając do domu, nie chodząc do pracy i nie będąc przez nikogo widzianym w dzielnicy, gdzie był powszechnie znany, gdzie mieścił się jego dom i komenda dzielnicowa MO i wreszcie blok, pod którym znaleziono jego zwłoki. Nie odpowiedziano również na pytanie, w jaki sposób i w jakim celu, a także jakimi środkami sprawca ewentualnego wypadku drogowego przetransportował bezwładne ciało denata /87 kg/ z miejsca wypadku na chodnik pod blokiem mieszkalnym. Brak odpowiedzi na to pytanie jest tym istotniejszy, że matka zabitego wysuwa logiczną hipotezę, iż zabójcy zamierzali wwieźć ciało do mieszkania przyjaciółki funkcjonariusza MO Pająka, która mieszka właśnie na tej klatce schodowej, na X piętrze, aby stamtąd je zrzucić pozorując wypadek czy samobójstwo. Związek Zdzisława Pająka z tą właśnie sprawą nie jest taki ścisły i jednoznaczny jak ze sprawami poprzednimi, nie ma bezpośredniego dowodu jego udziału w zabójstwie, jednak zestawienie faktów opisanych w punktach poprzednich z tym, iż zwłoki Kowalczyka niesione były do klatki schodowej, na której mieszka przyjaciółka Pająka i konfidentka MO Grażyna Czuba i zostały przed nią porzucone z powodu spłoszenia sprawców przez wychodzącego do pracy świadka Sygułę, zmusza do formułowania podejrzeń o współudział w zbrodni właśnie pod adresem Zdzisława Pająka.

Obok pytań, poszlak i hipotez, obok mnożących się w aktach śledztwa niejasności, istnieje tam również jednak i dowód , że sprawcą śmierci Kowalczyka są organa Milicji Obywatelskiej. Na karcie drugiej akt znajduje się protokół oględzin zwłok sporządzony przez funkcjonariusza, który przybył na miejsce ich znalezienia. W protokole tym powiedziane jest wyraźnie, że denat ma na sobie spodnie koloru ciemnobrązowego spięte pasem. W toku śledztwa matka zabitego wielokrotnie zaprzeczała, by syn miał kiedykolwiek takie spodnie i by kiedykolwiek używał pasa, opisując jednocześnie te spodnie, w których syn ostatni raz wyszedł z domu, jasnobeżowe, szyte na miarę, dopasowane, z karczkiem. Te właśnie spodnie, zasadniczo różne od tych, w których denata znaleziono, zostały wydane w Prokuraturze jego matce po umorzeniu śledztwa. Dysponować zaś nimi mógł tylko ten, kto Kowalczyka zabił, a jego ciało porzucił pod klatką schodową bloku na ul. Marysińskiej. Dlaczego Kowalczyk został przebrany? Prawdopodobnie jego ciasne, dopasowane, szyte na miarę spodnie nie dały się wciągnąć na zmasakrowane, opuchnięte ciało ślady znęcania się noszą m.in. genitalia denata. Z tą hipotezą współgra również fakt, że zwrócone matce spodnie porozpruwane są i podarte w okolicach szwów na biodrach.

Formułujemy niniejszy akt oskarżenia jedynie pod adresem funkcjonariusza MO Pająka, którego współudział w dwu z opisanych zabójstw można uznać za udowodniony.

Nie dysponujemy i nie możemy dysponować równie przekonywującymi i bezspornymi dowodami przestępstw, których dopuściły się inne osoby zamieszane w niniejsze sprawy. Chodzi tu o takie czyny jak współudział w zabójstwach, fałszowanie dowodów, fałszywe zeznania, niedopełnienie obowiązków służbowych, stosowanie gróźb bezprawnych, etc.

Wszystkie opisane zabójstwa dokonane zostały na osobach karanych bądź podejrzanych o poważne przestępstwo; zachodzi uzasadniona obawa, iż funkcjonariusz Pająk i jego koledzy uważają za właściwe stosowanie wobec takich ludzi wszelkich pozaprawnych środków. Jest to postawa nie do zaakceptowania przez społeczeństwo - zarówno milicjant Pająk, jak jego koledzy i zwierzchnicy obowiązani są respektować oczywisty fakt, że przepisy Kodeksu Postępowania Karnego odnoszą się właśnie do postępowania z osobami podejrzanymi o dokonanie przestępstw, a morderstwa na takich osobach, dokonane, karane będą z całą surowością prawa. Podając niniejszy akt oskarżenia do publicznej wiadomości Biuro Interwencyjne KSS"KOR“ uważa za możliwe korzystanie z normalnych prerogatyw oskarżyciela publicznego; podniesione zarzuty powinny zostać zbadane w toku bezstronnego przewodu sądowego, w którym winny być wysłuchane argumenty, jakie będzie mogła wysunąć obrona.

^1. Tekst ten napisałem w swoim imieniu. Kolegium redakcyjne "Biuletynu Informacyjnego”, wbrew mojej woli usunęło moje nazwisko, wyrażając w głosowaniu przekonanie, ze sierżant Pająk mógłby mnie zabić po jego opublikowaniu.

"Biała Księga" ¹

Kilkanaście historii ludzi zamordowanych czy zamęczonych, historii, które wydarzyły się współcześnie w Polsce, w naszej milczącej obecności, niemal na naszych oczach. Na oczach setek tysięcy czytelników Nałkowskiej i Borowskiego, ludzi, którzy o totalitarystycznym systemie uczyli się w szkole. Nie tak znów dawno temu pisaliśmy w wypracowaniach o bestialstwie niemieckich faszystów i bezapelacyjnej winie prof. Sonnenbrucha, który owego bestialstwa nie dostrzegał.

Ale gdy działy się historie w Białej Księdze opisane, myśmy oczywiście nic nie widzieli i nic nie wiedzieli, myśmy w tym czasie wykonywali swoje obowiązki? pracowaliśmy w biurach, sklepach, urzędach, może byliśmy nawet zawodowymi humanistami, może dyskutowaliśmy i pisali o człowieku jako takim, możeśmy chodzili na filmy przedstawiające martyrologię narodu w czasie wojny, może... czy rzeczywiście można w ten sposób tłumaczyć się przed sądem historii, albo chociażby przed własnym sumieniem z bierności w obliczu rozpasanej nieludzkiej przemocy, w obliczu mordów i kaźni, sprawianych przez "funkcjonariuszy publicznych" - jak ich nazywa prawo - na chybił trafił wybranym ofiarom.

Nie jest Biała Księga oskarżeniem sformułowanym tylko, ani nawet nie przede wszystkim, przeciw organom Milicji Obywatelskiej, oskarża ona też społeczeństwo, które swoim milczeniem, swoją inercją, swoją nieodpowiedzialnością dopuściło do rozpanoszenia się bezprawia i terroru. Wiadomo bowiem, że na całym świecie policja ma tendencje do używania i nadużywania przemocy, istotne jest przeto, czy i w jaki sposób społeczeństwo stara się zabezpieczyć przed jej samowolą. Dodajmy: jeśli myślimy o Polsce, to chodzi o społeczeństwo, w którym przywilej wolności i nietykalności osobistej - neminem captivabimus nisi iure victum - ma ponad pięćsetletnią tradycję nadany został bowiem już przez Władysława Jagiełłę. I dzisiaj ten naród godzi się na codzienne gwałcenie swoich konstytucyjnych praw, na to, by uzurpatorska władza nie krępowana była w swoim działaniu żadnymi ograniczeniami.

Biała Księga pokazuje, że policyjne tortury, powszechna praktyka bicia zatrzymanych, prowadząca nawet do morderstw, nosi cechy nieustającej pacyfikacji, służy permanentnemu zastraszaniu społeczeństwa. I z naszej winy jest to działanie skuteczne, bowiem pozwalamy się zastraszyć. W imię codziennego - jakże jednak niepewnego - spokoju godzimy się na praktyki władzy godzące w naszych współobywateli. Godzimy się na przykład, by milicjanci w samo południe Wielkanocy, w śródmieściu Warszawy wywlekali z tramwaju beznogiego inwalidę za to, że o jego protezę potknęła się sierżantowa milicji. A przecież pasażerowie tramwaju mogli uratować inwalidę wojennego przed skatowaniem na posterunku milicji. Może i ty jechałeś tym tramwajem?

Wiele napisano słów krytycznych pod adresem złotej wolności szlacheckiej, samowoli i sobiepaństwa, które zgubiły Polskę. Mało, za mało pisano u nas o groźnej mentalności niewolniczej, o kraju smutnych ilotów, o chocholej muzyce, w takt której kręcimy się w miejscu pod portretami Kościuszki i Wernyhory. Żyjemy w jakiejś potwornej schizofrenii, rozdwojeniu jaźni, godzimy się, by między ideami, które wyznajemy a naszą codziennością rosła nieprzekraczalna bariera.
Napisałem o portrecie Kościuszki.


Widzimy go codziennie czy niemal codziennie. Wystarczy choćby sięgnąć do portfela, żeby przypomnieć sobie ludzkie i obywatelskie powinności. Wyjmij z kieszeni 1000 złotych, docencie. Popatrz na wizerunek narysowanego tam człowieka. Zgoda, nie jesteś Kopernikiem. Ale czy pamiętasz, że uczonemu nie wolno ulęknąć się nawet Inkwizycji? Że kiedy przychodzi zagrożenie dla narodu, trzeba odłożyć obserwowanie gwiazd i sposobić się do obrony, do walki?


Wyjmij pięćsetkę, inżynierze. Popatrz na portret inżyniera z zadartym nosem. Przypomnij sobie, co inżynier może i powinien robić dla kraju, dla ludzi. A student, że pieniędzy nie ma wiele, niech wyjmie tylko stuzłotówkę i popatrzy na tego brodatego młodzieńca w drucianych okularach. Niech popatrzy na niego przez tę małą chwilę potrzebną do znalezienia jeszcze trzech złotych i wymienienia na butelkę żytniej. Może zakołacze mu się w głowie ten wyśmiany wiersz z akademii, którego nigdy nie odnosił do siebie. Robota. Tak wiele roboty.


A dla ciebie, literacie, pozostanie już tylko bilon. Te małe dziesięciozłotówki, tak niewiele warte, ot, niecałą linijkę twego wiersza czy prozy. Popatrz na nie chwilę. Nie, nie z tej strony. Orzeł to ty rzeczywiście nie jesteś. Ale po drugiej stronie jest ich dwu. Do wyboru. Którą tradycję podjąłeś.

Ja cię do niczego nie zmuszam. Chcesz spokojnej pracy dla kraju, trzeźwego racjonalizmu, precyzyjnego opisu społeczeństwa, w którym żyjesz? Słusznie, bierz na patrona starszego pana w okularach. A może wolisz walkę, oskarżenia, poetycką syntezę?


Wolna droga, możesz wybrać tego z bujną grzywą.

I życzę wam wszystkim, abyście mieli tyle pieniędzy, ile zauważycie wizerunków ludzi na nich umieszczonych. Oglądamy codziennie twarze z portretów, czytamy gazety, odważnie mówiące o naruszaniu praw obywatelskich w Gwatemali i Hondurasie, słuchamy radia, oglądamy telewizję, rozmawiamy z ludźmi w pracy, na ulicy, przy wódce. Ale między nami i światem rozciąga się niewidzialna i nieprzekraczalna bariera, która zabezpiecza przed wyciąganiem jakichkolwiek konkretnych wniosków. Nas to wszystko nie dotyczy. My...

Właśnie, co my? Powiedz, po co żyjesz? Czego się spodziewasz? Kto albo co jest dla ciebie ostateczną instancją moralną? Wierzysz w Boga? Nie będę cię odwodził. Ale poczytaj Ewangelię i Dziesięcioro Przykazań. Czy w twojej biernej zgodzie na zło świata, w twoich wygodnych codziennych kłamstwach, w twojej obojętności dla skrzywdzonych i poniżonych jest cokolwiek z nauki twojego Boga?
A może nie wierzysz? Może jesteś materialistą i życie kończy się dla ciebie nieodwołalnie, kiedy przestaje funkcjonować twoje ciało? Czy to ciało właśnie jest ostateczną instancją i dobrem najwyższym? W jakiej perspektywie istotne jest, czym napchałeś swój brzuch? Czy rzeczywiście jest ci zupełnie obojętne, kim zostaniesz w pamięci innych?
A może - zostawmy nawet na boku sprawę światopoglądu - masz dzieci? Może zastanawiałeś się kiedyś, jakiego życia chciałbyś dla nich? Jakiego świata? Czy rzeczywiście chcesz, aby żyły tak jak ty?

Zechcesz pewnie na to wszystko odpowiedzieć, że innego życia i innego świata po prostu nie ma, że to tylko mrzonki, idealizm, utopia. Że świat zawsze opierał się na przemocy i niesprawiedliwości, a demokracji nie było w istocie nawet w starożytnych Atenach. I wreszcie przypomnisz jeszcze o radzieckich czołgach. Ciekawe, czy zdajesz sobie sprawę, że myśląc w ten sposób o sobie i świecie, rezygnujesz z roli podmiotu, godząc się na egzystencję rzeczową, przedmiotową, bierną. Właśnie, ten niosek wyciągnięty z podanych przez ciebie samego przecież przesłanek już ci się nie podoba. Tego wcale nie chciałeś powiedzieć. Owszem, ale nie chodzi tu przede wszystkim o twoje słowa, ale o fakty.
Zdaj sobie wreszcie sprawę, ile pracy włożono w to, abyś myślał w ten właśnie sposób, abyś sądził, że nic od ciebie nie zależy, że wszystko co istotne, napisane jest w Księdze Przeznaczeń. A przecież wszystko świadczy o tym, że jest wręcz odwrotnie. Szalejąca cenzura, która ingeruje w najbardziej nawet błahe dziedziny życia społecznego jest wyrazem lęku, jaki przed tobą czuje uzurpatorska władza. Setki godzin spędzonych w aresztach przez wykładowców latającego uniwersytetu są dowodem przerażenia, jakie we władzach naszego kraju wywołuje wizja prawdy o wiecie, docierającej do społeczeństwa. Dziesiątki rewizji w poszukiwaniu niezależnej prasy, konfiskaty artykułów, papieru, matryc - to też dowody obawy przed ludzką suwerennością.

Jest tak, że władza, której się boisz - boi się ciebie, więcej: ona traktuje cię poważniej niż ty sam, ona nie zapomniała, iż to ty właśnie jesteś istotnym podmiotem świata, a ponadto żywi obawy, że możesz sobie o tym któregoś dnia przypomnieć.
Biała Księga pokazuje mechanizm terroru, który ma budzić w tobie poczucie niepewności, wrażenie, że jesteś tylko nic nie znaczącą drobiną; że w zebranych tu przykładach milicyjnych mordów nie ma ani jednego, w którym morderstwo byłoby skutkiem nadużycia władzy dla celów osobistych. Nie chodzi o to, że milicjant załatwia przy pomocy służbowej broni swoje prywatne sprawy. To byłyby bowiem sprawy mówiące o cechach poszczególnych milicjantów, gdy tymczasem Biała Księga ukazuje system. System, w którym bije się nie po to, aby wymusić zeznania, nie dlatego, że milicjant się zdenerwował, ale dla zasady, bije się dlatego, że nie ma powodu, aby nie bić. Jeżeli zaś przypadkiem powody jakie się pojawią, wtedy oczywiście co innego. Np. po skandalu z pobiciem Adama Michnika w Krakowie w lutym tego roku, milicjanci wrocławscy aresztujący niżej podpisanego z okazji kolejnych wykładów otrzymali polecenie przedstawienia swoim przełożonym każdorazowo szczegółowych obdukcji lekarskich, świadczących, że przemocy fizycznej nie stosowali.

Trzydzieści parę ostatnich lat naszej historii to okres wyróżniający się nieistnieniem w kraju opinii publicznej, i więc świadomością władzy, że nikt jej nie patrzy na ręce i że jest ona przeto zupełnie bezkarna. Odradzający się w ostatnim dziesięcioleciu głos tej opinii, nawet kiedy był jeszcze bardzo słaby i cichy, już zmuszał rządzących do liczenia się z nim. Dziś, kiedy głos ten jest donioślejszy, mamy często skłonność do upajania się zwycięstwami. Nie trzeba ich negować, ale musimy zdawać sobie sprawę, iż są to w gruncie rzeczy zwycięstwa i radości niewolnicze. Oto radujemy się, że nie pobito kogoś za wykładanie młodzieży historycznych faktów, że właściciela mieszkania, w którym odbywają się wykłady skazano na kilka tysięcy grzywny, a nie na ciężkie roboty. Cieszymy się, że po roku walki zwolniono z więzienia robotników zamkniętych tam z naruszeniem wszelkich obowiązujących norm prawnych, a działaczy KOR-u trzymano na Rakowieckiej tylko przez dwa miesiące. Uważamy za polityczne zwycięstwo, iż polscy pisarze mogą własnym sumptem i bez żadnego honorarium wydawać swoje utwory w formie maszynopisu, a nikt ich za to nie aresztuje i to nawet wtedy, gdy na forum zjazdu swojego związku zawodowego domagają się czegoś więcej. Jesteśmy w stanie słuchać, jak partyjny pisarz cieszący się opinią liberała określa działalność Towarzystwa Kursów Naukowych jako ekstremizm polityczny.

Słowem - przepełnia nas duma z własnej siły i niemal uczucie wdzięczności wobec naszych panów, którzy pozwalają nam wegetować, choć przecież mogliby zariezat. Nieświadomie ulegamy propagandzie pragnącej nas zmusić, abyśmy całe swoje życie odczuwali jako niekończące się pasmo darów ze strony władzy, która w dobroci swojej robi nam nieustanne prezenty; daje nam wykształcenie, daje nam pracę, daje nam mieszkanie, a my, niewdzięczni, kręcimy nosem i marudzimy, że np, chcielibyśmy jeszcze mięsa albo wyborów.

Lektura Białej Księgi pozwala zrozumieć jak nasze codzienne zgody na nieistotne wydawałoby się drobiazgi, zgody wynikające często ze znużenia, sumują się w spójny system, wymierzony w każdego z nas. Jeżeli nie protestujemy, przeciwko idiotycznemu ale powtarzanemu twierdzeniu, jakoby władza cokolwiek obywatelom dawała, jeżeli swoim milczeniem przyzwalamy na sączenie w nasze umysły jadu wszechogarniającego kłamstwa - nie dziwmy się tym kilkunastu historiom wyjętym z akt Biura Interwencyjnego KSS „KOR”. M o ż e zabrzmi to szokująco, ale jako współpracownik Biura słyszałem historie bardziej jeszcze przerażające, które z rozmaitych względów, /np. z powodu braku zgody rodziny zamordowanego/ nie znalazły się w wydanym zbiorze.

Ale najbardziej wstrząsająca jest świadomość, że żadna z tych spraw nie musiała skończyć się tragicznie, i że jest wspólną winą nas wszystkich, iż wznoszącej pałkę ręki nie powstrzymuje strach przed społeczeństwem, które wymierza sprawiedliwość.

Maltretując człowieka na posterunku w Zakliczynie milicjant wie, że nikt nie wezwie pomocy, bo naczelnik poczty odmówi połączenia. Milicjanci w Łomży zamordują 19-letniego chłopca, bo wiedzą, że żaden adwokat nie napisze skargi.

Zboczeniec-sadysta z posterunku w Ciścu bez obawy będzie masakrować narządy płciowe zatrzymanego, czy przebijać mu dłonie wiedząc, że obdukcja lekarska nie wykaże tych ran.

Liczą, że nikt nie przemoże swojego strachu, aby dać świadectwo prawdzie.
Pamiętaj! Liczą także na ciebie.


<sup>Zenon Pałka przy drukowaniu "Białej Księgi" - dokumentów bezprawia, copyright Ośrodek Karta



1.</sup> Dokumenty Bezprawia. "Biała Księga". Opracował Komitet Samoobrony Społecz­nej “KOR" na podstawie materiałów Biura Interwencyjnego. Wyd. NOW-a, Warszawa 1978

Zazwyczaj tak bywa, że w chwili, gdy ktoś odchodzi, nie pamięta się już dokładnie wszystkich okoliczności związanych z jego pojawieniem się na świecie i chociaż Janowi Woreczce przyszło istnieć zaledwie parę miesięcy, jest tak i w jego wypadku.

Pamiętam, że Woreczko urodził się we wrześniu 1977 roku w „Harendzie” podczas mojej rozmowy z redaktorem nieistniejącego jeszcze „Głosu”, nie potrafię jednak powiedzieć, co było powodem tych narodzin; czy decydującą rolę odegrał tu mój strach przed podpisaniem tekstu własnym nazwiskiem, czy cień nadziei, że jeśli tym podpisaniem nie będę prowokował losu, zdobędę możliwość znalezienia pracy czy publikowania.

Czy więc – jeśli dziś przychodzi mi tu Woreczkę pogrzebać – jego powołanie do życia było pomysłem poronionym, skutkiem nieprecyzyjnej analizy rzeczywistości, złudnych strachów i złudnych nadziei? Pewnie sprawa nie jest aż tak prosta, tym bardziej, że do dziś jeszcze trafiam na rozmaite, również jakby nieco dziwne nazwiska, a wymyśleni ludzie prowadza nawet ze sobą polemiki ( (np. Filip Płaskowicki z Natalią Naruszewicz). Myślę, że ogromna większość tych, zaludniających niezależne wydawnictwa fantomów zrodziła się podobnie jak i często żyje dzisiaj prawem inercji, korzystając z tego, że powszechna jest niechęć do zabijania (nawet piórem), czego natomiast powiedzieć nie można o prokreacji, uznawanej zazwyczaj za czynność przyjemną.

Morduję dzisiaj Jana Woreczkę z dwu niezależnych powodów z jednej strony ruch, w którym uczestniczył i który współtworzył, osiągnął taki zasięg, że chroni swego uczestnika, z drugiej strony prawdziwy podpis wydaje mi się niezwykle ważny i z innego punktu widzenia – wszem i wobec wiadomo, że zwolennicy obecnego systemu społeczno-politycznego Polski po prostu nie istnieją, a niepodpisana imieniem i nazwiskiem opozycja liczy w Polsce około trzydziestu milionów ludzi, bo nawet dzieci z młodszych klas szkoły podstawowej przynoszą masowo do domu kawały polityczne, a czegóż nie mówią dorośli w kolejkach i tramwajach…

Jest jednak tak, że to bycie przeciw jest anonimowe, że kiedy trzeba coś podpisać, „nasza partia” ma miliony zwolenników, karnie i w ordynku idących do urn wyborczych albo na masówkę protestującą odważnie przeciw bombie neutronowej. Kilkanaście podpisów założycieli KOR-u latem 1976 roku dokonało pod tym względem świadomościowej rewolucji w społeczeństwie.

Woreczkę trzeba dziś pogrzebać także dlatego, aby wreszcie zerwać z tak charakterystycznym dla naszego polskiego życia schizofrenicznym brzuchomówstwem. Przecież, jeżeli powoływałem go kiedyś dożycia, to właśnie po to, aby – przynajmniej takie były moje intencje - mówić jednocześnie dwoma głosami, abyWoreczko mówił swoje, a Walc w „Polityce” swoje. Oczywiście żywiłem nadzieję, że między tymi dwoma głosami nie będzie sprzeczności, a tylko różnice. Była to oczywiście droga szukania jakiegoś kompromisu, z głęboką nadzieją, że będzie to kompromis mądry, a jednocześnie honorowy.

Ale tego kompromisu nie ma i nie może być – bo jak mówi mędrzec Boy : „W tym największy jest ambaras, żeby dwoje chciało naraz” a nie muszę tu chyba powtarzać analiz dokonywanych wielokrotnie przez Woreczkę analiz, z których wynikało, że władza w Polsce istnieje sama dla siebie i w najmniejszym stopniu nie jest zainteresowana jakimkolwiek kompromisem z ludźmi o poglądach niezależnych – jej celem jest wyeliminowanie ich z życia publicznego i zastąpienie ich ludźmi dyspozycyjnymi, a więc takimi, którzy żadnej niezależności nie dają po sobie poznać.

Jasne, że nie jest to tylko problem mój i Woreczki, ani też tylko dziennikarzy piszących w rozmaitych niezależnych czasopismach pod pseudonimami: jest to problem całego polskiego społeczeństwa, od lat trzydziestu paru uczącego się mówić dwoma językami. Sformułujmy problem jasno: zdecydowaną już dziś większość obywateli PRL tej dwujęzyczności uczono od urodzenia. Wiadomo, że istotniejszą od prawdziwości wygłaszanego sądu jest sytuacja, w jakiej się go wygłasza, bo jak są ludzie równi i równiejsi, tak i prawdy są różne; Jedna dla księdza, druga dla pani nauczycielki, jedna przy wódce, druga na zebraniu, jedna uczciwa, druga użyteczna.

Dzień po dniu, przez 365 dni w roku, przez tysiące dni naszego życia jesteśmy uczeni, że prawda oficjalna, prawda przed panią nauczycielką, na zebraniu pracowniczym, w gazecie czy dzienniku telewizyjnym musi być nieprawdziwa w tradycyjnym sensie tego słowa, musi być sprzeczna z naszym doświadczeniem i naszą wiedzą, wreszcie z naszymi poglądami, jeśli przypadkiem takie posiadamy. Jesteśmy uczeni, że jeśli komuś przyjdzie wypowiadać się w sytuacji oficjalnej, musi mówić odpowiednim językiem, musi kłamać, czy przynajmniej mówić półprawdy.

Nie chcę tu wcale występować jako radykalny moralista, który nie dopuszcza kłamstwa nigdy i nigdzie, ale zadajmy sobie sprawę, że jeżeli kłamstwo jest wszechogarniające, jeżeli nie jest ograniczone ani w czasie (trwa już ponad trzydzieści parę lat) ani też nie ma ludzi poza jego krąg wyłączonych (jest nas ponad 30 milionów dwujęzycznych), stopniowo będziemy zapominać języka, którym mówi się prawdę.

I dlatego urządzam dziś uroczysty pogrzeb Jana Woreczki. Człowiek ma tylko jeden głos, a jeżeli mówi dwoma, to jest albo cyrk, albo paranoja. Za uczestnictwo w tej zbiorowej wariacji każdy odpowiada sam, tak jak godzi się lub nie godzi na dwujęzyczność.

I jeszcze jedno: mógł żyć, jeżeli ja, ze swoim nazwiskiem, mogłem żyć gdzie indziej. Jeżeli zaś mnie nie dają żyć – ja nie dam żyć Woreczce i zajmę jego miejsce.

Od chwili powstania w drugiej połowie lat siedemdziesiątych zorganizowanej opozycji demokratycznej było sprawą niejasną, czy powołano ją do życia w celu przywrócenia porządku czy też raczej jego obalenia.

W dosyć oczywisty sposób oba te cele przyświecały jej jednocześnie, co powodowało liczne zawikłania zarówno wtedy, gdy rzecz się działa, jak i dzisiaj, gdy w miarę za świeżej pamięci próbować ją opisywać. Ale z tą świeżą pamięcią nie jest wcale tak dobrze, jeśli bowiem na przykład zadamy sobie pytanie o formację poprzedzającą, to znaczy rewizjonistów, z całą pewnością jesteśmy w stanie powiedzieć tyle, iż chodzi o gatunek wymarły. Ale kiedy? Wiadomo, że najpierw wymarły tury, a rewizjoniści dopiero potem, ale szczegóły gubią się w dziejowej pomroce.
A rzecz jest nie bez znaczenia, to właśnie bowiem owi rewizjoniści, gatunek ani nie opisany, ani nawet dokładnie nie zdefiniowany, dali w warunkach PRL początek działaniom bądź przynajmniej rozważaniom na temat przywracania porządku. W sposób oczywisty musieli oni zakładać, iż porządek niegdyś istniał, a dopiero później się wypaczył, splątał, zaprzepaścił i zaczeluścił, na skutek czego niezbędne stało się jego przywrócenie.
I tu natrafiamy – podążając tropem rewizjonistów – na ogromną trudność; wydawałoby się, że nie ma w całej antropologii kultury czegoś oczywistszego niż mit szczęśliwego początku, utraconego raju, do którego za wszelką cenę pragniemy powrócić. Wszystko jest dobrze, jeśli ów złoty wiek, który jest nam wzorcem, jest zarazem bezpiecznie oddalony w czasie rewizjoniści jednak takim ułatwieniem nie dysponowali, stąd też nie mogli dokładnie opisać owego porządku, który chcieliby przywracać.

Czym dla Majów, Inków i Azteków był rok 1492, tym dla rewizjonistów okazał się rok 1968; zamknęła się ich epoka, musieli wyginąć, pozostawiając po sobie dziwaczne legendy, nie całkiem zrozumiałe przekazy utrwalone pismem węzełkowym, w języku, którego nikt nie rozumiał i oczywiście pojedyncze ocalałe jednostki.

Ów rok 1968, który z całego szeregu przyczyn przyszli historycy uznają zapewne za przełomowy w historii świata, to zarazem rok hippisa. Hippis – choć również odwoływał się do mitu szczęśliwego początku – był niezawodnie burzycielem; kochał miłość był jednocześnie przekonany, że cała ludzka cywilizacja godna jest zburzenia, jako kwiatom i miłości przeciwstawna.
O ile rewizjoniści występowali głownie po wschodniej stronie żelaznej kurtyny, hippisi okazali się prawdziwymi dziećmi globalnej wioski i w ciągu kilku zaledwie lat rozplenili się powszechnie, wprowadzając straszliwy pojęciowy bałagan. Istnienie żelaznej kurtyny powodowało bowiem, że proste i jednoznaczne na pierwszy rzut oka hasło make love not war nie tylko mogło, ale musiało znaczyć coś zupełnie innego, kiedy zwracało się przeciwko wojnie w Wietnamie, niż wówczas, gdy tyczyć miało interwencji w Czechosłowacji.

Milan Šimečka tę właśnie interwencję nazwał w swojej książce „przywracaniem porządku”. Zastosowanie tej kategorii w tym miejscu pozwala nam dokonać interesującej obserwacji: kiedy Šimečka o przywracaniu porządku mówi, w sposób oczywisty ironizuje, a przecież jednocześnie cytuje; określenie „porządek” okazuje się kompletnie relatywne.

Czy zatem to, co mieliśmy w Polsce w końcu lat sześćdziesiątych, i później, już w latach siedemdziesiątych, prezentowało się młodym ludziom, znajdującym się w kręgu wpływów hippisowskich idei jako porządek podobnie wart obalenia, jak ten, który starali się obalać ich amerykańscy koledzy?

A może było odwrotnie, może polski hippis w naturalny – choć paradoksalny — sposób stawał się obrońcą cywilizowanego ładu, zakłóconego przez działalność komunistów?

Po zachodniej stronie żelaznej kurtyny hippis był samotny, nie mógł praktycznie liczyć na żadnych sojuszników poza najbardziej zwariowanymi intelektualistami i nie ma w tym żadnego przypadku, że zbuntowana przeciw panującemu porządkowi generacja 1968 r. w końcu wydała z siebie Brigadi Rossi i Rote Armee Fraktion. Zresztą kiedy nasi paryscy koledzy chcieli swoich profesorów z uczelni wyrzucać, nam przypadła akurat odwrotna rola: buntem było protestowanie przeciw usuwaniu profesorów z uczelni czy obrona najbardziej tradycyjnego poety, jakiego wydała nasza literatura.
Stało się więc tak, że konflikt, który powinien mieć charakter pokoleniowy, rozwinął się zupełnie inaczej, co z ogromnym zdziwieniem skonstatował w latach siedemdziesiątych Stefan Nowak na podstawie poważnych i szeroko zakrojonych badań socjologicznych. Polskie pokolenie 1968 zamiast wydać z siebie jako najradykalniejszą grupę Baader-Meinhof, wydało grupę Kuronia-Michnika. To są przecież te same roczniki: Jacek Kuroń i Ulrike Meinhof urodzili się w 1934 roku, Andreas Baader w 1944, Adam Michnik w 1946.

To oczywiście trudne do zrozumienia po dziś dzień. Parę lat temu, wiosną 1985 r. miałem niepowtarzalną okazję poznać najsławniejszego człowieka tej generacji, Daniela Cohn-Bendita, który przeprowadzał ze mną wywiad dla francuskiej telewizji. Nie zapomnę nigdy pytania, od którego zaczął: „Jak wyjaśnisz, że Kuroń, robotniczy przywódca w socjalistycznym kraju, siedzi w więzieniu za prowadzenie manifestacji pierwszomajowej?” – „Wydaje mi się, że wszystko pomyliłeś – odpowiedziałem – robotniczy przywódca w socjalistycznym kraju to Olaf Palme i nikt go w więzieniu nie zamyka”. Najwyraźniej każdy z nas myślał o innym porządku i gdzie indziej postrzegał jego naruszenie.

Ale byłoby przecież daleko idącym uproszczeniem, gdyby ktoś chciał twierdzić, że nasz rok 1968 był tylko przypadkowo zbieżny w czasie z tym z drugiej strony żelaznej kurtyny, że u nas nie było żadnych hippisów, a budowa podziemnego społeczeństwa, która stała się udziałem polskich rówieśników Meinhof i Baadera, była zajęciem nie mającym z ich działaniami nic wspólnego. Kiedy do Henryka Wujca zgłosili się pierwsi robotnicy z Ursusa, powiedzieli po prostu tak: wy jesteście inteligentni i wykształceni, to róbcie te bomby, a my je będziemy rzucać. Byliśmy więc naprawdę bardzo blisko, i ciągle nie było jasne, czy działamy na rzecz przywracania, czy obalania porządku. Myślę, że los wbrew zewnętrznym pozorom okazał się po prostu łaskawszy dla tej części pokolenia, której przyszło urodzić się po wschodniej stronie żelaznej kurtyny.

Wspomniałem o samotności naszych zachodnich rówieśni¬ków i wymieniłem dwa polskie nazwiska; tak się złożyło, że Kuroń był sekretarzem Igora Newerlego, a Michnik – Antoniego Słonimskiego. Ma to wymiar nie tylko symboliczny: ci, którzy mieliby być buntownikami, pozostawali w najściślejszym kontakcie z elitą, co postawę buntu w istotny sposób modyfikowało.

Wydarzenia w Radomiu i Ursusie w znakomity sposób przyczyniały się do niezwykłego wymieszania postaw najbardziej nawet anarchistycznych z konserwatywnymi, pragnącymi bronić ustalonego porządku; Komitet Obrony Robotników bynajmniej nie namawiał nikogo do podpalenia partyjnych komitetów, był jednak gotów nieść pomoc prawną, lekarską i materialną również mocno zanarchizowanym „warchołom” z Radomia.
Właśnie zbieranie informacji i przekazywanie pomocy osobom dotkniętym represjami po czerwcowych wypadkach stało się okazją do niespodziewanie bliskiego kontaktu pomiędzy polską elitą skupioną w kręgu -u a społecznym marginesem - bo przecież ówczesne represje wymierzone były głównie w ten margines, dla przeprowadzenia propagandowej tezy, iż ,,prawdziwi robotnicy” nie mieli z czerwcowymi protestami nic wspólnego.

Zapewne jakąś rolę odegrał w tym wszystkim hippisowski epizod w biografii Mirosława ego, którego dawne kontakty zaowocowały wprowadzeniem do środowiska korowskiego ludzi, którzy w konflikcie z władzą znaleźli się z zupełnie innych przyczyn, ludzi odmiennej kultury – inaczej się ubierających, mówiących, wyznających inne wartości. Niezgoda na komunistyczne status quo była spoiwem mocnym, ale chyba jedynym.
Rychło jednak okazało się, że współdziałanie KOR-owskich intelektualistów z ludźmi zanarchizowanymi, ostentacyjnie długowłosymi czy wytatuowanymi – może okazać się niezwykle opłacalne dla obu stron. Warunki, w jakich pracowały podziemne drukarnie, w sposób dość oczywisty były nie do przyjęcia dla szanującego się inteligenta, tak z uwagi na ogłupiający charakter monotonnej i jednocześnie wyczerpującej fizycznie pracy, jak też ze względów higienicznych – była to bowiem praca w brudzie, przeważnie w piwnicach, a niemożność umycia się należała do jej atrybutów.
Zadrukowywanie na wyciągniętych ze złomu powielaczach dziesiątków i setek ryz papieru było zajęciem żywo przypominających trud Walka Gibały ze Zmierzchu Stefana ego; jedyną perspektywą podczas pracy tego rodzaju są „kubiki”, o których myślał Gibała, czy ryzy, o których myśleli podziemni drukarze. I od wydajności pracy tego rodzaju w znacznej mierze — przynajmniej przez pewien czas — zależały sukcesy demokratycznej opozycji.

O ile intelektualiści zyskiwali na tym dziwnym mariażu wsparcie natury technicznej, o tyle druga strona zyskiwała cenną dla siebie ochronę przed samowolą władzy. Ale przecież nie tylko — wolność słowa, o którą walczyła demokratyczna opozycja, była czymś pożądanym również dla kręgów hippisowskich, które w warunkach realnego socjalizmu nie miały oczywiście możliwości ekspresji. 1 właśnie na styku tych dwu tak różnych środowisk powstał „Puls”.

Wydany jesienią 1977 roku pierwszy numer „Pulsu”, nieregularnego kwartalnika literackiego, jak określili swoje pismo redaktorzy, otwiera tekst profesora Stanisława Ossowskiego Problematyka swobody słowa w dyskusjach naukowych. Jest to artykuł polemiczny wobec tekstu profesora Tadeusza Kotarbińskiego zamieszczonego w „Przeglądzie Kulturalnym” z 26 października 1961 roku. Cenzura nie dopuściła do publikacji artykułu Ossowskiego i doczekał się on druku dopiero w „Pulsie”.
Stało się więc tak, że pierwsze słowa, jakie nowe pismo przekazało swoim czytelnikom były następujące:

Wśród podstawowych zasad demokracji ateńskiej zajmował się postulat, dla którego utworzono specjalne słowo: izogonia; jednakowa dla wszystkich wolność w wypowiadaniu się. Ateny Peryklesa były z tego prawa szczególnie dumne.

Nie ma chyba sposobu, aby wprowadzając w obieg czytelniczy nowe czasopismo silniej zaakcentować dostojny, klasyczny konserwatyzm. Ateny Peryklesa przywołane w pierwszym zdaniu wstępnego artykułu oznaczają przecież, że redaktorzy zwracają się do czytelników słowami: „Dwadzieścia pięć wieków kultury śródziemnomorskiej patrzy na was z łamów naszego czasopisma!”

I w tym samym numerze, jako praktyczna realizacja owej izogenii, pojawia się Allen Ginsberg, na razie wierszem Kral Majales, bo Skowyt ukaże się dopiero w numerze 4-5, na przełomie roku 1978/79, a więc w 22 lata po ukazaniu się oryginału. Opóźnienie jest większe niż w przypadku tekstu profesora Ossowskiego nie tylko o parę lat; o ile bowiem przypomnienie o zasadach ateńskiej demokracji jest pożyteczne w każdym czasie, o tyle będący pokoleniowym manifestem Skowyt ukazuje się opóźniony o całe pokolenie.

I ukazuje się w jakże niezwykłych warunkach: „Puls” był czasopismem związanym z KOR-owską opozycją; nie wiedziałem wtedy, i zresztą nie wiem do dzisiaj, czy związek ten oznaczał również, że „Puls” był finansowany przez KOR, w tym środowisku bowiem sprawy finansowe traktowano ze szczególną dyskrecją. W każdym jednak razie związki te były na tyle silne i na tyle oczywiste, że działacze KOR-u czuli się za „Puls” odpowiedzialni, tym bardziej, że przekonanie o finansowaniu pisma przez KOR, nawet jeśli fałszywe, było jednak podówczas powszechne.

Warunki działania skłaniały do pewnego przewrażliwienia; presja rozpętywanych co i raz antykorowskich kampanii propagandowych kazała dmuchać na zimne i z największą troską i żarliwością pielęgnować to, co za Janem Józefem Lipskim przywykło się później nazywać „etosem KOR-u”. A niektóre publikacje „Pulsu , i to od pierwszego numeru, to był niewątpliwie cios w etos.

O ile bowiem zarówno profesor Ossowski osobiście, jak Peryklesowe Ateny były tego etosu idealną wręcz emanacją, o tyle o Ginsbergu ani całej beat generation nie sposób już tego powiedzieć. Nie ma w tym – jak sądzę – żadnego przypadku, że w pierwszym numerze pisma ukazał się nie Skowyt, ale wspomniany Kral Majales, wiersz czy może poemat poświęcony Czechosłowacji 1968 roku – co z KOR-owskim etosem było już w pełni zgodne, ale jednocześnie padały tam takie oto słowa:

a ja jestem Królem Maja, który po czesku nazywa się Kral Majales
a ja jestem Królem Maja, który śpi ze śmiejącymi się nastolatkami
a ja jestem Królem Maja, rzecz jasna,
bo jestem z pochodzenia Słowianinem i buddyjskim Żydem. ¹

I to już było zupełnie niedobrze, oczywiście nie z uwagi na tego buddyjskiego Żyda, ale z powodu śmiejących się nastolatek. W dodatku w tymże numerze Ginsbergowi towarzyszył jego przyjaciel i wydawca, Lawrence Ferlinghetti:

przechodzi obok purpurowa blondyna i jeden zbyt wysoki cycek wyskakuje i upada na mój talerz zwracam go jej
nie wyglądając na zbyt zakłopotanego
ona to bierze za dobry znak
siada
i daje mi drugi. ²

Otóż działacze KOR-u znaleźli się w sytuacji skrajnie odmiennej: wyglądali na zakłopotanych, nie brali tego za dobry znak, trafnie przewidując, że redakcja po pierwszym numerze zechce dać im drugi.
Obawy te rychło miały się spełnić. W numerze drugim problemy były te same, tylko chyba jeszcze drażliwsze: zaraz po antymarksistowskim eseju Simone Weil z nie drukowanego w Polsce tomu Opression et Liberté, a więc tekstu w pełni zgodnego z KOR-owskim etosem, ukazał się poemat Antoniego Pawlaka I śmierć, wiele śmierci... Był on wprawdzie opatrzony mottem z Walta Whitmana Death, many deaths I ll sing, ale była to bodaj jedyna rzecz, jaką w owym poemacie można było bez zastrzeżeń zaakceptować.
Mówi bowiem bohaterka poematu:

Będę nazywała się Kefas bowiem znaczy to skała a ja potrzebuję opoki na której mogłabym zbudować moją miłość.

Bohater odpowiada spolegliwie:

oto mój penis
powierzam ci go z ufnością
wiem że lubisz trzymać go w dłoniach
patrzeć jak budzi się w nich
jak powoli dźwiga w górę
w twoich małych palcach staje się
kwiatem rozkwitającym (gdy
zrobisz kilka ruchów ręką
wyrzuci z siebie
białe ziarno życia)

Ale to nie jest bynajmniej koniec, jak mógłby ktoś oczekiwać, bowiem para bohaterów poematu zamknęła się na 40 dni i 40 nocy w poszukiwaniu coraz to nowych wariantów:

albo
gdy z głową wtuloną w twoje uda próbuję sięgnąć
aż do bólu języka w rozchylające się przede mną drugie wargi i czuję że zaczynasz się wić wymawiając w jęku moje nowe imię aż po kilku drgnięciach nieruchomiejesz albo
kiedy trzymasz go lekko w palcach
bawiąc się patrzysz
jak pęcznieje i zmienia barwę
z uśmiechem bierzesz w szeroko rozchylone usta
gdy czuję na nim delikatny
dotyk języka i lekkie ssanie
gdy wchodzi głębiej aż do gardła
i mam dreszcze w koniuszkach palców
kiedy potrafię już tylko wyszeptać
szybciej szybciej —
przy wciąż gwałtowniejącym oddechu
by za chwilę odczuć ulgę
wielkie kojące ukojenie
popatrz masz na policzku
białe krople, to mogły być nasze dzieci. ³

Wszystko działo się – przypominam – w czasach bardzo odległych – poseł Marek Jurek był jeszcze dzieckiem, Antoni Macierewicz fascynował się Edwardem J. Abramowskim, ani podejrzewając że pisany mu los narodowca, natomiast Michnik i tu tkwi istota problemu – czynił wszystko dla nawiązania dialogu między lewicą laicką i Kościołem katolickim. Oczywiście z dzisiejszej perspektywy może się komuś wydawać, że ów dialog podówczas rozwijał się świetnie – wtedy jednak w bardzo wyraźny sposób kardynał Stefan Wyszyński odmawiał rozmowy nawet z najbardziej katolickimi reprezentantami środowiska KOR-owskiego. Jednocześnie, przemawiając w kościele św. Anny do przedstawicieli środowisk twórczych, stawiał im Prymas Tysiąclecia za wzór Kornela Makuszyńskiego.

Działania środowiska KOR-owskiego były – jak powszechnie wiadomo – oparte na zasadzie jawności, przecież jednak nie chodziło o ujawnienie wszystkiego, a właśnie różnica między postulowanym Makuszyńskim a realnym Pawlakiem ujawniła się za pośrednictwem „Pulsu” jakby zbyt drastycznie.

O ile wiem, z niezrozumiałych do dzisiaj powodów, żywione przez wielu obawy, iż „Trybuna Ludu” zechce na swoich łamach zacytować mniej więcej te fragmenty poematu Pawlaka, które tu przytoczyłem – okazały się ostatecznie płonne, przecież jednak możemy dziś sobie sine ira et studio powiedzieć, że absolutnie nie można było na to liczyć.

Doszło oto do nieoczekiwanej sytuacji komunikacyjnej: w normalnie funkcjonującym kraju powinno w oczywisty sposób istnieć miejsce do publikowania tekstów zarówno Stanisława Ossowskiego, jak Allena Ginsberga, a nawet Antoniego Pawlaka, tyle że niekoniecznie pod wspólną okładką. Że jednak Polska końca lat siedemdziesiątych nie była normalnym krajem, teksty te ukazywały się łącznie, odbierając czytelnikom możliwość wyboru i na skutek tego młodzi i zbuntowani wielbiciele Ginsberga czy Pawlaka chcąc nie chcąc dostawali do ręki Stanisława Ossowskiego czy Simone Weil, zaś erotyczne wynurzenia Pawlaka, wedle reguł działającego podówczas tajnego kolportażu, lądowały na biurkach dostojnych członków Akademii albo wręcz w parafiach kierowanych przez sprzyjających KOR-owskiemu ruchowi odważniejszych księży, sprawiając im niejaki kłopot.

Co ciekawe, kłopoty te nie były naddatkiem, ale stanowiły poniekąd immanentną cechę czasopisma. Było ono wydawane w 3 różniących się wersjach: oryginał – jeśli można się tak wyrazić stanowiły kopie maszynopisowe, oprawne albo nie, które poza przepisanymi na maszynie kartkami tekstów zawierały odbitki fotografii portretowych autorstwa Bartosza Pietrzaka, przedstawiających rozmaite szczególnie dostojne osoby ze środowiska opozycyjnego. Wspominam o tym, bowiem masowe – na ówczesne warunki – wydania NOW-ej już tych ilustracji nie zawierały, co oczywiście wynikało ze względów technicznych. A była jeszcze odmienna wersja londyńska. Uważam za niezbędne zwrócenie w tym miejscu uwagi na tak drobne nawet szczegóły, dzisiejszy czytelnik tych słów najłatwiej zapewne – jeśli w ogóle ówczesne numery „Pulsu” gdzieś znajdzie to w nie ilustrowanym wydaniu NOW-ej, gdy tymczasem realna w końcu lat siedemdziesiątych sytuacja komunikacyjna czasopisma polegała na tym, że np. błogosławionej pamięci Aniela Steinsbergowa czy mecenas Jan Olszewski znajdowali swoje – wspaniałe zresztą – portrety, jako ilustracje cytowanego poematu Pawlaka.

Ateńska izogonia postulowana przez Ossowskiego w 1961 r., zastosowana do praktyki PRL kilkanaście lat później, wystawiła środowiska demokratycznej opozycji na ciężką próbę, wydawało się bowiem oczywiste, że całą machinę, która umożliwiała m.in. publikowanie „Pulsu”, powołano do istnienia bynajmniej nie po to, aby poeta Pawlak miał gdzie opiewać ruję i porubstwo.

I nie da się z tego wyjść interpretując cytowany poemat korzystniej dla autora, nie wystarczy odmachnąć się na Henryka Sienkiewicza Stanisławem Brzozowskim, czy nawet nazwać Pawlaka Owidiuszem PRL-u – wszystko to bowiem dzieje się w sytuacji, kiedy drukowanie i rozpowszechnianie „Pulsu” zagrożone jest więzieniem, a w dodatku ci, którzy gotowi są ryzyko uwięzienia podjąć, czynią to z pobudek różnych od walki o przełamanie obyczajowego tabu. W stosownej skali kwestia dotyczy również tych, którzy nie ryzykując własnej wolności, wspierają demokratyczną opozycję finansowo: w końcu pieniądze zaczęto zbierać na pomoc dla prześladowanych robotników Radomia i Ursusa, w związku z czym zasadnie można było stawiać pytanie, jak daleko sięgały pełnomocnictwa do przeznaczenia ich na cele niebezpośrednio z tą pomocą związane.

Dostrzeżmy wielorakość problemów, jakie postawił przed demokratyczną opozycją „Puls” swoim pojawieniem się w drugim obiegu; nie chcę przez to powiedzieć, że redaktorzy pisma te problemy stworzyli, niemniej jednak to za ich sprawą stały się one widoczne czarno na białym, mimo niewyraźnego jeszcze druku. Nawet najsłabiej czytelne kopie wierszy Piotra Bratkowskiego sytuację uczytelniały:

rób miłość
nie używaj prezerwatyw pigułek i innych dekadenckich wymysłów nie onanizuj się pamiętaj
każda zmarnowana lub źle użyta kropla twojej spermy
to młyn na wodę sił imperialistycznych i zimnowojennych make love not war rób miłość. ⁴

I dla dopełnienia drugi wiersz:

siedzieliśmy na podłodze paląc trawę słuchając Boba Dylana i Włodzimierza Wysockiego potem ktoś przyszedł i kazał się rozejść więc zrobiliśmy rewolucję. ⁵

Problem ideowy rysuje się tu niezwykle wyraźnie: motywacja Bratkowskiego w sposób dosyć oczywisty różni się od tej, która pchnęła do działania Jacka Kuronia, Jana Józefa Lipskiego czy Anielę Steinsbergową. A cóż dopiero, gdyby pomyśleć o tych uczestnikach demokratycznej opozycji, którzy lubili określać się jako jej nurt niepodległościowy!

Bratkowski stwarza wyłącznie kłopoty: przecież nawet kiedy występuje przeciw onanizmowi i zwalczanym przez Kościół środkom antykoncepcyjnym, trudno się z nim zidentyfikować, a cóż dopiero, gdy się okazuje, że wolność, o którą chciałby walczyć, polegać ma na nieskrępowanym dostępie do narkotyków. A przecież – po pierwsze – ruch, w ramach którego pismo się ukazuje, bezustannie zaznacza, że dąży do egzekwowania, a nie łamania prawa; po drugie – znaczna część uczestników tego ruchu, uważając niektóre prawa za niesprawiedliwe i warte zmienienia, w żadnym wypadku nie decydowałaby się na zaprzestanie ścigania handlu narkotykami; i po trzecie wreszcie – z politycznego punktu widzenia deklaracja Bratkowskiego jest strzałem do własnej bramki, i to nie bramki – by tak powiedzieć – prywatnej, ale wspólnej.

I w tym miejscu dotykamy kwestii niezmiernie istotnej: ówczesny ruch demokratycznej opozycji miał charakter wspólnotowy, i to mimo istniejących w nim poważnych różnic: jednym chodziło raczej o to, co społeczne, innym o to, co narodowe, na pewno jednak cały ów ruch nie powstał, aby walczyć o te prawa jednostki, których domagał się w cytowanym wierszu Piotr Bratkowski. Walka szła o przywrócenie jednostce jej praw do nieskrępowanego organizowania się we wspólnoty, co komuniści trafnie uważali za niebezpieczne dla samej istoty ich władzy. I to ich przekonanie – błędne lub co najmniej dyskusyjne – iż młodzi ludzie siedzący na podłodze i palący trawę stanowią zagrażającą ustrojowi wspólnotę, miało zasadnicze znaczenie dla owego dziwnego spotkania w drugim obiegu, o którym tu mówimy.

Izogonia powstała i nieoczekiwanie, i sztucznie, stając się przyczyną iście greckiego cudu: powstały sojusz, właśnie ze względu na zasadniczą różnorodność składających się nań elementów, okazał się dysponować ogromną siłą. Środowiska, które stworzyły KOR, a więc elity intelektualne, artystyczne i polityczne mogły stanowić choćby i najdoskonalszy w świecie sztab, ale nie były w stanie wystawić armii, oczywiście poza jakimś jednym czy drugim pułkiem oficerskim – wiadomo jednak, że oficerskimi pułkami nie wygra się żadnej wojny. A tę wojnę wygrano w znacznej mierze za sprawą tego sojuszu. A że owa izogonia doprowadziła do powstania ruchu wielce niehomogenicznego, musiało dojść później do następnej wojny, która przeszła do historii pod nazwą „wojny na górze”. Ale to już zupełnie inna historia.

1. A. Ginsberg, Kral Majales, przeł. Piotr Allen [Piotr Bikont], „Puls” nr 1, s. 61.
2. L. Ferlinghetti, Przeludnienie, przeł. Piotr Allen [Piotr Bikont], „Puls”nr 1, s. 66.
3. A. Pawlak, I śmierć, wiele śmierci..., „Puls” 1978 nr 2, s. 31-38.
4. P. Bratkowski, Make love not war, „Puls” 1979/80 nr 6, s. 91.
5. Rewolucja, ibidem.

Od chwili powstania w drugiej połowie lat siedemdziesiątych zorganizowanej opozycji demokratycznej było sprawą niejasną, czy powołano ją do życia w celu przywrócenia porządku czy też raczej jego obalenia.

W dosyć oczywisty sposób oba te cele przyświecały jej jednocześnie, co powodowało liczne zawikłania zarówno wtedy, gdy rzecz się działa, jak i dzisiaj, gdy w miarę za świeżej pamięci próbować ją opisywać. Ale z tą świeżą pamięcią nie jest wcale tak dobrze, jeśli bowiem na przykład zadamy sobie pytanie o formację poprzedzającą, to znaczy rewizjonistów, z całą pewnością jesteśmy w stanie powiedzieć tyle, iż chodzi o gatunek wymarły. Ale kiedy? Wiadomo, że najpierw wymarły tury, a rewizjoniści dopiero potem, ale szczegóły gubią się w dziejowej pomroce.
A rzecz jest nie bez znaczenia, to właśnie bowiem owi rewizjoniści, gatunek ani nie opisany, ani nawet dokładnie nie zdefiniowany, dali w warunkach PRL początek działaniom bądź przynajmniej rozważaniom na temat przywracania porządku. W sposób oczywisty musieli oni zakładać, iż porządek niegdyś istniał, a dopiero później się wypaczył, splątał, zaprzepaścił i zaczeluścił, na skutek czego niezbędne stało się jego przywrócenie.
I tu natrafiamy – podążając tropem rewizjonistów – na ogromną trudność; wydawałoby się, że nie ma w całej antropologii kultury czegoś oczywistszego niż mit szczęśliwego początku, utraconego raju, do którego za wszelką cenę pragniemy powrócić. Wszystko jest dobrze, jeśli ów złoty wiek, który jest nam wzorcem, jest zarazem bezpiecznie oddalony w czasie rewizjoniści jednak takim ułatwieniem nie dysponowali, stąd też nie mogli dokładnie opisać owego porządku, który chcieliby przywracać.

Czym dla Majów, Inków i Azteków był rok 1492, tym dla rewizjonistów okazał się rok 1968; zamknęła się ich epoka, musieli wyginąć, pozostawiając po sobie dziwaczne legendy, nie całkiem zrozumiałe przekazy utrwalone pismem węzełkowym, w języku, którego nikt nie rozumiał i oczywiście pojedyncze ocalałe jednostki.

Ów rok 1968, który z całego szeregu przyczyn przyszli historycy uznają zapewne za przełomowy w historii świata, to zarazem rok hippisa. Hippis – choć również odwoływał się do mitu szczęśliwego początku – był niezawodnie burzycielem; kochał miłość był jednocześnie przekonany, że cała ludzka cywilizacja godna jest zburzenia, jako kwiatom i miłości przeciwstawna.
O ile rewizjoniści występowali głownie po wschodniej stronie żelaznej kurtyny, hippisi okazali się prawdziwymi dziećmi globalnej wioski i w ciągu kilku zaledwie lat rozplenili się powszechnie, wprowadzając straszliwy pojęciowy bałagan. Istnienie żelaznej kurtyny powodowało bowiem, że proste i jednoznaczne na pierwszy rzut oka hasło make love not war nie tylko mogło, ale musiało znaczyć coś zupełnie innego, kiedy zwracało się przeciwko wojnie w Wietnamie, niż wówczas, gdy tyczyć miało interwencji w Czechosłowacji.

Milan Šimečka tę właśnie interwencję nazwał w swojej książce „przywracaniem porządku”. Zastosowanie tej kategorii w tym miejscu pozwala nam dokonać interesującej obserwacji: kiedy Šimečka o przywracaniu porządku mówi, w sposób oczywisty ironizuje, a przecież jednocześnie cytuje; określenie „porządek” okazuje się kompletnie relatywne.

Czy zatem to, co mieliśmy w Polsce w końcu lat sześćdziesiątych, i później, już w latach siedemdziesiątych, prezentowało się młodym ludziom, znajdującym się w kręgu wpływów hippisowskich idei jako porządek podobnie wart obalenia, jak ten, który starali się obalać ich amerykańscy koledzy?

A może było odwrotnie, może polski hippis w naturalny – choć paradoksalny — sposób stawał się obrońcą cywilizowanego ładu, zakłóconego przez działalność komunistów?

Po zachodniej stronie żelaznej kurtyny hippis był samotny, nie mógł praktycznie liczyć na żadnych sojuszników poza najbardziej zwariowanymi intelektualistami i nie ma w tym żadnego przypadku, że zbuntowana przeciw panującemu porządkowi generacja 1968 r. w końcu wydała z siebie Brigadi Rossi i Rote Armee Fraktion. Zresztą kiedy nasi paryscy koledzy chcieli swoich profesorów z uczelni wyrzucać, nam przypadła akurat odwrotna rola: buntem było protestowanie przeciw usuwaniu profesorów z uczelni czy obrona najbardziej tradycyjnego poety, jakiego wydała nasza literatura.
Stało się więc tak, że konflikt, który powinien mieć charakter pokoleniowy, rozwinął się zupełnie inaczej, co z ogromnym zdziwieniem skonstatował w latach siedemdziesiątych Stefan Nowak na podstawie poważnych i szeroko zakrojonych badań socjologicznych. Polskie pokolenie 1968 zamiast wydać z siebie jako najradykalniejszą grupę Baader-Meinhof, wydało grupę Kuronia-Michnika. To są przecież te same roczniki: Jacek Kuroń i Ulrike Meinhof urodzili się w 1934 roku, Andreas Baader w 1944, Adam Michnik w 1946.

To oczywiście trudne do zrozumienia po dziś dzień. Parę lat temu, wiosną 1985 r. miałem niepowtarzalną okazję poznać najsławniejszego człowieka tej generacji, Daniela Cohn-Bendita, który przeprowadzał ze mną wywiad dla francuskiej telewizji. Nie zapomnę nigdy pytania, od którego zaczął: „Jak wyjaśnisz, że Kuroń, robotniczy przywódca w socjalistycznym kraju, siedzi w więzieniu za prowadzenie manifestacji pierwszomajowej?” – „Wydaje mi się, że wszystko pomyliłeś – odpowiedziałem – robotniczy przywódca w socjalistycznym kraju to Olaf Palme i nikt go w więzieniu nie zamyka”. Najwyraźniej każdy z nas myślał o innym porządku i gdzie indziej postrzegał jego naruszenie.

Ale byłoby przecież daleko idącym uproszczeniem, gdyby ktoś chciał twierdzić, że nasz rok 1968 był tylko przypadkowo zbieżny w czasie z tym z drugiej strony żelaznej kurtyny, że u nas nie było żadnych hippisów, a budowa podziemnego społeczeństwa, która stała się udziałem polskich rówieśników Meinhof i Baadera, była zajęciem nie mającym z ich działaniami nic wspólnego. Kiedy do Henryka Wujca zgłosili się pierwsi robotnicy z Ursusa, powiedzieli po prostu tak: wy jesteście inteligentni i wykształceni, to róbcie te bomby, a my je będziemy rzucać. Byliśmy więc naprawdę bardzo blisko, i ciągle nie było jasne, czy działamy na rzecz przywracania, czy obalania porządku. Myślę, że los wbrew zewnętrznym pozorom okazał się po prostu łaskawszy dla tej części pokolenia, której przyszło urodzić się po wschodniej stronie żelaznej kurtyny.

Wspomniałem o samotności naszych zachodnich rówieśni¬ków i wymieniłem dwa polskie nazwiska; tak się złożyło, że Kuroń był sekretarzem Igora Newerlego, a Michnik – Antoniego Słonimskiego. Ma to wymiar nie tylko symboliczny: ci, którzy mieliby być buntownikami, pozostawali w najściślejszym kontakcie z elitą, co postawę buntu w istotny sposób modyfikowało.

Wydarzenia w Radomiu i Ursusie w znakomity sposób przyczyniały się do niezwykłego wymieszania postaw najbardziej nawet anarchistycznych z konserwatywnymi, pragnącymi bronić ustalonego porządku; Komitet Obrony Robotników bynajmniej nie namawiał nikogo do podpalenia partyjnych komitetów, był jednak gotów nieść pomoc prawną, lekarską i materialną również mocno zanarchizowanym „warchołom” z Radomia.
Właśnie zbieranie informacji i przekazywanie pomocy osobom dotkniętym represjami po czerwcowych wypadkach stało się okazją do niespodziewanie bliskiego kontaktu pomiędzy polską elitą skupioną w kręgu -u a społecznym marginesem - bo przecież ówczesne represje wymierzone były głównie w ten margines, dla przeprowadzenia propagandowej tezy, iż ,,prawdziwi robotnicy” nie mieli z czerwcowymi protestami nic wspólnego.

Zapewne jakąś rolę odegrał w tym wszystkim hippisowski epizod w biografii Mirosława ego, którego dawne kontakty zaowocowały wprowadzeniem do środowiska korowskiego ludzi, którzy w konflikcie z władzą znaleźli się z zupełnie innych przyczyn, ludzi odmiennej kultury – inaczej się ubierających, mówiących, wyznających inne wartości. Niezgoda na komunistyczne status quo była spoiwem mocnym, ale chyba jedynym.
Rychło jednak okazało się, że współdziałanie KOR-owskich intelektualistów z ludźmi zanarchizowanymi, ostentacyjnie długowłosymi czy wytatuowanymi – może okazać się niezwykle opłacalne dla obu stron. Warunki, w jakich pracowały podziemne drukarnie, w sposób dość oczywisty były nie do przyjęcia dla szanującego się inteligenta, tak z uwagi na ogłupiający charakter monotonnej i jednocześnie wyczerpującej fizycznie pracy, jak też ze względów higienicznych – była to bowiem praca w brudzie, przeważnie w piwnicach, a niemożność umycia się należała do jej atrybutów.
Zadrukowywanie na wyciągniętych ze złomu powielaczach dziesiątków i setek ryz papieru było zajęciem żywo przypominających trud Walka Gibały ze Zmierzchu Stefana ego; jedyną perspektywą podczas pracy tego rodzaju są „kubiki”, o których myślał Gibała, czy ryzy, o których myśleli podziemni drukarze. I od wydajności pracy tego rodzaju w znacznej mierze — przynajmniej przez pewien czas — zależały sukcesy demokratycznej opozycji.

O ile intelektualiści zyskiwali na tym dziwnym mariażu wsparcie natury technicznej, o tyle druga strona zyskiwała cenną dla siebie ochronę przed samowolą władzy. Ale przecież nie tylko — wolność słowa, o którą walczyła demokratyczna opozycja, była czymś pożądanym również dla kręgów hippisowskich, które w warunkach realnego socjalizmu nie miały oczywiście możliwości ekspresji. 1 właśnie na styku tych dwu tak różnych środowisk powstał „Puls”.

Wydany jesienią 1977 roku pierwszy numer „Pulsu”, nieregularnego kwartalnika literackiego, jak określili swoje pismo redaktorzy, otwiera tekst profesora Stanisława Ossowskiego Problematyka swobody słowa w dyskusjach naukowych. Jest to artykuł polemiczny wobec tekstu profesora Tadeusza Kotarbińskiego zamieszczonego w „Przeglądzie Kulturalnym” z 26 października 1961 roku. Cenzura nie dopuściła do publikacji artykułu Ossowskiego i doczekał się on druku dopiero w „Pulsie”.
Stało się więc tak, że pierwsze słowa, jakie nowe pismo przekazało swoim czytelnikom były następujące:

Wśród podstawowych zasad demokracji ateńskiej zajmował się postulat, dla którego utworzono specjalne słowo: izogonia; jednakowa dla wszystkich wolność w wypowiadaniu się. Ateny Peryklesa były z tego prawa szczególnie dumne.

Nie ma chyba sposobu, aby wprowadzając w obieg czytelniczy nowe czasopismo silniej zaakcentować dostojny, klasyczny konserwatyzm. Ateny Peryklesa przywołane w pierwszym zdaniu wstępnego artykułu oznaczają przecież, że redaktorzy zwracają się do czytelników słowami: „Dwadzieścia pięć wieków kultury śródziemnomorskiej patrzy na was z łamów naszego czasopisma!”

I w tym samym numerze, jako praktyczna realizacja owej izogenii, pojawia się Allen Ginsberg, na razie wierszem Kral Majales, bo Skowyt ukaże się dopiero w numerze 4-5, na przełomie roku 1978/79, a więc w 22 lata po ukazaniu się oryginału. Opóźnienie jest większe niż w przypadku tekstu profesora Ossowskiego nie tylko o parę lat; o ile bowiem przypomnienie o zasadach ateńskiej demokracji jest pożyteczne w każdym czasie, o tyle będący pokoleniowym manifestem Skowyt ukazuje się opóźniony o całe pokolenie.

I ukazuje się w jakże niezwykłych warunkach: „Puls” był czasopismem związanym z KOR-owską opozycją; nie wiedziałem wtedy, i zresztą nie wiem do dzisiaj, czy związek ten oznaczał również, że „Puls” był finansowany przez KOR, w tym środowisku bowiem sprawy finansowe traktowano ze szczególną dyskrecją. W każdym jednak razie związki te były na tyle silne i na tyle oczywiste, że działacze KOR-u czuli się za „Puls” odpowiedzialni, tym bardziej, że przekonanie o finansowaniu pisma przez KOR, nawet jeśli fałszywe, było jednak podówczas powszechne.

Warunki działania skłaniały do pewnego przewrażliwienia; presja rozpętywanych co i raz antykorowskich kampanii propagandowych kazała dmuchać na zimne i z największą troską i żarliwością pielęgnować to, co za Janem Józefem Lipskim przywykło się później nazywać „etosem KOR-u”. A niektóre publikacje „Pulsu , i to od pierwszego numeru, to był niewątpliwie cios w etos.

O ile bowiem zarówno profesor Ossowski osobiście, jak Peryklesowe Ateny były tego etosu idealną wręcz emanacją, o tyle o Ginsbergu ani całej beat generation nie sposób już tego powiedzieć. Nie ma w tym – jak sądzę – żadnego przypadku, że w pierwszym numerze pisma ukazał się nie Skowyt, ale wspomniany Kral Majales, wiersz czy może poemat poświęcony Czechosłowacji 1968 roku – co z KOR-owskim etosem było już w pełni zgodne, ale jednocześnie padały tam takie oto słowa:

a ja jestem Królem Maja, który po czesku nazywa się Kral Majales
a ja jestem Królem Maja, który śpi ze śmiejącymi się nastolatkami
a ja jestem Królem Maja, rzecz jasna,
bo jestem z pochodzenia Słowianinem i buddyjskim Żydem. ¹

I to już było zupełnie niedobrze, oczywiście nie z uwagi na tego buddyjskiego Żyda, ale z powodu śmiejących się nastolatek. W dodatku w tymże numerze Ginsbergowi towarzyszył jego przyjaciel i wydawca, Lawrence Ferlinghetti:

przechodzi obok purpurowa blondyna i jeden zbyt wysoki cycek wyskakuje i upada na mój talerz zwracam go jej
nie wyglądając na zbyt zakłopotanego
ona to bierze za dobry znak
siada
i daje mi drugi. ²

Otóż działacze KOR-u znaleźli się w sytuacji skrajnie odmiennej: wyglądali na zakłopotanych, nie brali tego za dobry znak, trafnie przewidując, że redakcja po pierwszym numerze zechce dać im drugi.
Obawy te rychło miały się spełnić. W numerze drugim problemy były te same, tylko chyba jeszcze drażliwsze: zaraz po antymarksistowskim eseju Simone Weil z nie drukowanego w Polsce tomu Opression et Liberté, a więc tekstu w pełni zgodnego z KOR-owskim etosem, ukazał się poemat Antoniego Pawlaka I śmierć, wiele śmierci... Był on wprawdzie opatrzony mottem z Walta Whitmana Death, many deaths I ll sing, ale była to bodaj jedyna rzecz, jaką w owym poemacie można było bez zastrzeżeń zaakceptować.
Mówi bowiem bohaterka poematu:

Będę nazywała się Kefas bowiem znaczy to skała a ja potrzebuję opoki na której mogłabym zbudować moją miłość.

Bohater odpowiada spolegliwie:

oto mój penis
powierzam ci go z ufnością
wiem że lubisz trzymać go w dłoniach
patrzeć jak budzi się w nich
jak powoli dźwiga w górę
w twoich małych palcach staje się
kwiatem rozkwitającym (gdy
zrobisz kilka ruchów ręką
wyrzuci z siebie
białe ziarno życia)

Ale to nie jest bynajmniej koniec, jak mógłby ktoś oczekiwać, bowiem para bohaterów poematu zamknęła się na 40 dni i 40 nocy w poszukiwaniu coraz to nowych wariantów:

albo
gdy z głową wtuloną w twoje uda próbuję sięgnąć
aż do bólu języka w rozchylające się przede mną drugie wargi i czuję że zaczynasz się wić wymawiając w jęku moje nowe imię aż po kilku drgnięciach nieruchomiejesz albo
kiedy trzymasz go lekko w palcach
bawiąc się patrzysz
jak pęcznieje i zmienia barwę
z uśmiechem bierzesz w szeroko rozchylone usta
gdy czuję na nim delikatny
dotyk języka i lekkie ssanie
gdy wchodzi głębiej aż do gardła
i mam dreszcze w koniuszkach palców
kiedy potrafię już tylko wyszeptać
szybciej szybciej —
przy wciąż gwałtowniejącym oddechu
by za chwilę odczuć ulgę
wielkie kojące ukojenie
popatrz masz na policzku
białe krople, to mogły być nasze dzieci. ³

Wszystko działo się – przypominam – w czasach bardzo odległych – poseł Marek Jurek był jeszcze dzieckiem, Antoni Macierewicz fascynował się Edwardem J. Abramowskim, ani podejrzewając że pisany mu los narodowca, natomiast Michnik i tu tkwi istota problemu – czynił wszystko dla nawiązania dialogu między lewicą laicką i Kościołem katolickim. Oczywiście z dzisiejszej perspektywy może się komuś wydawać, że ów dialog podówczas rozwijał się świetnie – wtedy jednak w bardzo wyraźny sposób kardynał Stefan Wyszyński odmawiał rozmowy nawet z najbardziej katolickimi reprezentantami środowiska KOR-owskiego. Jednocześnie, przemawiając w kościele św. Anny do przedstawicieli środowisk twórczych, stawiał im Prymas Tysiąclecia za wzór Kornela Makuszyńskiego.

Działania środowiska KOR-owskiego były – jak powszechnie wiadomo – oparte na zasadzie jawności, przecież jednak nie chodziło o ujawnienie wszystkiego, a właśnie różnica między postulowanym Makuszyńskim a realnym Pawlakiem ujawniła się za pośrednictwem „Pulsu” jakby zbyt drastycznie.

O ile wiem, z niezrozumiałych do dzisiaj powodów, żywione przez wielu obawy, iż „Trybuna Ludu” zechce na swoich łamach zacytować mniej więcej te fragmenty poematu Pawlaka, które tu przytoczyłem – okazały się ostatecznie płonne, przecież jednak możemy dziś sobie sine ira et studio powiedzieć, że absolutnie nie można było na to liczyć.

Doszło oto do nieoczekiwanej sytuacji komunikacyjnej: w normalnie funkcjonującym kraju powinno w oczywisty sposób istnieć miejsce do publikowania tekstów zarówno Stanisława Ossowskiego, jak Allena Ginsberga, a nawet Antoniego Pawlaka, tyle że niekoniecznie pod wspólną okładką. Że jednak Polska końca lat siedemdziesiątych nie była normalnym krajem, teksty te ukazywały się łącznie, odbierając czytelnikom możliwość wyboru i na skutek tego młodzi i zbuntowani wielbiciele Ginsberga czy Pawlaka chcąc nie chcąc dostawali do ręki Stanisława Ossowskiego czy Simone Weil, zaś erotyczne wynurzenia Pawlaka, wedle reguł działającego podówczas tajnego kolportażu, lądowały na biurkach dostojnych członków Akademii albo wręcz w parafiach kierowanych przez sprzyjających KOR-owskiemu ruchowi odważniejszych księży, sprawiając im niejaki kłopot.

Co ciekawe, kłopoty te nie były naddatkiem, ale stanowiły poniekąd immanentną cechę czasopisma. Było ono wydawane w 3 różniących się wersjach: oryginał – jeśli można się tak wyrazić stanowiły kopie maszynopisowe, oprawne albo nie, które poza przepisanymi na maszynie kartkami tekstów zawierały odbitki fotografii portretowych autorstwa Bartosza Pietrzaka, przedstawiających rozmaite szczególnie dostojne osoby ze środowiska opozycyjnego. Wspominam o tym, bowiem masowe – na ówczesne warunki – wydania NOW-ej już tych ilustracji nie zawierały, co oczywiście wynikało ze względów technicznych. A była jeszcze odmienna wersja londyńska. Uważam za niezbędne zwrócenie w tym miejscu uwagi na tak drobne nawet szczegóły, dzisiejszy czytelnik tych słów najłatwiej zapewne – jeśli w ogóle ówczesne numery „Pulsu” gdzieś znajdzie to w nie ilustrowanym wydaniu NOW-ej, gdy tymczasem realna w końcu lat siedemdziesiątych sytuacja komunikacyjna czasopisma polegała na tym, że np. błogosławionej pamięci Aniela Steinsbergowa czy mecenas Jan Olszewski znajdowali swoje – wspaniałe zresztą – portrety, jako ilustracje cytowanego poematu Pawlaka.

Ateńska izogonia postulowana przez Ossowskiego w 1961 r., zastosowana do praktyki PRL kilkanaście lat później, wystawiła środowiska demokratycznej opozycji na ciężką próbę, wydawało się bowiem oczywiste, że całą machinę, która umożliwiała m.in. publikowanie „Pulsu”, powołano do istnienia bynajmniej nie po to, aby poeta Pawlak miał gdzie opiewać ruję i porubstwo.

I nie da się z tego wyjść interpretując cytowany poemat korzystniej dla autora, nie wystarczy odmachnąć się na Henryka Sienkiewicza Stanisławem Brzozowskim, czy nawet nazwać Pawlaka Owidiuszem PRL-u – wszystko to bowiem dzieje się w sytuacji, kiedy drukowanie i rozpowszechnianie „Pulsu” zagrożone jest więzieniem, a w dodatku ci, którzy gotowi są ryzyko uwięzienia podjąć, czynią to z pobudek różnych od walki o przełamanie obyczajowego tabu. W stosownej skali kwestia dotyczy również tych, którzy nie ryzykując własnej wolności, wspierają demokratyczną opozycję finansowo: w końcu pieniądze zaczęto zbierać na pomoc dla prześladowanych robotników Radomia i Ursusa, w związku z czym zasadnie można było stawiać pytanie, jak daleko sięgały pełnomocnictwa do przeznaczenia ich na cele niebezpośrednio z tą pomocą związane.

Dostrzeżmy wielorakość problemów, jakie postawił przed demokratyczną opozycją „Puls” swoim pojawieniem się w drugim obiegu; nie chcę przez to powiedzieć, że redaktorzy pisma te problemy stworzyli, niemniej jednak to za ich sprawą stały się one widoczne czarno na białym, mimo niewyraźnego jeszcze druku. Nawet najsłabiej czytelne kopie wierszy Piotra Bratkowskiego sytuację uczytelniały:

rób miłość
nie używaj prezerwatyw pigułek i innych dekadenckich wymysłów nie onanizuj się pamiętaj
każda zmarnowana lub źle użyta kropla twojej spermy
to młyn na wodę sił imperialistycznych i zimnowojennych make love not war rób miłość. ⁴

I dla dopełnienia drugi wiersz:

siedzieliśmy na podłodze paląc trawę słuchając Boba Dylana i Włodzimierza Wysockiego potem ktoś przyszedł i kazał się rozejść więc zrobiliśmy rewolucję. ⁵

Problem ideowy rysuje się tu niezwykle wyraźnie: motywacja Bratkowskiego w sposób dosyć oczywisty różni się od tej, która pchnęła do działania Jacka Kuronia, Jana Józefa Lipskiego czy Anielę Steinsbergową. A cóż dopiero, gdyby pomyśleć o tych uczestnikach demokratycznej opozycji, którzy lubili określać się jako jej nurt niepodległościowy!

Bratkowski stwarza wyłącznie kłopoty: przecież nawet kiedy występuje przeciw onanizmowi i zwalczanym przez Kościół środkom antykoncepcyjnym, trudno się z nim zidentyfikować, a cóż dopiero, gdy się okazuje, że wolność, o którą chciałby walczyć, polegać ma na nieskrępowanym dostępie do narkotyków. A przecież – po pierwsze – ruch, w ramach którego pismo się ukazuje, bezustannie zaznacza, że dąży do egzekwowania, a nie łamania prawa; po drugie – znaczna część uczestników tego ruchu, uważając niektóre prawa za niesprawiedliwe i warte zmienienia, w żadnym wypadku nie decydowałaby się na zaprzestanie ścigania handlu narkotykami; i po trzecie wreszcie – z politycznego punktu widzenia deklaracja Bratkowskiego jest strzałem do własnej bramki, i to nie bramki – by tak powiedzieć – prywatnej, ale wspólnej.

I w tym miejscu dotykamy kwestii niezmiernie istotnej: ówczesny ruch demokratycznej opozycji miał charakter wspólnotowy, i to mimo istniejących w nim poważnych różnic: jednym chodziło raczej o to, co społeczne, innym o to, co narodowe, na pewno jednak cały ów ruch nie powstał, aby walczyć o te prawa jednostki, których domagał się w cytowanym wierszu Piotr Bratkowski. Walka szła o przywrócenie jednostce jej praw do nieskrępowanego organizowania się we wspólnoty, co komuniści trafnie uważali za niebezpieczne dla samej istoty ich władzy. I to ich przekonanie – błędne lub co najmniej dyskusyjne – iż młodzi ludzie siedzący na podłodze i palący trawę stanowią zagrażającą ustrojowi wspólnotę, miało zasadnicze znaczenie dla owego dziwnego spotkania w drugim obiegu, o którym tu mówimy.

Izogonia powstała i nieoczekiwanie, i sztucznie, stając się przyczyną iście greckiego cudu: powstały sojusz, właśnie ze względu na zasadniczą różnorodność składających się nań elementów, okazał się dysponować ogromną siłą. Środowiska, które stworzyły KOR, a więc elity intelektualne, artystyczne i polityczne mogły stanowić choćby i najdoskonalszy w świecie sztab, ale nie były w stanie wystawić armii, oczywiście poza jakimś jednym czy drugim pułkiem oficerskim – wiadomo jednak, że oficerskimi pułkami nie wygra się żadnej wojny. A tę wojnę wygrano w znacznej mierze za sprawą tego sojuszu. A że owa izogonia doprowadziła do powstania ruchu wielce niehomogenicznego, musiało dojść później do następnej wojny, która przeszła do historii pod nazwą „wojny na górze”. Ale to już zupełnie inna historia.

1. A. Ginsberg, Kral Majales, przeł. Piotr Allen [Piotr Bikont], „Puls” nr 1, s. 61.
2. L. Ferlinghetti, Przeludnienie, przeł. Piotr Allen [Piotr Bikont], „Puls”nr 1, s. 66.
3. A. Pawlak, I śmierć, wiele śmierci..., „Puls” 1978 nr 2, s. 31-38.
4. P. Bratkowski, Make love not war, „Puls” 1979/80 nr 6, s. 91.
5. Rewolucja, ibidem.

(...)Na kolejnych wykładach prowadzonych przez prelegentów towarzystwa Kursów Naukowych, zrzeszającego - jak wiesz – ludzi o ogromnym znaczeniu dla intelektualnego życia kraju, ekscesy bojówkarzy powtarzają się i wzmagają; nie wiem, na ilu takich wykładach byłeś obecny - ostatnio dochodzi do kradzieży, bicia kobiet, nie mówiąc już o wykładowcach i studentach, z taką bojówkarską wprawą, że na wykładzie Jacka Kuronia 21 marca spowodowano dwa wstrząsy mózgu. Oczywiście nie wiem, co jeszcze się wydarzy do czasu, kiedy otrzymasz ten list.

Takie są dotykalne fakty, w których po części uczestni¬czyłeś osobiście, w których po części uczestniczyłem osobiście ja - tyle że nie spotkaliśmy się na jednym wykładzie. A prze¬cież mogliśmy się spotkać, my dwaj, znający się lat kilkanaście, od immatrykulacji, czyli inaczej mówiąc prawie całe świadome życie.

Coś nas u progu tego życia musiało łączyć, skorośmy się db dziś jeszcze nie rozdzielili, skoro obaj po maturze posta¬nowiliśmy wybrać tak nietypowy w naszym pokoleniu dla chłopców dobrze zapowiadających się, kierunek studiów jak pedagogika.

Była w tym wyborze jakaś chęć społecznego działania, był opty¬mizm pozwalający wierzyć, że działaniem można zmieniać i napra¬wiać świat. Co do mnie - Choć zmieniłem kierunek studiów, nie zmieniłem tych przekonań.

I oto dziś spotykamy się tak dosłownie po dwóch stronach barykady. Tyle, że jeszcze do siebie nie strzelamy. Na razie.
Czy jesteś całkiem pewien, że Twoja partia nie zacznie któregoś dnia do mnie strzelać za moje artykuły czy wykłady? Kiedy ta barykada między nami wyrosła? I dlaczego?

Zapisując się do PZPR zdawałeś sobie sprawę z zawartego w niej zła i nawet je eksponowałeś dialektycznie jako motyw swojego wstąpienia: chciałeś przyjąć rolę "przyzwoitego partyjnego”, a gdyby wszyscy przyzwoici ludzie... etc. Wywodziłeś, że przynależność do PZPR stwarza możliwości działania jakich nie ma poza tą organizacją i że te możliwości da się wykorzystać dla czynienia dobra»
Janek Walc

My, KOR-owcy, podejmowaliśmy niegdyś działania na rzecz celów, które stały się później celami Solidarności, w czasach, kiedy wylatywało się za to z pracy i spędzało raz po raz zwyczajowe 48 godzin w areszcie. Teraz nieustraszeni szermierze odnowy, dostawali dobrze płatne posady w regionach, służbowe samochody i sekretarki, przy czym, dla pikanterii, nasze kariery związkowe były hamowane przez to właśnie, co powinno je przyspieszać, czyli przez wcześniejsze zasługi.

Jak powszechnie wiadomo, jeszcze podczas gdańskich rokowań władza zajęła stanowisko, iż może się zgodzić na żądania MKS-u , ale jednocześnie cała siła propagandy zwrócona została przeciw tym, którzy współbudowali świadomość robotników, pozwalającą im owe żądania sformułować. Największą nienawiść propagandystów budził oczywiście Jacek Kuroń, autor historycznego wezwania "nie palcie komitetów, zakładajcie własne”.

Nie należało władzy drażnić, trzeba było postępować w ten sposób, aby nie utrud¬niać sytuacji, co sprowadzało się do tego,, że nie mogliśmy zajmować w Solidarności stanowisk, do których byliśmy przygotowani swoimi umiejętnościami i dotychczasową działalnością.

Najboleśniejsze było to, że działania władz, mające na celu utrudnianie doświadczonym działaczom opozycyjnym zajmowania istotnych miejsc w Solidarności, działania zresztą z punktu widzenia władz jak najbardziej celowe, natrafiały na niezwykle podatny grunt pośród tych, którzy do ruchu doszlusowali później, którzy szermierzami odnowy stali się wtedy dopiero, gdy stało się to i dozwolone. Atakowanie KOR-owców, odcinanie się od "opozycji" stwarzało im wygodną sytuację, w której nie musieli, ani przed sobą, ani przed nikim innym rozliczać się ze swojego przedsierpniowego milczenia, czy nawet współdziałania z władzami. Światli wydawało by się, ludzie godzili się z poglądem, że -owców nie powinno się dopuszczać do poważniejszych stanowisk w Związku, bo zachodzi podejrzenie, że zechcą tam realizować swoje "ambicje polityczne".

Nie wiem, co się tu stało, bo niby Solidarność odrzucała propagandowy język "Trybuny Ludu", ale jednocześnie dawała sobie wmawiać, że już lepiej się w towarzystwie przyznać do wenerycznej choroby, niż do politycznych ambicji.

I aż mi głupio powiedzieć, ze sam takich ambicji nigdy nie miałem – tak mi się przynajmniej wydaje, choć może to nieprawda, może mi tylko wmówiono, że mi się one nie należą.

Ale przecież mieliśmy przyjaciół, którzy je mieli i którym odmawiano do nich prawa.

Chociaż władza ustalała warunki tej odmowy – nikt, nawet po przeciwnej stronie, nie pytał, jakie one są, te słynne "ambicje polityczne KOR-owców". A przecież zarazem nikt nie był w stanie imputować nam rzucania nieodpowiedzialnych haseł, dążenia do odzyskania manu militari Lwowa i Wilna. Za to dla dobra publicznego proponowano nam, żebyśmy się do niej nie pchali, a wyjściem optymalnym byłoby oczywiście, gdybyśmy się poszli utopić.(…)

My, weterani dysydencji, wyciruchy aresztów w całym kraju, nie mogliśmy, patrząc na tych nowo kreowanych rycerzy odnowy, nie czuć bolesnej zadry, nie mogliśmy nie zadawać pytania: „a gdzieście byli, kiedy nas ścigano, bito i włó¬czono po komendach?”. I czasem dokładnie było wiadomo, gdzie, cza¬sem pamiętaliśmy szczegółowo, kiedy i w jakich okolicznościach pan X czy Y nie chciał podpisać jakiegoś apelu, odmówił pożyczenia samochodu, opublikował wredny tekst. Nowe, częstokroć płomie¬nne ich zaangażowanie wyglądało przede wszystkim trochę głupio: jeszcze widzieliśmy ich w rolach dawnych i nowe wyglądały jak przebranie. (…) Nie mówię tu o tych ludziach, – ale o naszym na nich patrzeniu.

Już wtedy zresztą było wiadomo, że tak patrzeć nie należy, że nie wolno i były liczne uzasadnienia, od ewangelicznych do pragmatycznych. Ale problem mimo wszystko istniał i nie przypadkiem w swojej publicystyce z jesieni 1980 roku cytowałem słowa Pierwszej Brygady gorzki wyrzut wobec tych, do których się niegdyś kołatało, tych, co mówili, żeśmy stumanieni, i nawoływałem, żeby błędu legionistów drugi raz nie powtarzać, starając się i samego siebie przekonać do takiej mądrej, ale z punktu widzenia emocjonalnego trudnej postawy, w konkluzji tego tekstu mówiłem, że przed sierpniem mieliśmy do czynienia z syste-mem, który porządnych ludzi czynił świniami, tym więc goręcej należy powitać okres nowy, który nawet z łobuzów będzie robił zwolenników wolności, demokracji i innych równie sympatycznych idei.(…)

Jest jakoś tak, że wychowani jesteśmy w tradycji wybaczania /niektórzy uważają, że to jedna z najważniejszych przyczyn polskich nieszczęść/ i aprioryczne odmówienie racji przeciwnikowi, niechęć do wmyślenia s w jego sytuację jest nie tylko nierycerska, ale nasz przeciwnik i nas przecież określa, przeto akty redukcji na nim dokonywane rykoszetem uderzają w nas samych. (...)

A więc przede wszystkim: do zamierzchłej przeszłości należą czasy, kiedy przedstawiciele władz PRL i ich adherenci mogli z jaką taką choćby skutecznością powoływać się na tradycje polskiej lewi¬cy, tradycje, w jakich notabene zostałem wychowany, tradycje wal¬ki o wolność, o prawa dla słabych i skrzywdzonych, te, które wyznaczają nazwiska Mickiewicza, Żeromskiego, Struga.
(…)
Mam intelektualny obowiązek zrozumienia, że może istnieć pewna ilość obywateli polskich, żywiących przekonanie, iż ostatnie 200 lat historii Polski dowodzi niemożliwości wygrania z Rosją i to bez względu na panujący w niej ład czy nieład ustrojowy. Jest to, jak powiedziałem, pogląd rozsądny, równie rozsądny zresztą, jak pogląd, że ostatnie 200 lat historii Rosji dowodzi, że nie ma ona z Polski wymiernego pożytku, ma natomiast wymierne kłopoty – ale oba te poglądy są w obu krajach, mówiąc enigmatycznie, po prostu niepopularne.

Opcja za podporządkowaniem się Rosji, tradycyjnie prawicowa zresztą, miewała na przestrzeni polskich dziejów wielu i różnych zwolenników i promotorów. Nie było jednak bodaj w dziejach kolejnych spadkobierców idei targowickiej pokolenia tak bezna¬dziejnie zrezygnowanego, jak obecne. Poprzednicy Bratnego coś za owo poddanie się Rosji chcieli osiągnąć, wierzyli, że przyniesie ono prywislanskiemu krajowi rozkwit gospodarczy, bo rosyj-skie rynki zbytu itd., wierzyli, że posłując do Dumy uzyska się rzeczywisty wpływ na politykę światowego imperium, że Polska z jej zachodnią, wyższą kulturą, będzie w stanie nad Rosją ostatecznie zapanować, powtórzyć grecki cud…(…)

Już nam niczego nie oferują poza nadzieją, że może uda się uniknąć wjazdu do Polski sowieckich czołgów, uniknąć powtórzenia rzezi, wywózek na Sybir, inkorporacji do imperium i totalnej sowietyzacji. Nie chcemy tego słuchać, my, spadkobiercy Jagiellonów, Batorego, Mickiewicza. Mówimy na to – zdrada. A przecież, jeżeli rozumować uczciwie, nie sposób w pełni odrzucić racji targowiczan. Zastanawiam się czasem, czy tym, co ich od nas odróżnia nie jest po prostu pesymizm, brak wiary w to, że może się jeszcze w tym kraju wydarzyć kiedyś coś dobrego.

Owa wiara właśnie, opozycja między pesymizmem i optymizmem, to zagadnienie niezwykle znaczące dla rozumienia współczesnej Polski.
W czasach KOR-owskich mówiliśmy, że optymiści są w naszym środowisku, a pesymiści należą do partii.

Jest w tej opozycji coś ważnego, tym bardziej, że pesymizm choć tak dla nich dzisiaj charakterystyczny, nie jest przecież bynajmniej grzechem pierworodnym polskich komunistów, przeciwnie, siłą kreacyjną tej partii był optymizm właśnie, może naiwny bardzo, może nieuzasadniony i prymitywny, ale to on był najważniejszą przesłanką zdobycia przez nich władzy, którą do dziś utrzymują.

Jacek Kuroń polemizuje ze mną w „Gazecie Wyborczej” występując przeciwko moim elitarystycznym napaściom na ludzi niewykształconych, chętnych jednak do sprawowania najwyższych państwowych urzędów. I mrugając rzęsami niczym Królewna Ścieżka wymienia jednym tchem Wałęsę, a i Frasyniuka, powiadając, że tu się dokonała rewolucja, więc się struktury społeczne przetasowały i elektryk został prezydentem, a kierowca ciężarówki wiceprzewodniczącym dużej partii politycznej. I dalej udając Królewnę Śnieżkę pyta Kuroń retorycznie, czy ma jakiekolwiek znaczenie, iż sam jest człowiekiem wykształconym.

Pozwolę sobie złamać konwencję i na to retoryczne pytanie odpowiedzieć. Otóż nie mam najmniejszych wątpliwości, że ma to znaczenie ogromne. Kiedy mówię o wykształceniu, mam na myśli wiedzę, a nie takie czy inne dyplomy; studiowałem pedagogikę na Uniwersytecie, gdzie wykładali profesorowie doktorowie habilitowani, i chodziłem również na wykłady z pedagogiki na uniwersytecie latającym, gdzie wykładał prosty magister Kuroń, miałem więc okazję wyrobić sobie na ten temat jakiś pogląd.

I powiem nawet więcej: Jeśli rozmaite uczelnie pedagogiczne nie nadały doktoratów honoris causa Jackowi Kuroniowi, podczas gdy inne uczelnie nadawały doktoraty tego rodzaju Pierwszemu Elektrykowi Rzeczypospolitej, to można na tej podstawie wypowiadać się raczej o owych uczelniach niż o kwalifikacjach promowanych przez nie – bądź nie promowanych – doktorów.

Z pewną nieśmiałością powiem wręcz tak: „Solidarność ” wymyśl ił nie kto inny, tylko Jacek Kuroń, i to on – i tylko on – powinien w sierpniu 1980 roku zostać jej przewodniczącym. Jeżeli stało się inaczej, to nie dlatego, że Jackowi zabrakło kwalifikacji elektryka (obawiam się, że w tym temacie naprawdę okazałby się kiepski), ale z tego powodu, że towarzysze z elektrykiem gotowi byli rozmawiać, natomiast inteligenta bali się jak diabeł święconej wody.

I niech się nikomu nie wydaje, że nie ma żadnego praktycznego sensu w uczeniu się łacińskich deklinacji albo zasad trygonometrii. Oto bowiem z naszego stosunku do łacińskiej gramatyki czy trygonometrycznych zasad wynikają bardzo praktyczne skutki.
Jesienią 1980 roku, znalazłszy się w Gdańsku, zwróciłem się do senatora Andrzeja ego, który podówczas bynajmniej nie był jeszcze senatorem, ale sekretarzem Przewodniczącego NSZZ „Solidarność” z następującą propozycją: „Andrzeju – powiedziałem – wiesz doskonale, że od lat utrzymuję nie tylko siebie, ale i rodzinę z korepetycji z polskiego i historii. Naprawdę umiem to robić. Czy komisja krajowa nie mogłaby mnie zatrudnić, abym tego wszystkiego nauczył Lecha Wałęsę?”

Kto zna senatora ego, wie doskonale, że można mu zarzucać różne rzeczy, ale nie to, aby był obdarzony nadmiernym poczuciem humoru. Zadumał się więc przyszły senator nad moją propozycją i z pełną powagą odrzekł rozumnie: „Masz zupełną rację, to jest wspaniały pomysł, ale ON się na to nigdy nie zgodzi”. Dalszy bieg wypadków pokazał dowodnie, że miał zupełną rację. ON się nie zgodził ani wtedy, ani potem. I jeżeli ta rozmowa sprzed lat o czymś świadczy, to o głębokim profesjonalizmie Andrzeja Celińskiego. Człowiek zajmujący się polityką powinien umieć jasno i precyzyjnie oceniać realia.

A z końcówkami łacińskich deklinacji czy z sinusem alfa jest po prostu tak, że lekceważenie dla nich demonstrują przede wszystkim ci, którzy nie tylko nie mają o nich pojęcia, ale nie chcą się ich nauczyć i żywią uzasadnione obawy, że w tej sytuacji zawsze pozostaną gorsi od ludzi wykształconych. I stąd prosta droga do poszukiwania sposobów, aby tych wykształconych ludzi jakoś inaczej sobie podporządkować.

I dlatego Jacek Kuroń zupełnie nie ma racji wymieniając jednym tchem Wałęsę, Bujaka i Frasyniuka. Czy ktokolwiek kiedykolwiek mówił o Bujaku albo Frasyniuku, że mają „instynkt polityczny”? A to przecież miało być główną kwalifikacją Wałęsy na Prezydenta Rzeczypospolitej. Otóż pewnie szanujący się inteligent nie powinien do takich rzeczy się przyznawać, ale kiedy ten argument słyszałem, budziły się we mnie iście zwierzęce instynkty.

Jarosław Kaczyński twierdzi obecnie, że Belweder konserwuje postpeerelowskie układy i objaśnia to sobie naiwnie przy pomocy fotografii, na której miałoby być widać, że min. Wachowski jest dawnym oficerem SB. Paradoks polega moim zdaniem na tym, że choć prezes Kaczyński wadliwie rozumuje, przez przypadek dochodzi do prawdziwego wniosku – oto za jego, Kaczyńskiego sprawą nieistniejący PRL odniósł swój pozagrobowy sukces, osadzając na urzędzie belwederskiego hegemona tego „prawdziwego robotnika”, na którego latem 1980 roku byli gotowi zgodzić się komuniści, byle tylko nie musieć za swojego głównego przeciwnika mieć Jacka Kuronia.

Włodzimierz Iljicz chciał, żeby kucharka rządziła państwem. Nam się udało jego marzenie wcielić w czyn, i to z naddatkiem, zatrudniając Kuronia przy gotowaniu zupy.

22 stycznia 1993

Mnóstwo Kainów jest pośród nas.
Ależ o Panie! oni niewinni Choć przyszłość nasza cofnęli, Inni szatani byli tam czynni;
O! rękę karaj, nie ślepy miecz!
Kornel Ujejski
W dniach 26 lipca i 4 sierpnia odbywał się w Radzyniu Podlaskim proces sierżanta MO, Eugeniusza Michalskiego, oskarżonego o pobicie na posterunku, podczas pełnienia służby, dwu osób - Krystyny Toczko i Jana Jastrzębskiego. Oba wypadki miały miejsce jesienią ub.r. i w obydwu doszło do ciężkich uszkodzeń ciała. Krystyna Toczko opuściła posterunek ze złamaną kopnięciem kością ogonową, Jan Jastrzębski z odbitymi pałką nerkami, co spowodowało krwiomocz i doprowadziło do konieczności leczenia szpitalnego.

Oboje poszkodowani złożyli stosowne skargi w miejscowej prokuraturze, która po upływie kilku miesięcy zdecydowała się na wniesienie aktu oskarżenia. Oskarżony milicjant nie przyznał się do winy ani podczas śledztwa, ani przed sądem, jednak po przesłuchaniu ok. 20 świadków skazany został na kary po półtora roku za każdy czyn, łącznie jednak również półtora roku i 6.000 zł. grzyw oraz koszta sądowe. Wykonanie kary sąd postanowił zawiesić na okres dwu lat ze względu na dotychczasową niekaralność oskarżonego. Wyrok jest nieprawomocny. I podlega zaskarżeniu.
Obserwacja tego procesu budzi poważne refleksje - przede wszystkim interesującym novum jest sam fakt wniesienia przez prokuraturę oskarżenia przeciw milicjantom, do tej pory bowiem składane przez pobitych skargi nie prowadziły do wniesienia aktu oskarżenia. I oto wreszcie gdzieś sprawiedliwości stało się zadość.

Oczywiście można dyskutować nad wysokością wymierzonej skazanemu kary, rażąco niższej od kary jakie za takie same przestępstwa ponoszą ludzie nie chronieni milicyjnym immunitetem ważne, że i prokuratura i sąd pokonały wreszcie warunkowy odruch chowania pod siebie każdej sprawy, w której przestępcą jest człowiek w stalowoniebieskim mundurze.

Czy stało się tak dlatego, ze sierżant Michalski przekroczył swoim zachowaniem przyjęte w jego środowisku granice brutalności? Wszystko zależy oczywiście od punktu widzenia, ale z perspektywy Białej Księgi udowodnione mu pobicia nie były szczególnie brutalne. Ot, szara milicyjna codzienność. Oczywiście z takiej perspektywy patrzeć nie wolno. Michalski, podoficer dyżurny Komendy MO w Radzyniu Podlaskim, kopniakiem postanowił uwolnić się od natarczywości czterdziestokilkuletniej kobiety, matki zatrzymanego poprzedniego dnia chłopaka, która przybywszy na posterunek przyniosła synowi śniadanie i domagała się widzenia z nim. Sierżant nie umiał rozwiązać tej sprawy inaczej niż podkutym służbowym butem.

Przez Jastrzębskiego sierżant również poczuł się sprowokowany: podczas gdy pełnił dyżur na posterunku w niedzielne przedpołudnie, do drzwi jego prywatnego mieszkania zapukali – jak sam mówi – Jehowi. Małżonka nie wpuściła ich, ale zatelefonował do męża. Sierżant, chociaż był sam na służbie, zostawił posterunek i pobiegł interweniować. Złapał groźnego przestępce Jastrzębskiego w sąsiednim mieszkaniu, gdzie ten – jak zeznał – w oparciu o Pismo Święte głosił Dobrą Nowinę jako praktyk swojej religii.

Sierżant doprowadził więc /zresztą z pewnymi oporami/ Jastrzębskiego na posterunek z pomocą sąsiada, pięćdziesięcioletniego emeryta MO, wyjął z pancernej szafy służbową pałkę i zabrał się do nawracania innowiercy. Bił aż się zmęczył a następnie zawiadomił o pojmaniu groźnego przestępcy komórkę Służby Bezpieczeństwa /czy jakby powiedziała Anna Kłodzińska, kontrwywiadu/ w Komendzie Wojewódzkiej w Białej Podlaskiej, która następnego dnia rano przysłała swojego agenta dla przesłuchania ujętego zbira.

Sierżant po dziś dzień nie rozumie, jak to się stało, że stanął przed sądem i przeżywa to głęboko i dramatycznie. Głos mu się łamał na sali sądowej kiedy mówił o tym, że jego stróża porządku i sprawiedliwości postawiono przed sądem jak jakiego chuligana z ulicy, jego, który dbał zawsze o to, by jak najsumienniej wypełniać rozkazy i zarządzenia swoich przełożonych. On zna zarządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych nr 26/74 o użyciu pałki służbowej, które zaleca aby w m i a r ę m o ż n o ś c i nie narazić człowieka na rozstrój zdrowia, ale nie rozumie, po co te lekarskie obdukcje - przecież jeśli się bije, to nie sposób, żeby nie było śladów...

Według najgłębszego przekonania sierżanta Michalskiego zarówno Krystyna Toczko jak Jan Jastrzębski to ludzie zagrażający porządkowi społecznemu i utrudniający funkcjonowanie władzy i za nią właśnie sierżant się ujął, a jeżeli był przy tym brutalny, świadczy to tylko, jak głęboko dotyka go wewnętrznie każdy przejaw naruszenia porządku społecznego.

Sierżant ma powody, aby uważać się i zapewne się uważać się i zapewne się uważa za wzorowego współczesnego Polaka :czterdziestolatek, żonaty, dwoje dzieci, chłopskie pochodzenie, członek PZPR, 6 i pół na rękę, świetna opinia w pracy - i nagle pod sąd, jak jakiego chuligana z ulicy... Te opinię o sierżancie podzielają najpewniej i jego przełożeni, skoro od dnia ogłoszenia wyroku mimo wszczęcia śledztwa i wniesienia aktu oskarżenia nie został zawieszony w czynnościach służbowych ( czy zawieszono go po wyroku – nie wiadomo).

Oskarżonemu, który do końca nie zrozumiał ani nie zaakceptował faktu stanięcia przed sądem w tym charakterze, bronic się było bardzo trudno. Obrał więc najłatwiejsza linię obrony i jak mówią fachowcy „poszedł w zaparte” to znaczy twierdził, że Jastrzębskiego na posterunku w ogóle nie bił, a najwyżej trochę szarpał podczas doprowadzania, bowiem Jastrzębski stawiał bierny opór w trakcie tej szarpaniny doprowadzony mógł się przewrócić na but sierżanta. Jeżeli chodzi o Krystynę Toczko, to bynajmniej jej nie kopnął ani nie uderzył, a złamanie kości ogonowej powstało zapewne w ten sposób, że pokrzywdzona na posterunku raz po raz nerwowo siadała i wstawała tak długo, aż sobie ową krzywdę zrobiła.
Tłumaczenie to, podobnie jak zaznania kilkunastu kolegów-milicjantów oskarżonego, pragnących mu pomóc, bardziej przypominają dowcipy z milicyjnej serii niż zeznania funkcjonariuszy publicznych przed sądem i charakterystyczne, że właśnie na rażących sprzecznościach, kłamstwach i nieprawdopodobieństwach zawartych w wyjaśnieniach świadków obrony sąd oparł swój wyrok skazujący.

W końcowym przemówieniu prokurator jednoznacznie odpowiedział na postawione przeze mnie na wstępie tego komentarza pytanie o przyczynę wszczęcia procesu przeciwko sierżantowi Michalskiemu, oto Michalski bije, a społeczeństwo mówi, że bije milicja. Takie fakty - tu wspaniała freudowska pomyłka prokuratora - nie powinny ujrzeć światła dziennego. Sąd w ustnym uzasadnieniu wyroku podzielił stanowisko prokuratora i podkreślił ponadto, że postępowanie sierżanta Michalskiego godzi w autorytet wymiaru sprawiedliwości, rzuca cień nie tylko na szaroniebieski mundur, ale i na czarną togą, i dlatego musi on zostać skazany.

Oto więc wyrok swój zawdzięcza Michalski nie normom prawnym, nie poczuciu sprawiedliwości prokuratora czy sędziego, nie wyjątkowej brutalności swojego postępowania, ale głosowi opinii publicznej, który nareszcie w Polsce stał się słyszalny.

Być może wyrok wydany na Michalskiego jest precedensowy, być może będzie się teraz karać milicjantów za bicie ludzi bez wyraźnego rozkazu i dobrze, jeżeli tak się stanie. Ale przecież jednocześnie trzeba mieć świadomość, że wyrok jest dla Michalskiego niesprawiedliwy. Tak, niesprawiedliwy, kolejne, konieczne dla społecznego interesu wyroki w analogicznych sprawach będą również niesprawiedliwe i dlatego nie powinny wzbudzać zadowolenia.

Wyrok sprawiedliwy to taki, który sam skazany rozumie i akceptuje, którego może się spodziewać w momencie popełniania czynu sprzecznego z uznanym powszechnie /w tym i przez sprawcę/ porządkiem społecznym. I dlatego nawet złodziej recydywista, który o sądzie, prokuraturze i milicji mówi samymi przekleństwami, wie doskonale, ile się za dany skok należy i wkalkulowuje weń ewentualny wyrok jako ryzyko zawodowe. Nie jest tak bynajmniej z sierżantem Michalskim, który uważa, że postępował jak tysiące jego kolegów, cieszących się bezwzględną wolnością i szacunkiem przełożonych, a jestem przekonany, że gdyby przeczytał Białą Księgę i inne dokumenty KOR-u, np. te, które obrazowały pacyfikację w Ursusie czy w Radomiu, uznałby się za człowieka wyjątkowo łagodnego.

Sprawa sierżanta Michalskiego pokazuje, jak długa i trudna jest droga od anarchii do sprawiedliwości.

Kiedy wybierałem się do Białej Podlaskiej na proces płk. Witolda Rozwensa, do niedawna dyrektora departamentu w Prokuraturze Generalnej, oskarżonego o nieumyślne zastrzelenie trzyipółletniego chłopczyka, redaktor "BI”, Sewek Blumsztajn usiłował ze swoją znaną, ewangeliczną dobrocią odwieść mnie od zamiaru pisania na ten temat. Tłumaczył mi, że jest to przede wszystkim ludzka tragedia, nieszczęśliwy dla Rozwensa przypadek, którego nie godzi się nam dyskontować propagandowo dlatego tylko, że wydarzył się naszemu wrogowi.

Uznając w pełni te zastrzeżenia natury, moralnej odpowiedziałem Sewkowi, że ewentualny artykuł o procesie będzie napisany niejako przez samego oskarżonego - chodzi przecież nie o wypadek na polowaniu, który może zdarzyć się zawsze, ale o jego okoliczności i przyczyny,a co najważniejsze - o postawę, jaką wobec zaistniałej tragedii zajmie na sali sądowej jej sprawca.

Znane i przed rozprawą fakty wyglądały w ten sposób, że wina Rozwensa w ich świetle wydawała się bezsporną (oczywiste było zabójstwo i osoba sprawcy,jak również i to, że strzały oddane zostały poza terenem łowieckim), należało więc przypuszczać, że nie mając szans na uniewinnienie, Rozwens postawi sobie za cel zachowanie twarzy. Oczekiwałem więc krótkiego i prostego przyznania się do winy i ewentualnego zwrócenia się do Sądu z prośbą o łagodny wymian kary. Można było liczyć, że przy takiej postawie oskarżonego całą tę tragiczną sprawę da się załatwić szybko i bez zbędnej sensacji.

Jeżeli stało się inaczej, to nawet nie dlatego, by sam Witold Rozwens nie zdawał sobie sprawy, że przewidywane przeze mnie rozwiązanie jest dla niego najkorzystniejsze - oto w moim przekonaniu uniemożliwiła je nie tylko wola oskarżonego, ile cechy jego osobowości - te cechy, które doprowadziły go do wysokich stanowisk państwowych, te cechy, które nasz system polityczny kształtuje u swoich opriczników.

Stanął więc przed Sądem Rejonowym w Białej Podlaskiej mężczyzna 47-letni, ojciec dwojga dorosłych dzieci, pochodzenia robotniczego, pułkownik Wojska Polskiego, Kawaler Orderu Polonia Restituta, Złotego Krzyża Zasługi, Medalu Edukacji Narodowej, Medalu XXX-lecia i 14 innych odznaczeń, członek Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, niekarany, mający na utrzymaniu matkę staruszkę i córkę studentkę.

Gdy wymienił wszystkie te personalia, będące jednocześnie listą faworów, jakimi otoczyła go władza ludowa, pełnomocnik rodziców zabitego dziecka, oskarżyciel posiłkowy, mec. Lis-Olszewski zadał pytanie, które zawsze zadaje się oskarżonemu podczas ustalania personaliów,a które sąd tym razem pominął - o wysokość zarobków. I tu po raz pierwszy temu postawnemu i eleganckiemu mężczyźnie zabrakło odwagi, aby wobec sali pełnej miejscowej, prowincjonalnej biedy, tych robotników i chłopów, którym socjalizm nie stworzył raju na ziemi, wymienić zakończoną wielu zerami kwotę swoich miesięcznych dochodów.

Po odczytaniu aktu oskarżenia Witold Rozwens przyznał się do winy i oświadczył, że pragnie złożyć wyjaśnienia.
Przede wszystkim podkreślił, że bezpośrednio przed wypadkiem był bardzo przepracowany, a mimo to układ stosunków służbowych nie pozwalał mu na wykorzystanie należnego urlopu, w dodatku właśnie w lipcu zakończył się ciężki i długotrwały proces rozwodowy, który wyczerpał go zarówno nerwowo, jak i fizycznie.

Już w pierwszym zdaniu oskarżonego przemieszało się skomlenie o litość kosztem wywlekania spraw intymnych, o których człowiek ceniący własną godność nie wspomina, z jakimś klimatem podskórnego brudu, tego, który powoduje, że rozwód płk. Rozwensa nie mógł nastąpić w drodze gentelmen s agreement.

Tak tedy wycieńczony nerwowo i fizycznie Prokurator Rozwens wziął dwie strzelby i narzeczoną, będącą w wieku jego własnych dzieci i pojechał w kierunku Białej Podlaskiej, nie tylko aby polować i wypoczywać, lecz także, aby spotkać się z zaprzyjaźnionymi policjantami, których od lat nie widział, a którzy polowali w tym właśnie rejonie. 5 sierpnia Rozwens zjawił się w Białej i zgłosił do Prokuratury Wojewódzkiej, gdzie poprosił o udostępnienie specjalnego ośrodka wypoczynkowego w Szadku. Został natychmiast wraz z narzeczoną zawieziony do będącej własnością owej prokuratury niezamieszkałej gajówki, usytuowanej na niewielkiej leśnej polanie. Dodajmy, że na wiodącej do niej drodze ustawiony jest znak zakazujący ruchu wszelkich pojazdów mechanicznych, co nie przeszkadzało oczywiście ani Rozwensowi, ani jego przyjaciołom wjeżdżać samochodami. Na polanie tej, 60 m. od gajówki prokuratury, mieści się drugi dom, należący do rodziny Chacewiczów.
Już następnego dnia po przybyciu na miejsce Rozwens odstrzelił kozła.

Dolce vita, upływające pomiędzy narzeczoną, polowaniami, sutym jedzeniem i przyjaciółmi policjantami zakłócone jednak zostało przez psa lub psy Chacewiczów, które potarmosiły skórę suszącą się na oparciu ławki w nieogrodzonym obejściu. Rozwens widywał je już wcześniej i nawet - jak powiada - zastanawiał się, czy nie zwrócić uwagi właścicielowi, że jego psy włóczą się po terenie łowieckim, jednak poczucie rzeczywistości było naturalnie u Dyrektora Departamentu Profilaktyki Prokuratury Generalnej silniejsze niż poczucie prawa, przeto - jak zeznał - nie chciał zwracać się do Chacewicza nie wiedząc, jakie układy łączą go ze stałymi użytkownikami gajówki, białopodlaskimi prokuratorami.
Najwyraźniej zdolność przewidywania tego super-speca od profilaktyki nie pozwalała w żadnym wypadku spodziewać się, iż pies PGR-owskiego robotnika ośmieli się targnąć na generalno-prokuratorką własność, a jednak się targnął.
Rozwens twierdzi, że znalazł skórę tak poszarpaną, iż rzucił ją gdzie bądź i od tej pory wszelki ślad po niej zaginął. Oskarżony, jeszcze raz przeżywając tę bolesną stratę przed Sądem Rejonowym, podkreślił, iż nie krył swojego zdenerwowania, bo bardzo mu na skórze zależało. Szkoda była jednak nieodwracalna.

Cóż tedy Generalny Profilaktyk uczynił ze swoim drugim trofeum, łbem kozła? Oczywiście malowniczo uplasował go na tej samej ławie przed gajówką, nic bowiem nie wskazywało, że psy Chacewicza są recydywistami i zdecydują się powtórzyć swoje przestępstwo.
Tymczasem na myśliwych spadł nowy cios - oto wojewoda bialskopodlaski w związku ze stwierdzeniem wypadków wścieklizny wśród zwierząt wydał zarządzenie zakazujące polowań. Zaprzyjaźniony policjant, który o tym smutnym fakcie zawiadomił Rozwensa, zauważył jednocześnie, że jednak jest zwierzyna, której mordowanie jest dozwolone - oczywiście psy i koty, które w tej sytuacji należy uznać za wściekłe. Wydawało się, że przy wściekłości Rozwensa szanse psów Chacewicza zmalały do zera.

Krytycznego dnia 11 sierpnia przed południem do gajówki przybył miejscowy prokurator wojewódzki ze swoim zastępcą do spraw profilaktyki zresztą. Narzeczona przygotowała śniadanie, profilaktyk Generalny wyciągnął Stocka, zaś wojewódzki, dla zachowania hierarchii, wyjął z aktówki butelkę winiaku luksusowego, po czym - jak zeznaje oskarżony - wszyscy byli zupełnie trzeźwi.
Po śniadaniu, które skończyło się koło godziny pierwszej, wojewódzcy stróże porządku udali się pełnić swe zaszczytne obowiązki służbowe, zaś Rozwens z narzeczoną zajęli się przygotowaniem pożegnalnego obiadu dla zaprzyjaźnionych milicjantów, którzy mieli przybyć z sąsiedniej leśniczówki.

Do obiadu tego - jak zeznaje oskarżony - wypito w 5 osób jedną butelkę piwa i to zapewne ta jedna piąta butelki tak Rozwensa rozebrała, że po obiedzie, pożegnawszy przyjaciół, poszedł spać. Kiedy się zbudził, było mu czegoś źle i żeby się rozerwać postanowił pojechać do innego obwodu łowieckiego, gdzie miał jeszcze jeden odstrzał na kozła. Niestety jednak narzeczona odmówiła działu w wyprawie, a prokurator sam nie chciał prowadzić własnego samochodu, czego - jak powiada – nie robi planowo - mimo posiadanego prawa jazdy.

Nie układało się tego dnia Generalnemu Profilaktykowi, do wszystkich, przykrości wcześniejszych doszedł jeszcze gniew na narzeczoną. Wyszedł na podwórze i stwierdził, że na dodatek nie ma łba. Zaczął go nerwowo szukać, ale nie znalazł, i co dziwniejsze, nie znalazła go również później ekipa śledcza. Swoją drogą, ciekawe, gdzie psy mogą schować łeb kozła razem z rogami, kiedy mają do człowieka złość.

Oskarżony nie kryje, że był wściekły i- oświadczył narzeczonej, że zaraz psy odstrzeli. Jego zdenerwowanie - jak wyjaśnia - było spowodowane tym, że myśliwy ma obowiązek okazać władzom łowieckim poroże, bowiem nie do wszystkiego jednak wolno strzelać to właśnie, po rogach poznaje się, czy odstrzelono prawnie, czy bezprawnie i właśnie dlatego Dyrektor Departamentu Prokuratury Generalnej płk. Witold Rozwens był taki zdenerwowany, wiedział bowiem - jak zeznaje – że, komu jak komu, ale jemu nikt z kolegów ze Związku Łowieckiego na słowo nie uwierzy i wszyscy będą sądzić, że odstrzelił jakieś zwierzę, które do zabicia nie było przeznaczone.

W każdym razie wybrał dwa naboje z najgrubszym śrutem i schował do kieszeni. Nie mógł sobie jednak znaleźć miejsca, wobec czego zaczął przygotowywać ognisko przed domem, rozglądając się jednocześnie, czy w pobliżu nie kręci się nic, co można by zastrzelić. Ponieważ jednak tymczasem wybiła 19.30, Rozwens jako urzędnik zdyscyplinowany, nawet w tak trudnej chwili przystąpił do oglądania"Wieczoru z Dziennikiem”. Jednak i to nie przyniosło mu ukojenia, toteż gdy rozpoczął się film o Kusocińskim, wziął dubeltówkę i wyszedł przed dom. Załadowaną broń położył na foteliku turystycznym obok drewna, które przygotował na ognisko i wziął się do podpalania - jak mówi - harcerskiego stosu.
Czy jednak dzień był dla niego taki pechowy, czy koordynacja ruchów nie ta, czy prokurator za mało miał w sobie z harcerza - dość, że ogień zapalić się nie chciał, przeto już raczej prokuratorskim sposobem poszedł do domu po benzynę i gazetę. Zeznaje precyzyjnie: oblał ognisko benzyną, butelkę odrzucił w grządki, w prawą rękę ujął gazetę, lewą zaś wyjął z kieszeni na piersi zapalniczkę marki Ronson (Nie daruje tego szczegółu. Stoi przed sądem oskarżony o zabójstwo, ale jeszcze i tu przypomni swoją pańskość. Ronson, chamy, Ronson) i podpalił gazetę. Zanim jednak zdążył ją opuścić na oblany benzyną stos drewna, usłyszał od bramy szczekanie psa.
Odrzucił gazetę precz, chwycił strzelbę. Widział wyraźnie na tle bramy ze świeżych sosnowych desek. Wypalił z górnej lufy. Widział, że pies okręcił się wokół osi i uskoczył w lewo, w kierunku krzaków. Strzelił drugi raz ze swojej świetnej importowanej dubeltówki. Rozładował broń i poszedł do domu zapalić światło na podwórzu, aby obejrzeć rezultat strzału. Zobaczył zabite dziecko.

Wyjaśnijmy w tym miejscu kilka szczegółów: odległość od miejsca, w którym stał strzelający, do bramy, wynosi 23 kroki, a więc ok. 16 m. Cel, do którego Rozwens strzelał, znajdował się na podwórzu, a więc bliżej, niż owe 23 kroki. Pies, do którego jakoby strzelał, jest wielkości wilka. Zabity chłopczyk miał jasną bluzkę i długie jasnoblond włosy. Wg Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej krytycznego dnia ciemność zapadła o 20.49, czyli właśnie wtedy, kiedy miał miejsce strzał. Wg ojca zabitego chłopca, kiedy usłyszawszy strzał wybiegł z domu, dobrze widział odległe o ok. 50 m. słupy telegraficzne, a widać było i dalej. Wg orzeczenia biegłego weterynarza nie sposób stwierdzić, czy pies Chacewicza został trafiony śrutem, jakkolwiek kuleje na jedną łapę, wg orzeczenia Zakładu Medycyny Sądowej chłopiec trafiony został 14 śrutami pochodzącymi z dwu strzałów, które dosięgnęły go przy dwu różnych położeniach ciała. Jeden śrut przebił na wskroś mózg, inny tętnicę główną, kilka trafiło w klatkę piersiową, powodując krwotok z płuc. Rozwens twierdzi, że znalazł dziecko pod krzakiem, jednak ekipie śledczej nie udało się we wskazanym, przezeń miejscu stwierdzić żadnych śladów krwi, znaleziono natomiast ślady krwi grupy AB Rh+ (tej samej, co grupa krwi chłopca) na bramie wjazdowej, ale biegli nie wypowiedzieli się jednoznacznie, iż jest to na pewno krew ofiary.

Narzeczona utrzymuje, że po stwierdzeniu zabójstwa Rozwens załadował dubeltówkę i próbował do siebie strzelać, ona jednak po walce zdołała mu odebrać broń. Sam oskarżony stwierdza skromnie, iż tego nie pamięta, znajdował się bowiem w stanie szoku, jednak powiada, że następnego dnia zauważył na barkach ślady pogryzienia i podrapania. Prokurator domyśla się, że to narzeczona pogryzła go, odbierając mu strzelbę, przy czym z kronikarskiego obowiązku wypada podkreślić, że zgromadzeni na sali sądowej widzowie reagowali na ową supozycję niewłaściwie i bez zachowania stosownej dla przybytku Temidy powagi, dając swoim zachowaniem do zrozumienia, iż iunctim między gryzieniem a próbą samobójstwa nie jest dla nich oczywiste. A Rozwens stale podkreślał swoją szczerość wobec sądu i bez skrępowania wywlekał nawet rzeczy tak intymne i dwuznaczne. Może znów nie był w stanie przewidzieć, że po tych rewelacjach jego narzeczona, powszechnie taksowana wzrokiem przez obecnych stanie się obiektem kuluarowych dyskusji - wygląda na taką, co gryzie, czy też nie wygląda?

Pod wpływem narzeczonej prokurator postanowił jednak sprawdzić, czy dziecko na pewno zostało zabite i doszedł do wniosku, że jeszcze żyje. Narzeczona usiadła za kierownicą, a on z dzieckiem wsiadał właśnie na tylne siedzenie, kiedy nadbiegł ojciec zabitego chłopczyka, Zygmunt Chacewicz. Wszystko toczyło się bardzo szybko, bowiem ojciec zeznaje, że razem z żoną wybiegli z domu zaraz po strzale, wołając synka.
Samochód pełną szybkością na światłach i klaksonie pomknął w kierunku Białej Podlaskiej. Chacewicz twierdzi, że podczas jazdy narzeczona mówiła do Rozwensa: „Wiciu, a tak cie prosiłam, żebyś już nie brał brono do ręki, przecież już mieliśmy takie nieprzyjemności”, ale ani Rozwens, ani jego narzeczona nie przypominają sobie, żeby takie słowa zostały wypowiedziane.

Na korytarzu szpitalnym ojciec i zabójca czekali na wyrok lekarzy. Rozwens twierdzi, iż łączyła ich wspólna tragedia, szczególnie zaś to, że obaj nie mieli papierosów, ojciec natomiast tej duchowej swojej więzi z prokuratorem sobie nie przypomina. Pamięta natomiast, że kiedy oznajmiono mu o śmierci synka, sklął Rozwensa, ten zaś kazał mu się zamknąć, grożąc, że w przeciwnym wypadku potrafi go upierdolić – ale tego z kolei nie przypomina sobie oskarżony.

Ze szpitala Rozwens zawiadomił o popełnionym przestępstwie MO i Prokuraturę Wojewódzką, dokąd też - po zażyciu środków uspokajających - udał się osobiście, aby złożyć zeznania. Połączył się telefonicznie z Prokuraturą Generalną i złożył stosowny raport, który spowodował, że o drugiej w nocy przybył na miejsce Dyrektor Departamentu Śledczego. Do Prokuratury Wojewódzkiej wezwano też lekarza pogotowia, który od Rozwensa pobrał krew, aby zbadać zawartość alkoholu. Badanie dało wynik 0,000% i bodaj nie była to najlepsza przysługa wyświadczona oskarżonemu, niełatwo bowiem było obecnym na sali sądowej uwierzyć w to nagłe cudowne wyparowanie alkoholu z organizmu Witolda Rozwensa.

Po wyjaśnieniach oskarżonego normalną rzeczy koleją oskarżyciele i obrońca zadają mu pytania; prokurator pytał o obecny stosunek oskarżonego do motywów, jakie krytycznego wieczoru skłoniły go do strzelania w - jak sądził - psa Chacewiczów. Rozwens nie umiał jednak skorzystać z tej szansy i tłumaczy, że strzelanie psów jest obowiązkiem nieprzyjemnym, ale jednak obowiązkiem. Traktowałem go jako szkodnika – dodaje.
Lis-Olszewski pyta, jak rutynowany myśliwy (Rozwens poluje od 14 lat) może chybić dwoma kolejnymi strzałami, i to śrutem, dużego psa na kilkanaście metrów. Oskarżony ze spokojem fachowca wyrozumiale wyjaśnia laikom skomplikowane niuanse sztuki łowieckiej, wreszcie powiada, że zdarzają się zające, które bezkarnie potrafią przejść przed całą linią myśliwych i że nazywa się je zającami pancernymi.

Na kolejne pytania oskarżyciela posiłkowego Rozwens odpowiada,że nic nie wiedział o tym, że Chacewiczowie mają dzieci i zaprzecza twierdzeniu ojca, jakoby zabity chłopiec był tegoż dnia z Rowensem na grzybach, oraz, że był częstowany czekoladą i cukierkami.

Obrońca oskarżonego, mec. Pociej, wiceprezes Naczelnej Rady Adwokackiej prosi swego klienta, aby zechciał wyjaśnić, dlaczego tyle miejsca w swoich zeznaniach poświęcił precyzyjnemu określeniu ilości i rodzaju wypitego krytycznego dnia alkoholu, skoro akt oskarżenia nie zarzuca mu popełnienia przestępstwa w stanie nietrzeźwym. Oskarżony wyjaśnia, iż po wypadku obiegały kraj rozmaite wersje zdarzenia, których motywem przewodnim i niezmiennym było przekonanie, iż zabójca był kompletnie pijany. Rozwens dodaje też, że wersje takie rozpowszechniane były przez członków Zarządu Głównego Polskiego Związku Łowieckiego. Swoją drogą interesujące, czemu to ludzie tak Rozwensa nie lubią.
Wprawnie podpytywany przez swego obrońcę, prokurator jeszcze raz deklinować zaczął słowo tragedia, mówiąc w tym kontekście jednym tchem o zabitym chłopczyku i swojej złamanej karierze, a wreszcie dodał, że czuje się odpowiedzialny nie tylko za zabicie Mariusza Chacewicza, bowiem swoim strzałem zabił również i drugą osobę – swoją matkę staruszkę, która wprawdzie do dziś o niczym nie wie,ale jak się dowie, to na pewno umrze ze zgryzoty. Na koniec modulowanym głosem, ze świetną dykcją, zachowując pauzy w stosownych miejscach, oskarżony powiedział: -”Mam jedną rzecz, którą chciałbym ocalić – twarz zwykłego człowieka. Chciałbym, aby wierzono, że jestem człowiekiem uczciwym”.
Na zakończenie postępowania dowodowego mec. Pociej złożył do akt sądowych plik pism informujących o nagrodach i pochwałach Rozwensowi udzielonych ) nie wiem, niestety, czy było wśród nich podziękowanie za słynne wystąpienie telewizyjne o pijaku Pyjasie i agenturalnej, antypolskiej działalności KOR-u).
Po przerwie zabrał głos oskarżyciel publiczny, który w swoim końcowym wyjaśnieniu stwierdził, że skrupulatnie zgromadzony materiał dowodowy przekonuje, iż zarzut aktu oskarżenia jest w pełni uzasadniony i pozwala wydać prawidłowy wyrok, odzwierciedlający właściwą postawę wymiaru sprawiedliwości. Oskarżony popełnił jedno z cięższych przestępstw, o których mówią przepisy naszego prawa i jego czyn wymaga społecznego oburzenia i stosownego napiętnowania. Prokurator podkreślił również, że Rozwens był prawnikiem, prokuratorem, miał więc obowiązek świetnej znajomości przepisów, a oprócz kodeksu karnego poważnie też złamał prawo łowieckie, zabraniające bezwzględnie strzelać do psa znajdującego się w zasięgu głosu jego pana.
W konkluzji prokurator oświadczył, że ze względu na zasługi oskarżonego nie żąda dlań maksymalnego wymiaru kary (zabójstwo nieumyślne zagrożone jest karą od 6 miesięcy do 5 lat więzienia), ale przy braku innych okoliczności łagodzących, wobec karygodnej lekkomyślności Rozwensa domaga się dlań 4 lat więzienia. Na zakończenie oskarżyciel publiczny zwrócił się ze słowami przeprosin do rodziców zabitego chłopca za to, ze treścią swego przemówienia jeszcze raz zranił ich serce.
Z kolei zabrał głos oskarżyciel posiłkowy, dr Lis-Olszewski. Warto podkreślić, że było to jego ostatnie wystąpienie przed sądem, bowiem Rada Adwokacką wydała przepis zakazujący adwokatom wykonywania swojego zawodu po ukończeniu 70 roku życia, rezerwując sobie prawo przedłużania okresu aktywności sadowej wybranym. Oczywiście do wybrańców tych nie mógł należeć Lis-Olszewski, żołnierz AK, więzień we wczesnych latach 50-tych, obrońca w setkach spraw politycznych. Jego adwersarz w tym ostatnim procesie, wiceprezes Rady Adwokackiej, Pociej, miał możność jeszcze raz przekonać się,jak trafna słuszna i zgodna z interesami PZPR – przodującej siły narodu- była decyzja, którą wraz z kolegami podjął wobec starego adwokata. Ale złożyło się tak pechowo, że jeszcze w sprawie Rozwensa mecenas Lis-Olszewski zdążył jeszcze przemówić przed sądem.
Oskarżyciel posiłkowy, przyłączając się w całości do wniosków oskarżyciela publicznego, podjął z kluczowym dla prokuratora określeniem „lekkomyślność” i wykazał, że oskarżony w całym swoim postępowaniu stawiał się ponad prawem, uznając za swój przywilej bezmyślne lekceważenie podstawowych przepisów. Zwrócił też uwagę na fakt picia przez oskarżonego wódki z podwładnymi mu prokuratorami znajdującymi się na służbie i nie dał wiary jego zapewnieniom, że był trzeźwy podczas oddawania strzałów, tylko bowiem stanem wielkiego zamroczenia alkoholowego można wytłumaczyć dwukrotne nietrafienie przez doświadczonego myśliwego w dużego psa z odległości kilkunastu metrów i to śrutem lecacym wiązką o średnicy 5 m. Podkreślił również podejrzane machinacje polegające na przelewaniu do jednej butelki resztek Stocka i winiaku oraz usunięcie drugiej butelki, co miało stworzyć wrażenie, iż wypito alkoholu znacznie mniej niż w rzeczywistości.

Analizując zeznania oskarżonego Lis-Olszewski zwrócił uwagę na jego krwiożerczość, na życie zemstą – ślepą zemstą i wielogodzinne oczekiwanie na moment, kiedy będzie mógł wziąć odwet na psie za zniszczone trofea, które utracił przecież tylko przez własną bezmyślność. Człowiek w tym stopniu kierujący się emocjami, wyłączający wszelką samokontrolę, gdy idzie o własne – jakże przy tym nikłe – dobro, ten człowiek był prokuratorem Prokuratury Generalnej, ten człowiek otrzymał pozwolenie na broń. Kierowała nim żądza zabijania, rakarska satysfakcja mordu.

Lis-Olszewski wskazał również, jak werbalna jest skrucha wyrażana przed sądem przez oskarżonego, który deklarując przyznanie się do winy i chęć składania wyjaśnień, stara się jednocześni ukryć prawdę, posuwa się do kłamstw, aby tylko przedstawić się w nieco korzystniejszym świetle. Oto np. oskarżony wielokrotnie powtarzał przed sądem, że nic nie wiedział o tym, jakoby Chacewiczowie mieli dzieci, a przecież jedno z nich liczy 4 miesiące, drugie zaś rok i 4 miesiące, nie sposób więc twierdzić, że wyostrzony słuch myśliwego nie zarejestrował z odległości 60 m płaczu niemowlęcia, a nawykłemu do tropienia wzrokowi umknął widok porozwieszanych pieluch.
Reasumując Lis-Olszewski podkreślił, że zakwalifikowanie czynu Rozwensa jako zabójstwa nieumyślnego jest dla niego i tak nader korzystne, bowiem można by w tym przypadku oskarżać go o zabójstwo umyślne z zamiarem ewentualnym.
Mecenas Pociej rozpoczął mowę wedle starych zasad sztuki adwokackiej od przypomnienia jednej ze słynnych mów Hofmokla-Ostrowskiego, w której ów wielki adwokat mówił, jak będąc niegdyś w Londynie utknął niespodziewanie w ogromnym korku samochodowym. Ruch samoczynnie zatrzymał się, bowiem na skrzyżowaniu dziecko szukało swej zgubionej zabawki. Tak wielki jest, Wysoki Sądzie – grzmiał wzruszony mec. Pociej – majestat dziecka, stosując retorsio argumenti, tl. W Erystyce Schopenhauera sposób 26.
- Majestat dziecka- kontynuował obrońca – jest wielkim dobrem, które jednak nie może przesłaniać innych, wyższych dla społeczeństwa. Gdy z napięciem słuchacze oczekiwali informacji, o jakie to wyższe dobra chodzi, mecenas zastosował mutatio contrversiae (u Schopenhauera sposób 18), czyli po prostu zmienił temat.
Z kolei obrońca oświadczył, że zgubne dla wymiaru sprawiedliwości jest oddziaływanie na emocje, któremu przeciwstawił ścisłe trzymanie się litery prawa. Dowiedzieliśmy się, że oskarżyciel publiczny, w szczególności zaś posiłkowy bronią psiej anarchii, a określenie „rakarz” użyte przez Lisa-Olszewskiego godzi już nie w Witolda Rozwensa, ale w podstawy praworządności, bowiem - grzmiał mec. Pociej – obowiązek odstrzeliwania włóczących się wściekłych psów nakłada na myśliwych ustawa uchwalona przez- tu głos jego wibrować jął coraz głębszymi tony – Selm Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej. Więcej szacunku -dyszał świętym oburzeniem obrońca praworządności- dla najwyższej władzy ustawodawczej narodu!

I wtedy z sali rozległo się jedno krótkie zdanie: „Ale to jest przedwojenna ustawa” i buchnął śmiech, który mecenasa Pocieja zmroził wpół gestu, śmiech, który objął całą salę, wprawiając w rytmiczne drgania nawet orła zawieszonego na sędziowskim łańcuchu. Dopiero po chwili Przewodniczący zakrył usta ręką.

Po tak niespodziewanym rozładowaniu napiętej atmosfery wszyscy słuchali podjętego wątku mec. Pocieja ze zdwojoną uwagą, starając się nic nie uronić z jego imponujących wywodów. Można było bowiem spodziewać się wszystkiego: oto usłyszeliśmy, że oszukał oskarżonego prokurator i dlatego- zwiedziony łagodnymi sformułowaniami aktu oskarżenia – przyznał się do winy, gdy w gruncie rzeczy żadnego przestępstwa nie popełnił, do szkodnika strzelał słusznie, a jeżeli uczynił to w niewłaściwym miejscu, to ustawa łowiecka przewiduje za to karę 2000 zł grzywny.
Czy prawo jeszcze istnieje – dopytywał się dalej mec. Pociej, wymieniając kolejno różne artykuły kodeksu karnego i na przemian to starał się przekonywać o niewinności swojego klienta, to prosił o litość dla niego wprawnie dyskontując wyrażoną przezeń skruchę. - Obywatele sędziowie! Stoi oto przed wami – tu szerokim gestem wskazywał mec. Pociej siedzącego na ławie oskarżonych Rozwensa -człowiek skruszony. Ale czy ten wzruszony człowiek, który oto przed Wami stoi – Rozwens,siedzący na ławie oskarżonych prawidłowo wsparł skronie na rękach – to zwykły szary obywatel? O nie, obywatele sędziowie! Ten skruszony człowiek to – mecenas świetnie wytrzymywał pauzy – żołnierz. Pułkownik Wojska Polskiego. To – prokurator Generalnej Prokuratury.

Jak przystało na szacownego prawnika starej daty, mec. Pociej stanął w swoim wywodzie na stanowisku z lekka konserwatywnym, odrzucając prawnicze nowinkarstwo w rodzaju postulatów niejakiego Frycza-Modrzewskiego zawartych w jego broszurce O karze za mężobójstwo i wywodził, że wyrażona przez pana tak możnego jak Witold Rozwens skrucha, połączona w dodatku zapłacenia grzywny do 2000 złotych jest rekompensatą za śmierć chłopskiego dziecka w pełni wystarczającą – i wniósł o uniewinnienie. Zastrzegł przy tym, że postępuje wbrew woli swojego klienta, który do winy się przyznał utrudniając mu obronę, ale przecież to nieszczęsne przyznanie się nie powinno przeszkadzać w wydaniu zgodnego z prawem wyroku.

Przewodniczący kompletu sędziowskiego najwyraźniej nie zrozumiał mecenasa Pocieja,a może nie był pewien,czy dobrze słyszy, toteż zapytał z nieukrywanym zainteresowaniem:”Czy to znaczy, że pan mecenas wnosi o uniewinnienie?” Tak przywołany do rzeczywistości adwokat podtrzymał swoje bulwersujące oczekiwanie dodając jednocześnie, że gdyby sąd jednak nie zechciał oskarżonego uniewinnić, to prosi o łagodny wymiar kary.

Tu koleją rzeczy sąd zapytał oskarżonego, czy chciałby coś powiedzieć w ostatnim słowie. Rozwens niespiesznie wstał, powiódł po sali wzrokiem,wsparł ręce na ławie oskarżonych i czekał, wreszcie zaczął: „Nie jest mi łatwo zabrać dziś głos przed Wysokim Sądem, choć przecież tyle razy na sali sądowej przemawiałem, w najgorszych jednak prognozach swojego życia nie przypuszczałem, że przyjdzie mi po raz ostatni w życiu zabrać głos w charakterze oskarżonego, i to oskarżonego o czyn tego rodzaju. Zdaję sobie sprawę z nieodwracalności tragedii, której jestem sprawca i jeszcze raz chciałbym wypowiedzieć to słowo, z którego niewystarczalności w tej tragicznej sytuacji świetnie zdaję sobie sprawę – słowo przepraszam. 30 lat temu poszedłem do wojska nie po to, żeby szukać łatwego chleba, a do Prokuratury nie po to, by dorabiać się na prawie pieniędzy. Rozumiem ostre sformułowania prokuratora i oskarżyciela posiłkowego, bo będąc na ich miejscu również starłbym się swój obowiązek wypełniać dobrze. Muszę jednak odrzucić insynuacje – zrobiłem wszystko, co w mojej mocy, aby te rzeczywistość, tragiczną rzeczywistość utrwalić dla sądu. Próbowałem osądzić sam siebie. To sprawa trudna nawet dla żołnierza. Zrezygnowałem i próbowałem zrezygnować ze wszystkiego, co przez 30 lat ciężkiej roboty zrobiłem. Moi przełożeni poszli dalej – zostałem relegowany z wojska i z prokuratury, surowo rozliczyła się ze mną partia. Im lepiej coś w życiu robiłem, to jest to dzisiaj przeciwko mnie. Z głębi serca rozumiem tragedię rodziców Mariusza i podzielam w takim stopniu, w jakim nie przypuszczają. Moja pasją zawodową była profilaktyka. Zastanawiałem się, co będzie dziełem mojego życia. Kiedy w Prokuraturze Generalnej powoływano Departament Profilaktyki, dostrzegłem wielką szansę. Straszliwą tragedią jest fakt, że to wszystko, co zrobiłem dla dobra dziecka i rodziny (tu Rozwens wymienia rozmaite umowy zawarte między jego departamentem a Polskim Związkiem Łowieckim, Ligą Kobiet, Polskim Związkiem Pomocy Społecznej etc) – zniszczone zostało jednym strzałem i to stanowi moją tragedię. Rozumiem, że jest ona niczym wobec majestatu śmierci, ale żeby zrozumieć tę tragedię, trzeba ją przeżyć.

Do końca życia będę musiał istnieć ze świadomością, że na moich rękach jest krew.
Ja w swoich zawodach nie pracuję 2 miesiące. To jest śmierć przed skonaniem. Proszę o pełne zrozumienie. Przyjęcie do rozumu, jeśli do serc to nie trafia, że ta tragedia ma swoje złożone oblicza...”

Pierwsza reakcją na krasomówcze oskarżycielskie popisy Rozwensa był podziw dla jego aktorskich talentów – ale oto po chwili przychodzi refleksja: jakże przydał się trening samokrytyk stalinowskich! I jeszcze raz racje ma Orwell – bezbłędnie opanowany przez opriczników systemu double speach pozwala w odpowiedniej chwili powiedzieć wszystko co trzeba bez mrugnięcia okiem i bez cienia związku z rzeczywistością. Niemożliwe jest tylko jedno – milczenie.

Tego małego człowieka nie stać nawet na cynizm, bo to przekracza jego format, wymaga większej zdolności przewidywania ni z ta, która dostępna była umysłowi Generalnego Profilaktyka. I dlatego nie potrafił Rozwens powstrzymać się przed zaangażowaniem adwokata o głośnym nazwisku, który mu do niczego nie był potrzebny – w końcu oskarżony jako tako zna przepisy postępowania karnego – a musiał wiele zaszkodzić; już w momencie, kiedy składał pełnomocnictwo, stało się widoczne, że Rozwens nie chce zdać się na wymiar sprawiedliwości, w którą zresztą zapewne w ogóle nie wierzy, ale angażuje duże pieniądze, żeby bronić się za wszelką cenę. Wrażenie to potwierdziło się w całej rozciągłości na sali sądowej.

I nie był w stanie oskarżony Rozwens zachować się ciszej nad trumna zabitego dziecka. Nie umiał przewidzieć, że w powodzi jego kłamstw i krętactw pobrzmiewać będzie przez cały czas jedna szczera nuta – wtedy mianowicie, kiedy używa słowa „tragedia”. Tylko że w swojej szczerości Rozwens na sali sądowej określał tym mianem własną złamana karierę i śmiał w obecności płaczącej matki mówić o „wspólnej tragedii” - swojej i rodziców zabitego chłopczyka. Wspólnej dlatego,że naprawdę dziecka nie chciał zabić i wierzę mu w zupełności, kiedy mówi, że tego szczerze żałuje. Ale i wtedy, gdy próbuje wykrzesać z siebie jakąś iskierkę dobra – nie umie tego uczynić i dołącza tragedię rodziców do własnej.

Po półtoragodzinnej naradzie Sąd Rejonowy w Białej Podlaskiej pod przewodnictwem sędziego Buconia uznał Witolda Rozwensa winnym i wymierzył kare 3 lat więzienia, nie zawieszając wykonania kary. Wysokość wyroku jest tu szczególnie ważna, bowiem art 217 par 3 kpk stanowi, iż przy wyroku powyżej 3 lat za przestępstwo z winy nieumyślnej sąd pierwszej instancji zobowiązany jest do zastosowania aresztu. Tak więc orzeczenie kary o rok niższej niż żądana przez prokuratora pozwoliło jednocześnie Rozwensowi pozostawać na wolności do czasu rewizji i uprawomocnienia się ew. wyroku skazującego II instancji. Godzi się podkreślić, że zupełnie prawdopodobne jest uchwalenie amnestii na 35-lecie PRL i oczywiście Rozwensowi jest znacznie łatwiej niż mnie dowiedzieć się czegoś konkretnego na jej temat; w każdym razie jest bardzo prawdopodobne, że obejmie ona przede wszystkim niskie wyroki za przestępstwa z winy nieumyślnej, przeto aktualnym celem oskarżonego jest przeciąganie sprawy do 22 lipca. Jeżeli wszystko dobrze pójdzie, to wilk będzie syty i koza cała: wyrok sprawiedliwie wydana, a skazany na wolności.
XXX
Zdecydowałem się tu pisać o przypadkowej tragedii, o zdarzeniu, które prosta ludzka delikatność nakazywałaby raczej pokryć milczeniem, nawet wtedy – a może szczególnie wtedy – gdy rzecz dotyczy człowieka, który jeszcze nie tak dawno publicznie lżył moich najbliższych przyjaciół i mnie samego. Zdecydowałem się pisać ten tekst wiedząc doskonale, że nie będzie on zimny i obojętny: że nic nie uchroni go przed złośliwością, ironią, szyderstwem. Zdecydowałem się pisać o tej sprawie, wystawiając się na niebezpieczeństwo zarzutu dyskontowania w walce politycznej przypadkowego nieszczęścia, zarzutu manipulowania śmiercią niewinnego chłopczyka. To ironia losu, ale przecież ten właśnie zarzut stawiał nam Witold Rozwens w swym pamiętnym wystąpieniu telewizyjnym...

Ale przecież nie o tę śmierć tu chodzi. Można nawet przyjąć -choć nie każdy tak uważa – że to co zdarzyło się Rozwensowi, mogło też zdarzyć się komuś zgoła innemu. Nie on pierwszy i nie on jedyny próbował w coś strzelać po pijanemu – traf chciał, że dziecko znalazło się na linii jego strzału. Gdyby chodziło tylko o nieszczęśliwe, przypadkowe pociągnięcie cyngla, nie byłoby powodu do osądu moralnego – jakże bowiem osądzać w kategoriach etycznych lekkomyślność czy głupotę...

Stając przed sądem Rozwens bardzo ostro określił swój czyn, wydaje mi się, że nawet użył epitetu „haniebny”. Nigdy nie nazwałbym tym słowem ani nieumyślnego zabójstwa w ogóle, ani tego konkretnego w szczególności. Więcej – sądzę, że człowiekowi godzi się nieraz wybaczyć i czyny znacznie gorsze. Ale tragedia, na przykład taka, w jaką uwikłał się Rozwens, ma to do siebie, że oświetla ludzi przeraźliwie jasnym błyskiem, ukazuje to, co na co dzień ukryte czy niewyraźne.

Człowiekowi może przydarzyć się wiele- nawet zejście z „Patny”, ale wtedy po jego zachowaniu, po jego życiu, bez trudu można poznać, czy jest on – jak mówił kapitan Marlow – jednym z nas. Owo Conradowskie jeden z nas tyczy wspólnoty ludzi związanych poczuciem obowiązku, odpowiedzialności i to odpowiedzialności nie tylko za siebie.

Witold Rozwens ukazał się na sali sądowej jako człowiek maksymalnie egocentryczny, lekceważący prawa i normy społeczne, stawiający je niżej od własnych zachcianek. Istnieje oczywiste iunctim między jego światopoglądem a tragedią, jak wydarzyła się na leśnej polanie – jej istotną przyczyną było bowiem notoryczne lekceważenia zasad współżycia społecznego ufundowane na poczuciu własnej wyższości – typowa cecha naszego współczesnego Herrenvolku. I tej winy społeczeństwo wybaczyć nie jest w stanie, bo kto nie był nie razu człowiekiem, temu człowiek nic nie pomoże.

14 lutego br. odbyła się przed Sądem Wojewódzkim w Białej Podlaskiej, rozprawa rewizyjna w procesie Witolda Rozwensa, b. dyrektora departamentu w Prokuraturze Generalnej, oskarżonego o nieumyślne zabicie dwoma strzałami z broni myśliwskiej 3-letniego chłopczyka.; Wyrokiem Sądu Rejonowego Rozwens skazany został na 3 lata bezwzględnego pozbawienia wolności, o czym pisaliśmy w 25 numerze BI . Od wyroku odwołał się obrońca oskarżonego, mec. Pociej.

Rozprawa rewizyjna, powtarzająca długi ciąg wywodów i polemik prowadzonych przed sądem X instancji, byłą dla mnie tym bardziej interesująca, że i mnie pozwalała rozważyć rzecz całą raz jeszcze stwarzała okazję, aby zastanowić się, czy surowa (ocena oskarżonego, jaką sformułowałem w swoim sprawozdaniu z jego procesu, jest na pewno zgodna z moim sumieniem. Było to tym ważniejsze, że zdarzało^ mi się słyszeć, także pośród przyjaciół, głosy, że w swoim potępieniu oskarżonego przekroczyłem granice etyki dziennikarskiej i stoczyłem się do poziomu moralnego Anny Kłodzińskiej. Głosy te nie bardzo mnie przekonały, bowiem uważam, że poza innymi różnicami, warto pamiętać, iż Biuletyn jest w każdej chwili gotów drukować sprostowanie czy replikę Witolda Rozwensa, tak jak wydrukował głos red. Wierzyńskiego, a każdy z bohaterów moich tekstów może mnie oskarżyć przed sądem o zniesławienie, jak krakowski policjant Pałamarz oskarżył Joannę Szczęsną i Seweryna Blumsztajna. Sytuacja Anny Kłodzińskiej jest po prostu inna. Także moralnie.

Spotkałem się z pretensjami, że niepotrzebnie wywlekam, w swoim artykule prywatne sprawy oskarżonego; rzecz do dyskusji. Otóż jestem przekonany, że nie uczyniłem tego wszystkiego, co w podobnej sytuacji jest rutynową czynnością reportera - nie poszedłem porozmawiać z sąsiadami Rozwensa, z dozorcą domu, w którym mieszka, nie zbadałem, czy jego narzeczona jest z branży plastikowej czy szklarniowej; krótko mówiąc, dopuściłem się zaniedbań, za które wyrzucono by mnie z każdej szanującej się amerykańskiej redakcji.

Jeżeli więc w moim tekście można było znaleźć jakieś prywatne sprawy oskarżonego, to tylko te, które sam zechciał przed sądem wyjawić. Podobnie stało się i na rozprawie rewizyjnej - mec. Pociej rozpoczął ją od poinformowania Sądu, iż Rozwens ożenił się ze swoją narzeczoną, zeznającą jako świadek na rozprawie poprzedniej. Dorzuciwszy do sprawy ten nowy a istotny element, obrońca wniósł o uniewinnienie oskarżonego, zastrzegając się jednocześnie, że gdyby sąd nie zechciał jego klienta całkiem uniewinnić, to prosi o łagodny wymiar kary.

Powodów do uniewinnienia widział mec. Pociej kilka. Przede wszystkim zwrócił uwagę, że dziecko, szczególnie wieczorem powinno siedzieć w chałupie, ą nie bezprawnie pętać się po prokuratorskim terenie. Wchodzenie w obejście prokuratorskiej gajówki jest po prostu zabronione - wywodził obrońca. I właściwie miał rację: dziecko nie umiało się przystosować do warunków otaczającego świata, toteż nic dziwnego, że wyginęło.
Następnie mec. Pociej podjął polemikę z twierdzeniem oskarżenia, iż Rozwens strzelając mógł przewidywać ewentualne nieszczęśliwe skutki. Otóż zdaniem obrońcy należy tu rozróżnić między "mógł” i "można". Oskarżyciele wywodzą, że decydując się na strzał, który przecina drogę publiczną, można, a nawet należy spodziewać się nieszczęśliwego rezultatu. Mec. Pociej zgodził się z tym stanowiskiem, ale jednocześnie oświadczył, że nie wynika z tego,że mógł taki rezultat przewidzieć akurat jego klient, skądinąd - jak pamiętamy - Dyrektor Departamentu Profilaktyki w Generalnej Prokuraturze. Tu jednak wywód swój przerwał, oświadczając, że lojalność nie pozwala mu kontynuować.

Gdyby zaś sąd nie zechciał podzielić stanowiska obrony, że śmierć małego Mariusza Chacewicza była wynikiem czystego przypadku, za który nikogo nie można winić, obrońca prosi o uwzględnienie okoliczności łagodzących. Okoliczności te nie dotyczą samego czynu, ale osoby sprawcy, którego - mówił mec. Pociej "linia życiowa nie wszystkim się podoba. Niezrozumiałe że ten porządek prawny, w którym brał udział przez lata oskarżony Rozwens, nie bierze tego pod uwagę". Wyrok w tej sprawie -wywodził dalej obrońca - będzie miał istotne znaczenie społeczne. Sąd powinien wziąć pod uwagę, jak społecznie potrzebne jest przekonanie, że "jeżeli człowiek pobłądzi i jeżeli przeszłość jego była uczciwa i społecznie użyteczna, to taki człowiek może liczyć, że wymiar sprawiedliwości krzywdy mu nie zrobi".

Oskarżyciel publiczny zdecydowanie odrzucił sugestie obrony, zwracając uwagę na jej wewnętrzne sprzeczności? zdaniem prokuratora, sam obrońca nie wierzy ani przez chwilę w możliwość uniewinnienia oskarżonego, którego wina jest dla wszystkich - łącznie z winowajcą - oczywista, a przy tym nie ma żadnych powodów, dla których należałoby łagodzić wyrok Sądu Rejonowego. Rozwens miał obowiązek przewidywać, że na linii jego Strzału mogą znajdować się ludzie i jeżeli zdecydował się mimo to strzelać, wykazał rażącą lekkomyślność i brak zwykłego rozsądku, co bynajmniej nie stanowi okoliczności łagodzącej. W dodatku za utrzymaniem wyroku 3 lat bezwzględnego więzienia przemawiają ważne względy społeczne; zdaniem prokuratora należy wpajać społeczeństwu przekonanie, iż sprawiedliwość jest taka sama dla wszystkich i każdy, kto narusza prawo, będzie ukarany.
Do tego właśnie poglądu prokuratora nawiązał w swoim przemówieniu pełnomocnik rodziców zabitego dziecka, mec. Stanisław Szczuka, który podkreślił, że miarą lekceważenia przez Rozwensa podstawowych zasad prawnych jest fakt, że strzelał w kierunku drogi i znajdującego się po jej drugiej stronie domu Chacewiczów, odległego o ok. 60 m śrutem, który wedle stosownej normy razi na odległość do 200 m. A zakaz wychodzenia z chałup po zmroku został zniesiony ukazem Cesarza Wszechrosji, Króla Polski etc., Aleksandra II ponad 100 lat temu. Mecenas Szczuka przypomniał również, nawiązując do miejsca tragedii, że Mazowsze i Podlasie były jedynymi dzielnicami w dawnej Polsce, gdzie prawo nie pozwalało na odkupienie śmierci grzywną. "Obywatele Sędziowie - kończył swoje przemówienie oskarżyciel posiłkowy - według obowiązujących przepisów pan Chacewicz mógłby być myśliwym. Witold Rozwens ma syna» Proszę p wydanie takiego wyroku, jaki wydalibyście na Chacewicza za zastrzelenie syna Rozwensa".

Z kolei zabrał głos sam oskarżony, który w swoim ostatnim słowie rozpoczął od przeproszenia "wszystkich ludzi i instytucji, których swoim postępowaniem skrzywdził". Następnie przypomniał, że pierwszy raz w życiu oskarżał przed sądem w roku 1951 (przypomnijmy inne daty: urodził się w roku 1931, wstąpił do ZMW w 1946, do PPR w 1948 i w tym też roku wstąpił ochotniczo do wojska. Oskarżony nie podał innych dat: kiedy mianowicie i w jakich zakładach naukowych się kształcił, aby w wieku lat 20 być już wojskowym prokuratorem) i ten jedyny raz w życiu był - nieobiektywny. Zwrócił mu na to uwagę tow. płk Pawłowski, żarliwy enkawudysta, prokurator wojskowy, którego widać na słynnym zdjęciu z Sielc nad Oką,i od tej pory Witold Rozwens był już zawsze obiektywny, co osobiście uważa za swoją zaletę, a w dodatku ma na to dowody w postaci opinii służbowych na piśmie.

Następnie oskarżony oświadczył: "Chciałbym usprawiedliwić swojego obrońcę, któremu utrudniałem pracę i zabroniłem używać pewnych argumentów na swoją korzyść. Zabroniłem poruszać kwestię odpowiedzialności każdego dorosłego człowieka za los dziecka. Aleksander II zniósł wprawdzie zakaz wychodzenia po zmroku, jak wywodził oskarżyciel posiłkowy, ale ani Aleksander II, ani Sąd Najwyższy ani nikt inny nie zwolni rodziców z obowiązku opieki nad dzieckiem. A Chacewiczowie nie opiekowali się dzieckiem w sposób właściwy. Inni pracownicy Prokuratury Generalnej, którzy przede mną przebywali w gajówce, mogliby to potwierdzić.
Nie podniosłem tej kwestii,bo wyrządziłem krzywdę, i nie wypadało mi o tym mówić. Ale jakie zwalnia to urzędu prokuratorskiego - tu oskarżony podniósł głos - z tego obowiązku".

Z kolei pan prokurator, to znaczy właściwie oskarżony ale to się na sali sądowej tym razem trochę myliło, przeszedł do określenia właściwego wymiaru kary. I rzekł: "Pan Prokurator domagał się dla mnie 4 lat kary, oskarżyciel posiłkowy zgodził się z nim, używając handlowego języka, że 20% bonifikata (od górnej granicy zagrożenia JW) to aż nadto. Jaką bonifikatę uznano by za słuszną, gdybym nie służył wiernie cały czas Polsce Ludowej, ale zaczynał karierę za czasów Generalnej Guberni, gdzie był taki dystrykt radomski na przykład? To oczywiście przykład akademicki..." Dopowiedzmy: dystrykt radomski był to teren konspiracyjnej działalności w szeregach Armii Krajowej oskarżyciela posiłkowego z I instancji, mec. Lisa-Olszewskiego, który zresztą za działalność tę zapłacił latami stalinowskiego więzienia.

Oskarżony, rozpalał się coraz bardziej. Przypomniał starożytną zasadę, że za jeden czyn wolno karać tylko jeden raz.
On zaś ukarany został wielokrotnie. "Oto co mnie spotkało: zostałem zwolniony z Prokuratury w trybie haniebnym. Zwolniono mnie w trybie art. 13 (bezzasadnie, ale się nie odwoływałem), mówiącego o zwolnieniu człowieka, który nie daje rękojmi należytego wykonywania obowiązków prokuratora. Nie znam przykładu, aby w ten sposób zwolniono człowieka, którego spotkała tragedia. Zwolniono mnie z wojska - pułkownika po 30 latach służby. Jest taki podręcznik: Ceremoniał wojskowy. Jestem jednym z jego autorów. To ja pisałem rozdział o pożegnaniach żołnierzy odchodzących do cywila. Myślałem, że kiedyś odejdę i zostanę pożegnany. Odszedłem gorzej niż prosty szeregowiec... W 35 roku istnienia armii, dla której się poświęciłem. (Jest teraz rencistą wojskowym i - jak oświadczył przewodniczący składu sędziowskiego - ma 13.000 zł renty. 74 razy więcej niż Zofia Iżak1, o której piszemy na str. 28-32 tego numeru - JW). Przez 32 lata nie otrzymałem w partii żadnego napomnienia, a teraz otrzymałem najwyższą karę, jaką członek może otrzymać poza wykluczeniem - naganę z ostrzeżeniem. Przestałem być członkiem Rady Głównej PKPS i OK FJN, musiałem ustąpić z redakcji "Prawa i życia", zostałem pozbawiony możliwości pracy publicystycznej, która była moim drugim życiem.

Zostałem pozbawiony możliwości wykonywania jakiegokolwiek zawodu. Jestem żołnierzem i prawnikiem - żadnego z tych zawodów nie będę mógł wykonywać. Na wszystkie świętości prosiłem o jedną rzecz - aby matce staruszce zostało oszczędzone, aby się nie dowiedziała. Ale znaleźli się ludzie, którzy ją zawiadomili: dostała wylewu, złamała rękę, leży w gipsie. Chciałbym poskarżyć się Wysokiemu Sądowi. Nie wiem, czy ci, którzy tak postąpili, mają matki, ale jeżeli mają, to nie życzę im, żeby z nimi tak postąpiono. Drogą plotek i insynuacji usiłuje się pozbawić mnie tej jednej jedynej rzeczy, którą chciałem ocalić z tego pożaru - twarzy uczciwego człowieka. Czynią to ludzie, którym nie podoba się moja - zbyt prosta - linia życia. Kopią leżącego, plują związanemu w twarz. Ale ja rozumiem - plucie jest ich zawodem. Tylko warto pamiętać, że wiatr historii często odwraca plwocinę w twarz plującego.

Macie rozważyć karę - zwrócił się do sędziów. - Jestem żołnierzem i każdą karę przyjmę. Rozważcie jednak, że wymierzenie mi kary bezwzględnego więzienia tylko pośrednio dotknie mnie. Kara ta w pierwszym rzędzie dotknie moje dzieci, w stosunku do których mam nadal obowiązki (22 i 24 lata, syn żonaty, córka zamężna - JW), matkę i Annę Nowakowską, która uczyniła mi ten zaszczyt i zgodziła się zostać moją żoną, osobę, o której sercu i szlachetności nie mogę po prostu mówić, bo brak mi słów na to".

Na zakończenie Rozwens jeszcze raz wyraził "żal i głębokie ubolewanie" za tragedię, którą spowodował " jedynym, nieprzemyślanym w życiu krokiem".

Sąd Wojewódzki Białej Podlaskiej podzielił stanowisko oskarżonego. Kategorycznie odrzucił twierdzenia oskarżycieli i uznał orzeczoną przez Sąd Rejonowy karą za "rażąco niewspółmierną", w związku z czym postanowił ją zawiesić. W ustnym uzasadnieniu podkreślono, że przy wymiarze kary nie można pominąć zasług Rozwensa i że - ze społecznego punktu widzenia - kara bezwzględnego więzienia byłaby niesprawiedliwa; wobec czego orzeczono grzywnę w wysokości 30 000 zł, dokumentując tym samym, że nie obowiązują już na Podlasiu archaiczne prawa, na które powoływał się mec. Szczuka i że dzisiaj szlachcic za ubicie chamskiego bachora płaci co prawda grzywnę, ale do wieży nie idzie. Sprawiedliwości stało się zadość. Wyrok jest prawomocny. Wyrok Temidy z zawiązanymi oczami, z dubeltówką w jednej, a legitymacją partyjną w drugiej ręce.

/Prokurator Generalny wniósł w sprawie Rozwensa rewizję nadzwyczajną, domagając się kary bezwzględnego więzienia. Sąd Najwyższy rewizję oddalił. Rozprawę przed Sądem Najwyższym opisał J. Walc w tekście Rewizja nadzwyczajna w sprawie Rozwensa "Biuletyn Informacyjny” 1979 nr 7 - przyp. wyd./

Mirkowi Chojeckiemu – założycielowi NOW-ej¹

(…) Nasze szczenięce lata to okres zazdrości czy nawet pretensji do losu, czy czasami wręcz do Was, że nasze harcerskie podchody zostają tylko podchodami, że my nie możemy, nie mamy okazji do walki o Polskę, to dziwne lata dojrzewania i nauki, gdy słowa „kamienie na szaniec” poznawaliśmy najpierw z akowskiej legendy, aby dopiero później odnaleźć je w testamencie Słowackiego. I nie stanowiły one dla nas wstrząsającej metafory, ale były zwykłym określeniem rzeczywistości, w której przyszło nam rosnąć. Chowani w cieniu Waszej legendy musieliśmy przyjąć jako swoje tradycje wszystkich narodowych powstań, tradycje polskiego romantyzmu. I chociaż były to dzieje tak dawne, nie mogły pozostać dla nas tylko historią, pozbawionym bezpośredniego związku ze współczesnością abstraktem, bo podchorążowie ze Starówki objaśniali nam podchorążych spod Belwederu.
I stało się tak, że jedyne w dziejach PRL zamieszki, w których nie chodziło o relacje między płacami a cenami to walka podjęta przez nasze właśnie pokolenie z władzami PRL-u, walka o Adama Mickiewicza. Podobnie jak Mirek nie miałem jeszcze wówczas 20 lat i podobnie jak Mirek pierwszy raz znalazłem się w więzieniu. Wasza walka, na której nauczyliśmy się życia, uczyliśmy się historii, uczyliśmy się Polski, pozwoliła nam stanąć w obronie narodowej godności, pozwoliła przeciwstawić przemocy-wartości.

Nasz protest z 1968 roku nie był w pełni przez nas samych zrozumiany, był w pierwszym rzędzie odruchem i to właśnie odruchem ukształtowanym w ogromnej mierze przez Wasze, akowskie dokonania. I był to odruch niezmiernie szlachetny, ale bez ludzi takich jak Pani syn pozostałby odruchem tylko. O ile bowiem łatwiej zareagować na bodziec, zwłaszcza tak silny jak milicyjne pałki i gazy łzawiące, niż podjąć decyzję o mozolnej pracy!

Było w Warszawie mojej młodości przekonaniem powszechnym, że prasa kłamie, a uniemożliwia druk najwartościowszych dzieł literackich, że ludzie czekają na słowo.
Czekaliśmy wszyscy i mogli jeszcze długo czekać, bo wydawało się, że nic tu zrobić nie można, kiedy władza kontroluje nawet treść ślubnych zaproszeń czy nekrologów. Myśl Mirka o założeniu wydawnictwa, które przełamałoby państwowy monopol wymagała podobnej determinacji, co decyzja zastrzelenia najlepiej pilnowanego SS-mana Warszawy. To, czym dysponował, pozostawało w śmiesznej dysproporcji do rozległych zamierzeń, ale sprawą w najlepszym rachunku najistotniejszą pozostawało dla Mirka poczucie, odpowiedzialności, przekonanie, że nie wolno czekać na cud, że będziemy mieli w Polsce to, co zrobimy sami.

Nic Mirka nie obligowało do podjęcia walki z totalitarną władza na polu walki dla niej najważniejszym – polu prawdy -można by naliczyć dziesiątki i setki pisarzy, dziennikarzy, humanistów, którzy z racji swej profesji byli do podjęcia tej walki znacznie bardziej predestynowani, ale nie jest przecież przypadkiem , że to właśnie Pani syn znalazł w sobie tę odpowiedzialność za polską kulturę, to poczucie obowiązku, które kazało mu nie oglądać się na innych, ale właśnie założyć NOWĄ tak, jak ją założył gołymi rękami.
Nie było ani papieru, ani farby, ani maszyn, nie było potrzebnych umiejętności i jeszcze policja na karku, akurat dość, żeby rozgrzeszyć się z bezczynności, z powszechnego czekania na lepsze czasy. Gdy bowiem Wasza legenda uczyła życia aktywnego, uczyła odpowiedzialności w każdej chwili i za wszystko, co się dookoła dzieje, jednocześnie codzienna praktyka funkcjonowania naszego kraju uczyła nas bierności i odstraszała od działania, nakazywała zgodę na wszystko, co zastane, zgodę na powolne płynięcie z prądem. W szkole, na uczelni, w pracy trenowano nas nieustannie w fatalizmie, przyuczano do roli manipulowanych przedmiotów, uczono godzić się, że istotne decyzje podejmowane będą przez kogo innego. Słowem usiłowano nas przekonać, że Polska to nie nasza rzecz, że my nie jesteśmy w niej gospodarzami.

I każde niezależne działanie kogoś z naszego pokolenia jest zwycięstwem Waszej legendy nad zaaplikowaną nam szkoła konformizmu, jest jeszcze jednym Waszym zwycięstwem. Bo w tej walce nie ma i nie może być klęski – nie wierzyliśmy, że Wasza walka była bezsensowna, przegrana, daremna, że nic dobrego narodowi nie przyniosła. A jeśli nawet w chwili słabości mogło się komuś wydawać, że „zostanie po nas złom żelazny i głuchym drwiący śmiech pokoleń”², to już dziś widać wyraźnie, że racje miał inny poeta, ten, który mówił o sile fatalnej, przerabiającej zjadaczy chleba -może nie w aniołów, ale w Waszych następców.

Dlatego jeśli dziś Mirek siedzi w mokotowskim XII pawilonie, tym samym, w którym siedział Kazimierz Moczarski, jeśli został uwięziony za wprowadzenie w żywy obieg kultury polskiej dziesiątków tysięcy tak ważnych dla niej tomów, to Pani ból niech w jakiejś mierze łagodzą te wszystkie książki, te i następne, które jeszcze wydamy, które jeszcze wyda Mirek. Bo nie miał racji Mickiewicz, nawet gdyby już nic więcej nie udało się nam zrobić, pozostanie coś więcej niż krótki płacz kobiecy i długie nocne rodaków rozmowy.
Tak jak coś więcej pozostało nawet z Waszych klęsk.

1. Fragment listu do Marii Stypułkowskiej-Chojeckiej, legendarnej łączniczki Kamy, uczestniczki zamachu na Kutscherę.
2. Tadeusz Borowski „Gdziekolwiek ziemia” , przyp. redakcji

Test opublikowany po angielsku pod tytułem: Unofficial publishing , w piśmie Index of Censorship Journal Volume 8, Issue 6, 1979

Dzisiaj, pod koniec 1978 roku, jesteśmy już w Polsce tak przyzwyczajeni do niezależnych wydawnictw, zarówno o charakterze gazetowym jak książkowym, że trudno sobie wyobrazić rzeczywistość społeczna i literacka bez nich, a przecież jeszcze dwa lata temu nikomu w Polsce nie śniło się publikowanie czegokolwiek poza państwowym monopolem wydawniczym.

Rzecz jasna, zgodnie z polska tradycja narodowa, wywodzącą się z epoki dziewiętnastowiecznych walk o odzyskanie niepodległości, pierwsze w podziemnym obiegu zaczęły funkcjonować wiersze, z tym jednak, że były one przepisywane prywatnie, najczęściej przez samych autorów lub ich przyjaciół kursowały jedynie w bardzo wąskim środowisku. Przeważnie nie miały one charaktery książkowego, ot, po prostu były maszynopisami przechowywanymi w kartonowych teczkach czy papierowych kopertach.

Rozpowszechnianie tych tekstów nie było jeszcze pojmowane jako działalność mająca na celu przełamywanie państwowego monopolu informacyjnego – było po prostu tak, że nawet wiersze niewzbudzające oporu cenzury musiały czekać na druk kilka lat, co władze tłumaczyły brakiem papieru. W tej sytuacji krążenie maszynopisów środowisku literackim było zjawiskiem jak najbardziej naturalnym. Trudno dziś powiedzieć, gdzie i kiedy nastąpił przełom – na pewno psychologiczna bariera, od czasu pokonania której można mówić o niezależnych wydawnictwach, było zaopatrzenie maszynopisów okładki i – oczywiście – ich sprzedawanie.

Przypadek sprawił, że miałem okazję uczestniczyć w narodzinach jednej z takich książek jesienią 1976 roku. Oto mój przyjaciel Andrzej Celiński, dziś członek  KSS KOR i twórca latającego uniwersytetu namówił mnie latem 1976 na współudział w organizacji wieczorów poetyckich poetów w środowisku studenckim popularnych, a jednocześnie mających trudności z drukiem swoich tekstów. Andrzej miał zajmować się organizacją sali i zapraszać słuchaczy, ja zaś miałem zapraszać pisarzy i ewentualnie wygłaszać słowo wstępne.

Pierwszy wieczór naszego klubu miał się odbyć w Domu Kultury jednej z peryferyjnych dzielnic Warszawy, a jako jego bohater zaproszony został Stanisław Barańczak. Na kilka godzin przed rozpoczęciem imprezy kierownictwo Domu Kultury na interwencje „z góry” cofnęło zgodę na wykorzystanie Sali: decyzja ta, mająca w zamierzeniu uniemożliwić odbycie wieczory poetyckiego, przyczyniła się w efekcie do czegoś wręcz odwrotnego: ponieważ prelegent został ściągnięty z odległego o 300 km Poznania uważaliśmy, że impreza odbyć się musi i w ten sposób zainaugurowana została działalność funkcjonującego po dziś dzień salonu artystyczno-literackiego w prywatnym mieszkaniu Anny i Tadeusza Walendowskich, gdzie co dwa tygodnie odbywają się imprezy poświęcone twórcom spoza kręgu objętego państwowym monopolem.

Wiersze Barańczaka podobały się bardzo i słuchacze prosili kilkakrotnie o czytanie niektórych z nich, a po zakończeniu wieczoru cisnęli się do poety z prośbą o umożliwienie ich przepisania, toteż zwróciłem się do umówionego już na następne spotkanie Adama Zagajewskiego z prośbą, aby pozwolił przepisać w pewnej ilości egzemplarzy wiersze, które ma zamiar odczytać. Wierszy tych było siedemnaście i przepisałem je na maszynie w pięćdziesięciu egzemplarzach. Kiedy praca ta była na ukończeniu, zorientowałem się w konieczności wytworzenia okładki – bez niej bowiem gotowe już zbiorki wierszy wyglądały jakoś biednie. Nie bardzo wiedząc, jak zabrać się do zrobienia okładki zapytałem o to zaprzyjaźnioną młodą plastyczkę. Akurat miała wolny wieczór, wieczór, a że czasu było niewiele, od razy przystąpiliśmy do roboty. Arkusze czarnego kartonu pocięte zostały na odpowiednie kawałki, a z gumy do wycierania wycięliśmy litery składające się na nazwisko autora i tytuł – „Wiersze”, a następnie po jednej literze wystemplowywaliśmy napis na wszystkich pięćdziesięciu okładkach, z których każda została również ozdobiona jakimś abstrakcyjnym akcentem.
W ten sposób powstała książka tym oryginalniejsza, że każda z 50 okładek różniła się od pozostałych. Dla bibliofilów mogę dodać, że na dwie ostatnie nie starczyło czarnego kartonu i zrobione zostały z białego. Wszystkie tomiki zaopatrzone zostały w stronę tytułowa, na której oprócz tytułu i nazwiska autora znalazł się jego odręczny podpis i kolejny numer od 1 do 50.

Wieczór Adama Zagajewskiego odbył się w klubie spółdzielni, mieszkaniowej, którego gospodarze nie zorientowali się na czas w niesłuszności imprezy: po jego zakończeniu rozpakowałem tomiki i poprosiłem, aby nabywcy wrzucali do czapki „co łaska”. Książek błyskawicznie zabrakło, a w czapce znalazło się ok. 2500 zł, tzn. kwota trzykrotnie przekraczająca honorarium za wieczór autorski ustalone przez Związek Literatów.
Wieczór ten – właśnie ze względu na sprzedaż książek – odbił się w Warszawie szerokim echem (tak szerokim, że red. Rakowski wyrzucił mnie zań z „Polityki”) i był jednym z licznych na pewno zdarzeń uświadamiających nam potrzebę wydawania książek.

Napisałem „nam”, ale trudno dziś bez popełnienia anachronizmu zastąpić ten zaimek rzeczownikiem. „KOR” działał wtedy zaledwie od miesiąca czy dwu, nikt nie nazywa ł nas jeszcze dysydentami, samiśmy zapewne uważali, że nazywanie się „opozycją” byłoby za poważne i mocno na wyrost, nie mówiąc już o barierze strachu, jaka trzeba pokonać, by samego siebie nazwać w sposób odcinający od oficjalnego życia…
Wspominam o tym dlatego, żeby pokazać, że wcześniej nie było w Polsce infrastruktury dla drugiego obiegu dziel literackich, nie mówiąc już o czasopismach; istniejące społeczne zapotrzebowanie na autentyczną nieskrępowaną twórczość literacka czy nieocenzurowane wiadomości było tylko wewnętrzną potrzebą ludzi, którzy jednak nie czynili nic lub prawie nic, by tę potrzebę zaspokoić.

Rolę integrującą i aktywizująca środowisko pełniła trwająca prze kilka miesięcy konieczność przepisywania na maszynie obszernych komunikatów Komitetu Obrony Robotników, informującym o zakresie i charakterze represji stosowanych przez milicje i służbę bezpieczeństwa, zarówno w stosunku do robotników, którzy brali udział w strajkach, i demonstracjach, jak też członków i współpracowników KOR.
Treść tych komunikatów była tak przerażająca, że nie sposób było uchylać się od ich przepisywania, kiedy jeszcze nie dysponowaliśmy żadnymi formami ich powielania czy drukowania. Przepisywane więc z wielkim nakładem pracy Komunikaty, a potem pierwsze numery Biuletynu Informacyjnego ukazywały ogrom społecznego zapotrzebowania na bieżącą obiektywną informację o zasadniczych sprawach kraju, a także pozwalały stwierdzić szokującą prawdę, że czasopismo ukazujące się nawet tylko w maszynopisie stanowi istotny fakt społeczny, wprawiający wszechmocne zdawałoby się władze w panikę.

Wtedy też, jesienią 1976 roku grupa pisarzy zaczęła pracę nad pierwszym numerem almanachu literackiego „Zapis” i nie było jeszcze oczywiste, że stanie się on regularnie wychodzącym czasopismem. Był to czas, kiedy do działalności w ruchu opozycyjnym potrzeba było ogromnej odwagi, bowiem wszyscy czekali dnia, kiedy policja nareszcie zrobi porządek i wszyscy niepokorni znajdą się w więzieniu. KOR dokonał niewiarygodnego aktu odwagi podpisując imionami i nazwiskami swoje komunikaty – aktem równie znaczącym było podpisanie przez kilkunastu pisarzy swoich tekstów w I numerze „Zapisu”.
 
Ze względu na panujący w Polsce monopol wydawniczy środowisko literackie poddane było zawsze wyjątkowo silnej presji odstręczających od działań jawnie opozycyjnych. – Wydawało się, że narażenie się władzy musi prowadzić do uniemożliwienia uprawiania zawodu, a w konsekwencji do śmierci literackiej. Nie od razu stało się jasne, że publikowanie w „Zapisie” śmiercią literacka nie jest. I pierwszy numer wyszedł w maszynopisie w styczniu 1977 i przyszło poczekać jeszcze ładnych kilka miesięcy, zanim został powielony w takiej ilości egzemplarzy, aby można było mówić o jego społecznym, a nie tylko wąsko środowiskowym istnieniu.

Wtedy właśnie, gdy ukazywała się pierwszy numer „Zapisu” rozpoczęło się powielanie komunikatów KOR i Biuletynu Informacyjnego. Ogromną rolę odegrał tu jeden z młodszych członków KOR-u, Mirek Chojecki. Latem i jesienią brał on tak czynny udział w akcji radomskiej, organizując pomoc dla represjonowanych robotników i tyle razy bywał zatrzymywany przez milicje na 48 godzin, że niebawem znali go wszyscy radomscy milicjanci i tajni agenci, tak że nie mógł w żaden sposób wyrwać się spod ich czujnej opieki, co zupełnie uniemożliwiało efektywną pracę.
Jednocześnie bardzo prędko wyrzucono tego młodego naukowca z pracy w Instytucie Badań Jądrowych, nie miał więc gdzie wyładować swojej wrodzonej aktywności, aż znalazł dla niej ujście właśnie w działalności poligraficznej, z której znaczenia niby wszyscy zdawali sobie sprawę, ale jakoś nikt nie miał odwagi, by się jej podjąć, dysponując przecież na wstępie tylko gołymi rękami. Pamiętajmy, że w Polsce nie można kupić ani powielacza, ani matryc, ani farby, ani kserografu – słowem niczego, co mogłoby służyć do rozpowszechniania niebezpiecznych wiadomości. Nawet papier jest towarem bardzo trudno dostępnym, a bywają okresy, że sprzedaje się go tylko w specjalnym sklepie za okazaniem legitymacji Związku Literatów.

Istnieją więc trzy metody zdobycia potrzebnego sprzętu: ukraść, zrobić samemu albo przeszmuglować z Zachodu i zaiste żadne z tych rozwiązań nie jest łatwe. Pierwsze powielacze drukujące dokumenty KOR-u były małymi maszynkami spirytusowymi, pracującymi na klace hektograficznej, mogącymi dawać z jednej matrycy najwyżej 200 czytelnych egzemplarzy. W porównaniu jednak z przepisywaniem na maszynie był to wielki postęp i przez parę miesięcy właściwie niewiele działo się na froncie drukarsko-wydawniczym nowego.

Wydarzeniem niezmiernie ważnym było powstanie wiosna 1977 roku drugiego obok KOR-u niezależnego ruchu społecznego – Ruchu Obrony Praw Człowieka i Obywatela, (ROPCz-iO), który tez powołał swój organ prasowy - „Opinię”, w pierwszej fazie rozchodzącą się w maszynopisach.
W maju 1977, po demonstracji studenckie w Krakowie w związku ze śmiercią studenta Uniwersytetu Jagiellońskiego, Stanisława Pyjasa, doszło do aresztowanie ponad setki osób, z których większość rychło zwolniono, kilkunastu działaczy zatrzymano jednak w więzieniu. Władze starały się tak ich dobrać, aby aresztowanie kilkunastu tylko osób zdołało sparaliżować działalność KOR-u, okazało się jednak rychło, że ukazują się i Komunikaty i Biuletyn Informacyjny, a w dodatku w Lublinie grupa młodych ludzi powołała do życia Nieocenzurowaną Oficynę Wydawniczą (NOWA) i opublikowała pierwsze masowe wydanie „Zapisu” nr 1.

Tak więc aresztowanie grupy działaczy KOR-u okazało się i nieskuteczne i kosztowne, szczególnie ze względu na poważne naciski międzynarodowe, które tym razem dołączyły się do krajowych głosów protestu i groziły poważnymi restrykcjami ekonomicznymi wobec władz PRL, przeto tym ostatnim nie pozostało nic innego, jak zwolnić wszystkich więźniów politycznych, łącznie z robotnikami, którzy świeżo skazani zostali za udział w czerwcowych demonstracjach na wieloletnie więzienie.
Być może władze miały nadzieje, że realizują podstawowe żądania KOR-u skłonią go do rozwiązania się, odbiorą mu raison d’existence. Stało się 77, wprost odwrotnie: wypuszczenie na wolność naszych przyjaciół wprawiło środowiska opozycyjne w nastrój euforyczny; jeszcze raz uzyskała potwierdzenie mądra myśl markiza de Toqueville, że jeżeli reżim tyrański poczyna się liberalizować, paradoksalnie jego tyrania odczuwana jest przez społeczeństwo jeszcze silniej.

Amnestia była dla nas wyrazem słabości władzy i zachęcała do wzmożenia i rozbudowania działalności opozycyjnej, przeto dziesiątki zebrań i spotkań u schyłku lata 1977 poświęcone było nowym pomysłom i inicjatywom. Rzecz jasna wiele z nich dotyczyło działalności wydawniczej, choć, jak się rychło okazało, nawet w najśmielszych marzeniach nie rokowaliśmy jej tak wspaniałego rozwoju. Jeszcze sierpniu ubiegłego roku, podczas wakacyjnych wycieczek i spacerów dyskutowaliśmy z przyjacielem elektronikiem, jaka może być najwłaściwsza technicznie forma powielania książek przy założeniu, że nakłady nie mogą przekraczać stu egzemplarzy i założenie to wydawało się oczywiste.
Jesienią 77 roku w Warszawie powstała Niezależna Oficyna Wydawnicza NOWA – w pewnym sensie kontynuacja wspomnianej inicjatywy lubelskiej. Jej szef, Mirek Chojecki, od początku założył, że będzie ona działała na zasadach normalnego przedsiębiorstwa będącego na własnym rozrachunku. Na rozruch działalności NOWA otrzymała od KOR-u pożyczkę w wysokości 60 000 złotych i rozpoczęła wydawanie książek.
Było tu do rozwiązania kilka problemów z dziedziny ekonomii politycznej: jak wspomniałem kapitał zakładowy wzięto w formie kredytu, ale trzeba było jeszcze znaleźć środki produkcji ( i to zarówno maszyny i urządzenia, jak i surowce) i pracowników, pracowników wszystko w warunkach konspiracyjnych, ponieważ władze ograniczające swobodę działania policji w zakresie tępienia innych form życia opozycyjnego dają jej wolna rękę w tropieniu działalności wydawniczej i, co za tym idzie, musi być ona pieczołowicie ukrywana.

Z tego tez względu jako drukarnie służyły najczęściej wille położone na przedmieściach, bądź już poza miastem, na tyle obszerne, by oprócz sprzętu i papieru mogły pomiecie kilkuosobowa ekipę, która nie opuszcza miejsca pracy aż do jej zakończenia, kiedy to zarówno sprzęt jak i wydrukowane materiały przewiezione będą gdzie indziej. Chodzi o to, żeby wokół willi, gdzie mieści się drukarnia, nie było zbytniego ruchu, przychodzenia i wychodzenia większej ilości ludzi, co mogłoby zwrócić uwagę sąsiadów. W drukarni pracuje się non stop przez całą dobę, najczęściej na dwie dwunastogodzinne zmiany, aby sprzęt nie stał bezużytecznie, a ktoś z domowników musi zajmować się przez cały czas aprowizacja ekipy, przy czym firma pokrywa koszty utrzymania podczas pracy.

Drukarze zarabiają zupełnie dobrze, można nawet powiedzieć, że ich zarobki są wysokie, co uzasadnione jest i tym, że jest to praca wyczerpująca i bezustanna perspektywą 48-godzinnego aresztowania. Płacenie drukarzom ma też i te doniosła funkcję, że pozwala pozbawionym pracy działaczom opozycji na znalezienie godziwego zarobku bez uszczerbku dla prowadzonej przez nich działalności, a warto podkreślić, iż przy drukowaniu pracują też niektórzy członkowie  KSS KOR.

Policja usilnie pracuje nad wykryciem sieci naszych drukarń, jej zadanie jest jednak bardzo trudne ze względu na stałe zmiany ich lokalizacji. Policja próbowała przede wszystkim, i próbuje do dziś, inwigilacji osób związanych z pracami wydawniczymi, nie jest jednak w stanie śledzić ich niepostrzeżenie –np. w toku pracy zebraliśmy wcale pokaźny rejestr numerów rejestracyjnych samochodów, którymi poruszają się tajni agenci. Jeśli ktoś jadący np. do drukarni stwierdzi, iż jest obserwowany, istnieje cały katalog sposobów zgubienia agentów, a ściślej rzecz biorąc miejsc, w których ze względu na topografię zgubić ich najłatwiej.
Ponieważ metody śledzenia okazują się nieskuteczne, policja kilkakrotnie podejmowała próby rozpracowania NOW-ej od wewnątrz, oferując jej sprzedaż powielacza przez podstawionego agenta. Kiedyś np. zgłosił się do Chojeckiego nieznany nikomu ze środowiska opozycyjnego człowiek oferując powielacz spirytusowy za dość wysoką cenę 10 000 zł, jednak po targach zgodził się na 2 000 i był w ogóle niezmiernie wszystkiego ciekawy.
Szef oficyny był prawie w stu procentach pewien, iż jego kontrahent jest tajnym agentem, że jednak maszyna była mu potrzebna, postanowił podjąć grę. Po wielu rozmowach i dokładnym obejrzeniu powielacza umówił się z agentem pewnego dnia na skrzyżowaniu dwóch ulic dla sfinalizowania transakcji. Na pól godziny przed umówionym terminem spotkania na miejscu znaleźli się nieznani policji współpracownicy wydawnictwa, którzy łatwo stwierdzili, iż w pobliżu parkuje kilka samochodów, których numery rejestracyjne znajdują się w naszym spisie, o czy zawiadomiono Chojeckiego w ustalony sposób. Ten udała się na miejsce punktualnie, odebrał powielacz, zapłacił wsiadł do samochodu. Za nim ruszyła kawalkada wozów policyjnych.

Wiozący Chojeckiego samochód kręcił się po mieście, aż wreszcie, ciągle w towarzystwie dyskretnej eskorty wyjechała na jedną z podmiejskich szos. Podczas jazdy Mirek dokładnie owinął powielacz szmatami i bandażami, aż na jakimś zakręcie, gdzie stała samochód, któremu jacyś faceci akurat zmieniali koło, powielacz wyleciał w śnieg do przydrożnego rowu. Znajdujący się w tym momencie za zakrętem policjanci długo jeszcze towarzyszyli samochodowi Chojeckiego, później przez kilka dni obstawiali mieszkanie i garaż właściciela samochodu, aż wreszcie nie wytrzymali i zrobili rewizje, w czasie której nie znaleźli literalnie nic.

Po tym blamażu policja postanowiła lepiej zorganizować następną transakcję i zaoferowała powielacz bębnowy, na tyle duży, że niepostrzeżone wyrzucenie go z samochodu było zupełnie niemożliwe. I tym razem sprzedawca po targach zgodził się na 20% żądanej ceny, a w trakcie rokowań Mirek bardzo dokładnie oglądał maszynę, rozkładał ją nawet częściowo, tłumacząc to koniecznością sprawdzenia jej przydatności. W efekcie tych oględzin zdołał sporządzić dość szczegółowe rysunki techniczne. Tym razem umówił się z kontrahentem w niedziele rano i zgodził się, że dotychczasowy właściciel powielacza zawiezie go swoim samochodem we wskazane miejsce.
Umieszczone w należącym do agenta fiacie 125p powielacz rzucał się w oczy, był bowiem schowany w zbitej z desek skrzyni o objętości 1m sześciennego. Wsiadłszy do samochodu Chojecki wyjął walkie-talkie i gdy ruszyli ciągnąc za sobą honorową eskortę kilku milicyjnych samochodów, samochodów głośnika radiotelefonu rozległ się głos jednego współpracowników NOWEJ: „możecie jechać spokojnie, nikt was nie śledzi”. Agent za kierownica z trudem maskował rozbawienie połączone ze zdziwieniem i chętnie jechał tam, gdzie mu Mirek wskazywał.
Po zwyczajowym kluczeniu po mieście, podczas którego z radiotelefonu rozlegały się najdziwniejsze komunikaty, Chojecki skierował wóz na Stare Miasto (gdzie obowiązuje zakaz ruchu samochodowego), czemu agent podporządkował się bez szemrania, a następnie stanął przed katedrą, gdzie akurat odbywała się suma. Z pomocą czekającego tam człowieka Mirek wniósł skrzynię do katedry pod czujnym okiem policji, po chwili zaś wyniósł tylnymi drzwiami i wstawił do zaparkowanego nieopodal fiata 126p. Za tym fiatem natychmiast ruszyły policyjne samochody niezmordowanie towarzysząc mu w wielokilometrowej wycieczce po Warszawie i okolicy.

Tymczasem w katedrze pełnej wiernych, za filarem kilku chłopców zaopatrzonych w sporządzone uprzednio rysunki szybciutko rozkręcało wyjętą ze skrzyni maszynę na drobne kawałki po osłoną nierzucającej się w oczy grupki starszych osób – rozmaitych ciotek emerytek, dziadków rencistów etc. Szybko też poszczególne elementy maszyny znikały w przygotowanych zawczasu siatkach czy teczkach i po zakończeniu mszy postronny obserwator – gdyby się taki znalazł – mógłby się tylko dziwić, że w niedzielne popołudnie wiele osób wyszło z katedry z torbami jakby pełnymi zakupów…
Mały fiat znalazł się tymczasem w Puszczy Kampinoskiej, gdzie na krętych leśnych drogach Chojecki stopniowo wyrzucał deski ze zdementowanej podczas jazdy skrzyni. Po zrobieniu wielkiego koła fiat zawrócił i skierował się w stronę Warszawy. Na szosie kilkakrotnie wyprzedały go samochody tajnej policji, a agenci z coraz większa natarczywością zaglądali do wnętrza wyprzedzanego wozu, zwalniali, powtarzali manewr, aż wreszcie zatrzymali samochód i przeprowadzili w nim pobieżną rewizję pod pozorem kontroli drogowej. W tydzień później znajomi Chojeckiego, którzy wybrali się do Puszczy Kampinoskiej na niedzielna wycieczkę z dziećmi opowiadali ze zdumieniem, że pełno tam milicji, która chodzi po lesie jakby czegoś szukając, a milicjanci zbierają porzucone przy drodze jakieś kawałki desek… Warto dodać, że maszyna po dziś dzień pracuje dobrze i na niej to drukowana była słynna Biała Księga, zbiór dokumentów przedstawiających stosowane przez policję bezprawie i gwałty.
W okresie. Kiedy powstawała NOWA, największa jak dotąd w Polsce niezależna firma wydawnicza, ogromny ruch umysłowy i społeczny ogarnął cały kraj. PO spektakularnym zwycięstwie społeczeństwa nad władza, jakim było wypuszczenie na wolność niemal wszystkich więźniów politycznych, ludziom wyraźnie przybyło odwagi i wiary w sensowność działań opozycyjnych, przeto powstawać zaczęły rozmaite nielegalne ugrupowania i instytucje, zaznaczające swoja działalność wydawanymi poza zasięgiem cenzury publikacjami, już tu periodycznymi, już to mającymi charakter efemeryd.

Zintensyfikowało swoją działalność polityczną Polskie Porozumienie Niepodległościowe, grupa w odróżnieniu od innych ściśle zakonspirowana i niepodpisująca żadnymi nazwiskami swoich publikacji, zarówno o charakterze programowym jak i diagnostycznym, Grupa ta formułuje swój program ostro i bezkompromisowo, pragnie nie jakiejś poprawy istniejącego stanu rzeczy, ale zmian radykalnych, przede wszystkim pełnego uniezależnienia się Polski od Związku Radzieckiego. Przy tak ambitnych celach PPN jest ugrupowaniem najbardziej pesymistycznie zapatrującym się na perspektywy niezależnego ruchu demokratycznego w Polsce, wyrażając m.in. przekonanie, że Rosja w każdej chwili może w każdej chwili zrezygnować z prowadzonej polityki détente i powrócić do metod stalinizmu.
 Wolno przypuszczać, że właśnie te poglądy skłaniają członków PPN do pozostawania w konspiracji.
            Jesienią 1977 znacznie poszerzyła się działalność prasowa KOR-u; obok Komunikatów, będących jego organem oficjalnym i półoficjalnego Biuletynu Informacyjnego, niepodpisywanego przez KOR, ale wyrażającego jego poglądy, powołano do życia publicystyczny miesięcznik ”Głos” i „Robotnika”. To ostatnie pismo ma szczególnie duże znaczenie. Tytułem swoim nawiązuje do oficjalnego organu Polskiej Partii Socjalistycznej wychodzącego w latach 1894-1948, którego pierwszym redaktorem był wskrzesiciel Państwa Polskiego, Józef Piłsudski. W początkach swojego istnienia, pod zaborem rosyjskim, „Robotnik” wychodził nielegalnie i do tej tradycji nawiązuje obecna redakcja. Jest to pismo bardzo niewielkiego formatu – jedna dwustronnie zadrukowana kartka papieru maszynowego – wydawane techniką sitodruku w nakładzie kilku tysięcy egzemplarzy. W skład redakcji obok działaczy KOR-u wchodzą robotnicy z wielu rozmaitych miast Polski, a siec terenowych korespondentów zapewnia szybki dopływ informacji o prześladowaniach i strajkach.

            Od początku roku akademickiego 1977/78 w rozmaitych miastach Polski zaczęły powstawać Studenckie Komitety Solidarności na wzór pierwszego takiego komitetu powołanego w Krakowie po śmierci Stanisława Pyjasa. Komitety te, przełamujące monopol jedynej upaństwowionej organizacji studenckiej zajmują się również wydawaniem własnych czasopism – w Warszawie ukazuje się Indeks, w Krakowie – Sygnał, we Wrocławiu – Biuletyn SKS, w Gdańsku – związany z ROPCziO Bratnia. Pisma te obok działalności publicystycznej oraz informacji środowiskowej zajmują się również przedrukowywaniem najważniejszych wiadomości z centralnej prasy opozycyjnej.
Godne podkreślenia, że inicjatywy wydawnicze nie ograniczają się do stolicy – w Lublinie grupa młodych katolików powołała do życia ambitny kwartalnik „Spotkania”, w Łodzi wydawany jest kwartalnik literacki „Puls”.

            Powstają pisma zaspokajające potrzeby różnych grup społecznych i zawodowych – z inicjatywy ROPCz-iO i grupy działaczy ludowych powstał zima 1978 roku „Gospodarz” – pismo poświęcone problematyce wiejskiej, od ponad roku ukazuje się „Postęp” – pismo ruchu zawodowego niezwiązane z żadnym konkretnym ugrupowaniem, swoje ulotki czy oświadczenia wydają też WZZ (Wolne Związki Zawodowe), latem tego roku ukazał się pierwszy numer kwartalnika politycznego Krytyka, wychodzi również – chociaż w niewielkim nakładzie - Przegląd Prasy Zagranicznej zawierający tłumaczenia ciekawszych artykułów prasy światowej trudno dostępnej dla krajowego czytelnika.
            Wydawane SA też – oprócz czasopism – i to bardzo różnymi sposobami – książki zarówno autorów krajowych jak i zagranicznych, współczesnych i dawniejszych. Ilościowo najwięcej ich drukuje NOWA, która wciągu pierwszego roku swoje działalności zdołała w warunkach konspiracji zadrukować ponad 10 ton papieru wydając książki m.in. Kazimierza Brandysa, Bohumila Hrabala, Pawła Jasienicy, Tadeusza Konwickiego, Witolda Wirpszy, Stanisława Barańczaka, Czesława Miłosza, Kazimierza Wierzyńskiego, Andrzeja Kijowskiego, Adam Michnika, Józefa Piłsudskiego, Jacka Kuronia, Marii Ossowskiej, Władysława Bieńkowskiego, Marka Tarniewskiego. W przygotowaniu miedzy innymi „Folwark zwierzęcy” George’a Orwella ze specjalnie zamówionymi ilustracjami. Działa też pod auspicjami ROPCz-iO „Wydawnictwo Polskie”, które wydał wiele broszur działaczy Ruchu Obrony, oddzielne opracowanie poświęcone zbrodni katyńskiej. 
            Obok wydawnictw sensu stricto daje się zaobserwować wiele inicjatyw „dzikich” przedruków kserograficznych takich książek jak np.”Archipelag Gułag”, „Dokumenty Zbrodni Katyńskiej”, „Zniewolony Umysł” Czesława Miłosza, etc. Oczywiście nakłady tak wydawanych książek są niewielkie i rzadko przekraczają 200 sztuk. Ważne jest jednak przede wszystkim, że inicjatyw tego rodzaju jest coraz więcej i nikt nie jest w stanie określić ich liczby; kiedy trudno o dostęp do kserografu (a są to urządzenia pilnie strzeżone i prywatnym osobom posiadać ich nie wolno) przepisuje się książki na maszynie.
            Trzeba podkreślić dziwny dla zachodniego czytelnika fakt, że zawiłości socjalistycznej ekonomii socjalistycznej powodują, że książki produkowane w tak nieekonomiczny sposób nie są szczególnie drogie w porównaniu z produkowanymi przez monopol państwowy, przeto popyt zdecydowanie podwyższa podaż, a zwiększające się stale nakłady w całości są wchłaniana przez rynek.
            Wydawane w Polsce niezależne pisma reprezentują różne orientacje i poglądy – dzielą je niekiedy znaczne różnice, choć niejednokrotnie wydaje się, że są one tylko pozorne.
            Próbowano już w wielu dyskusjach wprowadzać klasyfikacje i podziały, trudno jednak byłoby powiedzieć, żeby próby te przyniosły jakieś zdecydowane rezultaty. Jest chyba po prostu tak, że przeżywamy obecnie pionierski okres niezależnej działalności i jednym z jego najważniejszych zadań jest odbudowanie złożonej świadomości narodowej, która została zglajszachtowana pod totalitarnymi rządami. Dziś nie umiemy w Polsce posługiwać się nawet tak podstawowymi terminami politycznymi jak lewica i prawica, musimy na ten temat toczyć długie spory definicyjne; nie jest to przypadek – rządzący w krajach Europy Wschodniej poświęcili wiele energii, by odebrać słowom ich właściwe znaczenie, by pomieszać nam języki i dlatego upłynie jeszcze trochę czasu, zanim zdołają się wykrystalizować jasne linie podziałów, zanim społeczeństwo odzyska swoją naturalna strukturę.
            Przed niezależnymi wydawnictwami w Polsce stoją ogromne zadania, bowiem system społeczno-polityczny, którego działaniu jesteśmy poddani, dokonuje na narodzie zbrodniczej powszechnej lobotomii; zawłaszczywszy wszelkie środki masowego przekazu, łącznie z drukarenkami produkującymi zaproszenia wizytówki i ślubne zaproszenia, arbitralnie stara się usunąć z kultury narodowej wszystko, co niewygodne dla naszych władców, chodzi przy tym zarówno o zdarzenia czy zjawiska współczesne jak i przeszłe. Oto np. z podręczników historii usuwa się „niesłuszne” wojny – np. wojnę polsko-radziecką w 1920 roku, z literatury nazwiska wybitnych pisarzy i to nie tylko współczesnych, aktualnie uwikłanych w rozmaite konflikty z władzą, ale i klasycznych, od dawna nieżyjących. Jednym z charakterystycznych przykładów jest tu Witold Gombrowicz.
Restrykcjom takim podlega również literatura obca – nie sposób wyliczać nazwiska i utwory niedopuszczone do rozpowszechniania, dość wspomnieć, że w swoim czasie cenzura zdjęła ze sceny „Żaby” Arystofanesa. Słowem – Orwellowskie Ministerstwo Prawdy zajmujące się modelowaniem przeszłości nie jest bynajmniej taka fikcją literacką, jak by się mogło wydawać.

            Rzecz jasna teraźniejszością zajmują się nasze władze z nie mniejszym zapałem i dobrze jest, gdy tylko przemilczają jakieś fakty, zamiast kłamać prosto w oczy. Oto np. na ostatniej moskiewskiej naradzie Układu Warszawskiego prezydent Rumunii Caucescu kategorycznie przeciwstawił się programowi zwiększenia zbrojeń i oświadczył, że żołnierze rumuńscy nie będą wykonywali rozkazów wydawanych przez obce władze – w polskich masmediach, w milionach egzemplarzy ukazała się na ten temat informacja, mówiąca o pełnym poparciu, jakiego Caucescu udzielił Breżniewowi, pełnej jednomyślności itp.Z polskich mediów nie można było dowiedzieć się o kubańskiej interwencji w Angoli, o radzieckim uwikłaniu w konflikty w Afryce- słowem o wielu zasadniczych zdarzeniach i tendencjach polityki światowej. Informacje na takie tematy mogą ukazywać się tylko w prasie niezależnej. Czasami są to po prostu tłumaczenia czy streszczenia artykułów ukazujących się w prasie światowej np. - taki charakter ma wydawany przez nas „Przegląd prasy zagranicznej”.

Podkreślmy, że niedawno policja przyłapała na powielaniu tego pisma uczonego chemika, docenta Stefana Sękowskiego. Za powielania tłumaczeń z Newsweeka, Times’a, Spiegla, Le Monde’a, L’Unità i innych pism został aresztowany, następnie usunięty z instytutu badawczego, gdzie pracował.
W zawłaszczonych przez totalitarne państwo mass mediach szalenie ograniczone są tez możliwości uprawiania publicystyki na aktualne tematy krajowe, nie wolno poruszać podstawowych bolączek społecznych; wytrawnemu dziennikarzowi udaje się czasami napisanie reportażu ukazującego jednostkowy fakt np. braku mieszkania i warunków mieszkania pozbawionego – w żadnym jednak wypadku cenzura nie dopuści do uogólnień i prób analizy sytuacji. To już spada na prasę niezależną.

Restrykcje władzy dotyczą także zdarzeń i zjawisk na pierwszy rzut oka pozornie nieistotnych; np. ustawa uniemożliwiająca obywatelom zakładania stowarzyszeń nie jest wymierzona tylko przeciw stowarzyszeniom o charakterze politycznym, czy para-politycznym – władza rozciąga również czujną kontrolę np. nad Towarzystwem Opieki nad Zwierzętami. Ustalone jest, jaki procent członków zarządu stanowić muszą partyjni i nie może zostać zatwierdzony zarząd wybrany przez członków Towarzystwa, a nie przesz władze administracyjne. O tym również nie wolno oczywiście pisać, co miałem okazję sprawdzać osobiście próbując w „Polityce” umieścić reportaż ukazujący ingerencje władz właśnie w działalność Towarzystwa Opieki na Zwierzętami.

W tej sytuacji prze prasa niezależną otwierają się ogromne możliwości dziennikarskie, ale też wzięła ona na siebie wielkie i trudne obowiązki zajmowania się dosłownie wszystkimi dziedzinami życia publicznego. Oto np. ostatnio brak w polskich aptekach podstawowych lekarstw z witaminami i środkami opatrunkowymi włącznie – zajmujemy się wiec i tym tematem spełniając zadanie informowania opinii publicznej, jak również stanowiąc źródło nacisku na władze.

            W tej sytuacji trudno się dziwić, że na fali rozbudzenia się życia publicznego w Polsce powstają czasem dziwne organizacje i czasopisma – przykładem może tutaj być istniejąca w Gdańsku „Niezależna Grupa Polityczna” o charakterze faszystowskim czy „Komitet Samoobrony Rodziny i Wiary” twierdzący, że obecnie światem rządzi masońsko-żydowska neomaltuzjańska mafia, której organami są zarówno Kreml jak Klub Rzymski – komitet ten za swój główny cel uznaje walkę z przerywaniem ciąży i środkami antykoncepcyjnymi.

Listopad 1978

CZY WARTO PRZYPOMINAĆ POSTAĆ JANA WALCA?

Janek przejechał się po nim walcem - w ten sposób redaktorka drugoobiegowego Biuletynu Informacyjnego Joanna Szczęsna skomentowała artykuł o peerelowskim prokuratorze napisany przez bohatera tej książki1. Gra słów dobrze oddaje sposób, w jaki Jan Walc niekiedy postępował z ludźmi, o których pisał. Ofiarami jego ostrego pióra padali działacze partyjni, milicjanci, prokuratorzy, luminarze polskiej literatury, przywódcy opozycji demokratycznej, dawni i aktualni koledzy, a nawet nauczycielki jego córki. Nie dziwiłoby zatem, gdyby Walc podpadł wielu ludziom i gdyby wszyscy wyrażali się o nim źle. Tymczasem tak nie jest. O Walcu równie ciepło wypowiadali się niedawno dziennikarze związani z Gazetą Wyborczą i publicyści prasy prawicowej . Wynika to pewnie głównie z przywileju przedwczesnej śmierci, która sprawiła, że bohatera tej książki ominęły najgorętsze spory polityczne w III RP i jednoznaczne zaszufladkowanie do któregoś ze skłóconych ze sobą obozów. Z pewnością jednak to nie jedyny powód ekumeniczności dobrej pamięci o Walcu. Na swoją nieprzystawalność do utartych schematów i pozornie oczywistych podziałów zapracował on przede wszystkim tym, jak żył, a nie tym, kiedy zmarł. Nie pasował do żadnego z rodzących się w pierwszych latach wolnej Polski obozów politycznych i ideowych. Miał zbyt nie szablonowe poglądy. Łączył niechęć wobec wpływu Kościoła katolickiego na politykę oraz krytykę liberalizmu gospodarczego z ostrym antykomunizmem, poparciem dla lustracji i wyraźnego rozliczenia się z PRL.

Czy nietypowa kombinacja przekonań to wystarczający powód, żeby pisać o kimś książkę? Walc nie kierował żadną gazetą ani partią, nie piastował wysokich stanowisk, nie stał na czele ruchu społecznego. W żadnej dziedzinie nie osiągnął takiej pozycji, żeby zostać klasykiem i trafić na łamy podręczników. Tymczasem na polskim rynku wydawniczym do dzisiaj nie ma kompletnych naukowych biografii znacznie bardziej znanych postaci, jak choćby redaktor naczelny paryskiej Kultury Jerzy Giedroyć czy jeden z głównych architektów polskiej transformacji i wybitny historyk Bronisław Geremek. I jeszcze jedno: Walc żył bardzo krótko, bo tylko czterdzieści pięć lat. Można mieć wątpliwości, czy w takim czasie człowiek jest w stanie osiągnąć tyle, żeby przejść do historii. Czy warto zatem przypominać postać Jana Walca? Czy warto o nim pisać, czytać i pamiętać? Gdybym nie był absolutnie przekonany, że na te pytania trzeba odpowiedzieć twierdząco, to nawet nie próbowałbym zaczynać pisania tej książki. Sądzę, że obszerny i zróżnicowany dorobek publicystyczny oraz krytyczno-literacki Walca zasługuje na miejsce w historii polskiej kultury, dziennikarstwa i polityki. Jednocześnie jego życiorys, chociaż krótki, był bardzo bogaty w interesujące wydarzenia; bohater tej książki funkcjonował w zróżnicowanych środowiskach pracował w wielu miejscach. Analiza jego życia pokazuje z interesującej perspektywy takie tematy jak: Marzec ?68 i jego skutki, zjawisko wilczych biletów w PRL, funkcjonowanie szkół średnich, dzieje tygodnika Polityka i Instytutu Badań Literackich, tworzenie się opozycji demokratycznej i niezależnego ruchu wydawniczego, specyficzny mikroświat Podkowy Leśnej czy życie codzienne internowanych w sta?nie wojennym. Książka o Walcu w mojej ocenie rzuca snop światła na niemały kawałek historii Polski w drugiej połowie XX w.
Walc Jan pokazuje się w miejscu zameldowania bardzo rzadko, nosi brodę, posiada opinię fircyka napisał w 1975 r. w krótkiej notatce sierżant milicji z komendy na Żoliborzu, który miał sprawdzić, kto faktycznie mieszka u rodziców bohatera tej książki3. Nie można odmówić tej lakonicznej charakterystyce przynajmniej częściowej racji. Zapewne byli tacy, którzy w taki właśnie sposób postrzegali Walca, choć pewnie więcej osób zamiast fircykiem nazwałoby go pieniaczem. Był bowiem człowiekiem, który często bronił swoich racji do upadłego. Jednocześnie ograniczanie się do takich charakterystyk Walca byłoby niezwykle krzywdzące. Był on bowiem postacią o bogatym dorobku, a jednocześnie barwną i ciekawą: słynącym z ostrego pióra krytykiem literackim, literaturoznawcą piszącym rozprawy o Tadeuszu Konwickim i Adamie Mickiewiczu, sekretarzem Jarosława Iwaszkiewicza porządkującym jego archiwa a zarazem jednym z naj ostrzejszych krytyków jego postawy, nauczycielem w Liceum Ogólnokształcącym im. Stefana Batorego, współpracownikiem tygodników Polityka i Kultura, wreszcie wieloletnim działaczem opozycji demokratycznej oraz czołowym publicystą i drukarzem drugiego obiegu w PRL. Samo powyższe wyliczenie pokazuje nietuzinkowość tej postaci, dzisiaj niemal zupełnie zapomnianej. Pisząc książkę o Walcu, starałem się przypomnieć jego dorobek publicystyczny i krytyczno-literacki oraz dorobek życiowy związany z nonkonformistyczną postawą w czasach PRL. Jednocześnie, chociaż nie ukrywam, że cenię dorobek Walca i mam duże uznanie dla jego postawy, nie zamierzam uciekać od spraw, w których popełniał błędy, w najzwyklejszy sposób się mylił, przekraczał granicę uczciwej krytyki czy nie zachowywał się fair.
Książka ta jest typową biografią historyczną. Odtwarzam w niej i analizuję kolejne etapy życia Jana Walca od młodości po przedwczesną śmierć. Interesuje mnie przy tym przede wszystkim jego aktywność publiczna. Życie prywatne bohatera pojawia się na kartach tej książki tylko wtedy, kiedy było powiązane z działalnością polityczną, publicystyczną czy naukową, chociaż oczywiście nie sposób pokazać bohatera książki jako człowieka z krwi i kości, abstrahując od osobistej sfery jego życia. Tytuł książki Jan Walc biografia opozycjonisty jest nie przypadkowy. Jako historyka badającego dzieje różnych form sprzeciwu wobec systemu politycznego PRL interesuje mnie głównie ten aspekt jego działalności. Po 1989 r. pozostawał on, chociaż w zupełnie innym sensie, w opozycji. Nie zwalczał nowego porządku tak jak starego, ale ostrze jego krytyki dotyczącej świata polityki się nie stępiło.
Koncentrując się na politycznych aspektach życia i twórczości Jana Walca, nie sposób abstrahować od tego, co pisał o literaturze; jego podejście do kultury zakładało udział twórców w życiu politycznym i społecznym. Głos Walca na temat kultury i sztuki był najczęściej jego komentarzem do jakiejś części rzeczywistości. Było tak nie tylko, kiedy pisywał o starszym od siebie o pokolenie Tadeuszu Konwickim, ale również gdy pisał o Adamie Mickiewiczu. Literatura i polityka w życiu Walca nie były odrębnymi sferami, wręcz przeciwnie: czytając jego teksty i odtwarzając elementy biografii, miałem wrażenie, że te dwie istotne części jego życia nieustannie się przenikały oraz że jego opozycyjność nie była tylko kwestią postawy politycznej, ale również charakteru; przejawiała się więc w różnych sferach życia: politycznej, zawodowej i prywatnej. Nie znaczy to, że bohater tej książki był postacią jednowymiarową, właśnie takim pieniaczem, który zawsze jest czemuś przeciwny dla samego sprzeciwiania się. Niektórzy mogli go tak odbierać, ale chodziło mu o coś więcej i próbował też robić coś więcej.
Książka ma charakter naukowy. Poza opowiedzeniem czytelnikom życiorysu Walca starałem się znaleźć odpowiedź na kilka kluczowych pytań badawczych, m.in. o to, co sprawiło, że Jan Walc został opozycjonistą i o rolę, jaką odgrywał w ruchu opozycyjnym funkcjonującym w Polsce w latach 1976 - 1989, zarówno jako działacz opozycji, jak i autor tekstów. W kolejnych rozdziałach analizuję jego poglądy na kluczowe problemy tego czasu (ale też pierwszych lat III Rzeczpospolitej). Jednocześnie życie Jana Walca starałem się opisać w sposób atrakcyjny dla różnych odbiorców, również tych niewprowadzonych w meandry dziejów opozycji demokratycznej i kultury niezależnej.


Biografię Walca przedstawiłem w pięciu rozdziałach:

Szybki koniec młodości
opisuje korzenie rodzinne, czas nauki w szkole, początek studiów i założenie rodziny, a następnie udział w protestach studenckich w 1968 r. i represje zastosowane wobec bohatera tej książki przez władze.

Poszukiwanie miejsca
dotyczy czasu, kiedy Walc kończył studia i podejmował kolejne prace, których najczęściej był pozbawiany z powodów politycznych. Jednocześnie był to czas jego debiutu na łamach prasy społecznej i kulturalnej oraz pisania pracy doktorskiej o Tadeuszu Konwickim.

Wolny wałkowy
to czas współpracy z Komitetem Obrony Robotników, aktywności publicystycznej na łamach prasy niezależnej i udziału w jej drukowaniu.

Dekada "Solidarności"
dotyczy lat 80. Śledzimy drogę życiową Walca w tym czasie poprzez jego udział w ogromnym ruchu społecznym, rozpoczęcie pracy w Instytucie Badań Literackich PAN, internowanie, aktywność w konspiracji i wyjazdy zagraniczne.

Nieprzystający
dotyczy lat aktywności publicystycznej Walca w pierwszych latach III Rzeczpospolitej.

Jan Olaszek, ze wstępu do książki Jan Walc. Biografia opozycjonisty. wyd.Trzecia Strona, Warszawa 2018

spotkanie na temat książki: