Przypomnijmy: Jan Walc zmarł 10 lutego 1993 roku. Miał zaledwie 45 lat i sławę wybitnego historyka literatury.
Za życia wydał trzy książki (Wybierane, 1988; Architekt Arki, 1991; Wielka choroba, 1992). Od połowy lat siedemdziesiątych drukował głównie w drugim obiegu — w "Krytyce", "Zapisie", a później w "Kulturze Niezależnej" i "Pulsie", i tam pozostały jego najgłośniejsze artykuły. Miał umysł badacza, ale temperament publicysty i prasa była dla niego najwłaściwszym, czyli najgorętszym środkiem przekazu.

W latach dziewięćdziesiątych, ulegając swej wewnętrznej pasji, został felietonistą najpierw tygodnika "Wokanda", później "Życia Warszawy". Nie pamiętam, kiedy po raz pierwszy przeczytałam artykuł Walca w stołecznym dzienniku, ale od początku miałam pewność, że to nadzwyczajny talent publicystyczny na miarę Prusa i Słonimskiego. Odtąd w każdy piątek kupowałam ,,Życie", aby przeczytać felieton tego autora.

Mój zachwyt dla publicystyki Walca był bezgraniczny i, powiedziałabym, bezinteresowny. Na ogół nie podzielałam jego poglądów politycznych. I nie zawsze zgadzałam się z nim jako historykiem literatury. W obu tych dziedzinach - w polityce i pisarstwie krytycznym - wydawał mi się zbyt radykalny, porywczy, jednostronny, niesprawiedliwy. Jego błyskotliwe szkice o Dąbrowskiej czy Iwaszkiewiczu przesłaniała niechęć do postaw kompromisowych i nieumiejętność zrozumienia zawiłych relacji, jakie łączyły owych pisarzy z władzą.
Prawdę mówiąc, Walc nie chciał rozumieć różnych względów, które zmuszały wybitne osobistości do kontaktów z peerelowskim systemem. Uważał, że firmowano w ten sposób legalność sprawowanych rządów, i choćby z tego powodu oceniał owe kompromisy negatywnie. Nie umiał pisać o przeszłości, nie dotykając spraw ideologii; ten punkt widzenia naznaczał jego pisarstwo w sposób szczególny, ale także wyraźnie je ograniczał. Walc jak Katon wracał uparcie do swojej Kartaginy. Jako działacz KOR-owski, pozbawiony przez wiele lat pracy i możliwości drukowania w prasie oficjalnej, jako publicysta podziemny, członek nielegalnych redakcji, nie wierzył, że intelektualiści mieli wyboru, że byli skazani na kolaborację |i ukrywanie prawdy. Bez względu na to, z jakiego miejsca wychodził, zmierzał zawsze ku kwestii odpowiedzialności za dokonane wybory. Przyznaję, iż wydawało mi się, że ta swoista jednostronność Walca bierze się z "kombatanctwa". Walc poświecił się sprawie, nie wiedząc przecież, jak to się skończy, mógł więc czuć coś na kształt przewagi i satysfakcji wobec tych, którzy nie ryzykowali, którzy wybrali ciepłe posadki, talony, nagrody.

Lektura felietonów zestawionych w książce uświadomiła mi, że się mylę. Otóż dzisiaj jestem przekonana, że pogląd na temat pisarstwa Walca trzeba zweryfikować w całości. Niepotrzebnie asekurowaliśmy się przed jego pisarstwem politycznym. Nie był wyrazicielem jakiejkolwiek opcji politycznej, parlamentarnej czy rządowej. Polityka rozumiana jako obszar sprawowanej władzy być może w ogóle go nie interesowała. I przed rokiem 1989, i potem, należał do swoiście pojętej opozycji. Był wybitnym przedstawicielem liberalnej inteligencji, której zadaniem jest patrzenie władzy na ręce. Wierzę, że władza zmieniałaby się, a Walc stałby zawsze po tej drugiej stronie - w roli dla siebie najwłaściwszej: obserwatora i krytyka. W swoich opiniach, nieraz tak radykalnych, kierował się nie względami politycznymi, ale zdroworozsądkowymi. Był doskonałym wcieleniem precyzyjnego myślenia, jak nikt inny władał swoją atutową bronią - błyskotliwym intelektem, nie podporządkowanym nikomu i niczemu, oraz jasną logika wywodu, która zjednywała mu zarówno przyjaciół, jak i wrogów.

Myślę, że trochę go nie rozumieliśmy. (My to znaczy ci, którzy zachowywali pewną rezerwę wobec rzekomo politycznej postawy Walca). Że nie wierzyliśmy, iż można naprawdę być nie- zależnym - od lewa i prawa. Na początku łat dziewięćdziesiątych proces upolitycznienia życia publicznego osiągnął swoje apogeum. Dlatego chcieliśmy widzieć Walca po którejś stronie - umieściwszy go w jakimś miejscu tej mapy cieszyliśmy się, że jest właśnie tam lub mieliśmy mu to za złe. A Walc nie był ani tu, ani tu. Był sam sobie - dlatego zmieniał gazety, z którymi współpracował, i gdyby nie śmierć z pewnością szukałby dalej najbardziej niezależnego forum.

Na tle polskiej publicystyki ostatnich kilkudziesięciu lat Walc był jednym z najwybitniejszych felietonistów. Dzisiaj widać wyraźnie, że to on dziedziczył pałeczkę po Słonimskim, a nie współpracujący z poetą - Adam Michnik. Porównywanie z Michnikiem jest zresztą kapitalną okazją, by przyjrzeć się nieco bliżej felietonom Walca, ich językowi i metaforyce, wewnętrznej kompozycji, wykorzystywanym wzorom wypowiedzi, dowcipowi, głęboko ukrytym figurom stylu, które zdradzają nigdy nie ujawniane zamysły pisarskie.

Racjonalizm postawy Walca oddalał go od estetyki etyzującej, zakorzenionej w języku dziewiętnastowiecznego romantyzmu. Walc wstydziłby się pisać wprost o honorze etosie, misji dziejowej spoczywającej na polskiej inteligencji, i poświęceniu. Wołał mówić o zgodności czyjeś postawy z prawem, o fachowości, pożytku, pragmatyzmie, rozsądku, społecznych oczekiwaniach, obowiązkach. Wybierał język pragmatyczny, służący rozwiązywaniu konkretnych za- dań: unikał patosu, moralistyki, ale unikał także kpiny i szyderstwa. Jeśli ugrzązł w zawiłej składni, jeśli posłużył się sylogizmem, to zawsze usprawiedliwiała go pogmatwana materia życia, którą starał się pojąć i opisać. Oczywiście nie beznamiętnie, a!e z całą niechęcią, jaką odczuwa precyzyjnie myślący człowiek, zetknąwszy się z głupotą, podłością, sekciarstwem i bigoterią.

Retoryka felietonów Walca zasługiwałaby na opis samego Chaima Perelmana. Ale i pośledniejszy czytelnik zauważy, że ulubioną figurą felietonisty jest niewymuszony paradoks, rodzący się ze zderzenia teorii i praktyki, działań postulowanych i faktycznych. W styczniu 1992 roku pisał tak np. o ,,czystkach" ZCHN-u w ministerstwie pracy: Minister Kropiwnicki wylewa wiceministrów z Unii Demokratycznej. Rozumiem go doskonale. Jeżeli zostanę ministrem dowolnego resortu i zastanę tam wiceministrów z ZChN-u, wyleję ich natychmiast. Różnica między nami polega tylko na tym, że Kropiwnickiego zły los zmusza do wylewania fachowców, na których miejsce zaproponować może swojego partyjnego kolegę Słowika, który jako dyplomowany kierowca mógłby się jakoś bronić jako wiceminister komunikacji podczas gdy w resorcie polityki społecznej ląduje wyłącznie po linii partyjnej. Więc jeśli mnie zostanie ten resort powierzony, wyleję Słowika na zbity dziób nie za przynależność do ZCHN-u, ale za brak kwalifikacji. ! Zamiast moralizowania zafundował Walc pokazową lekcję myślenia obywatelskiego, piętnując arogancję nowej władzy, a więc tę cechę, która najwyraźniej zadecydowała o upadku po- sierpniowej Polski i oddaniu rządów stronie przeciwnej. Z tego felietonu można by wyciągnąć wniosek, że Walc sprzyjał Unii Demokratycznej (dzisiaj Unii Wolności) i że nie darzył sympatią ZCHN-u.

Otóż, jeśli dobrze zrozumiałam logikę Walcowego wywodu, autor odpowiedziałby na ten zarzut tak: "Oczywiście, sprzyjam Unii Wolności - pod warunkiem, że zachowuje się mądrze, i oczywiście, że nie zniósłbym ZCHN-owskich ministrów, jeżeli byliby ignorantami". Gdyby jednak przyjazne lub nieprzyjazne oczekiwania Walca nie zostały spełnione, byłby zdolny do krytyki kolegów i pochwał pod adresem niedawnych oponentów. I w istocie robił to. Chwalił niedawnych przeciwników i krytykował przyjaciół. Bywało, że wściekał się na Celińskiego, Michnika, Olszewskiego. Nic krył irytacji, gdy mówił o Wałęsie, W ostatnim felietonie wydrukowanym 23 stycznia 1993 roku pisał: jesienią 1980 roku, znalazłszy się w Gdańsku, zwróciłem się do senatora Andrzeja Celińskiego, który podówczas bynajmniej nie był jeszcze senatorem, ale sekretarzem Przewodniczącego NSZZ "Solidarność" z następującą propozycją: "Andrzeju powiedziałem — wiesz doskonale, że od lat utrzymuję nie tylko siebie, ale i rodzinę z korepetycji z polskiego i historii. Naprawdę umiem to robić. Czy komisja krajowa nie mogłaby mnie zatrudnić, abym tego wszystkiego nauczył Lecha Wałęsę?"
Oczywiście nie trzeba dodawać, że propozycja została odrzucona. A trzynaście lat później inteligentnie zauważył, że istnieje całkiem przejrzysty związek pomiędzy sposobem sprawowania władzy a deklinacją łacińską i funkcjami trygonometrycznymi. Kto tego nie umie i nie chce się nauczyć, zawsze znajdzie sposób, by pognębić ludzi wykształconych. Cała reszta - "wojna na górze", "pluralizm" - to etykiety dorabiane do pierwotnej sytuacji frustracji i poczucia zagrożenia.
Ostatni felieton Walca "Kuroń do zupy, kucharka do rządu" jest także znakomitym autoportretem pisarza. Walc, poirytowany marnowaniem autentycznych talentów politycznych, choćby odsunięciem na dalszy plan Jacka Kuronia, pisał o wiedzy jako podstawie władzy, o potrzebie wykształcenia, o umiejętności słuchania mądrych doradców. Czy promował w ten sposób etos inteligencki? Nie, nie marzył o rządach intelektualistów. Propozycję Andrzeja Szczypiorskiego nawołującego do założenia partii inteligenckiej uznał za śmieszną. Domagał się natomiast od ludzi na świeczniku - fachowości, poważnego stosunku do profesji zawodowego polityka, wysiłku i pracy.
Siebie tymczasem postrzegał tak, jak to ujął w rozmowie z Celińskim trzynaście lat wcześniej: jako nauczyciela, korepetytora, dzielącego się wiedzą z ewentualnymi słuchaczami, W odróżnieniu od wielu innych dziennikarzy i urzędników np. małoletnich i niemądrych redaktorów dzisiejszej telewizji publicznej, rozumiał swoje pisarstwo bardzo skromnie, nie jako misję, lecz jako służbę.
Logicznej brzytwy używał Walc także w odniesieniu do materii literackiej, tutaj, jak sądzę, z gorszym skutkiem. Wprawdzie nie upolityczniał pisarstwa, ale poddawał postawy twórców zdroworozsądkowej ocenie i zatrzymując się na drażniących przypadkach podporządkowania się władzy. Nie umiał zrozumieć, jak mądra Dąbrowska, którą znał osobiście i cenił mogła firmować nowy ustrój. Nie umiał zrozumieć i nie umiał przejść nad tym do porządku dziennego, tak jak Tomasz Burek, który prezentując zdecydowane sympatie i antypatie polityczne, w sposób głęboki i odkrywczy pisze o Iwaszkiewiczu, wielkim "kolaborancie", ale i wielkim pisarzu.
Walc tego nie potrafił. Tajemnica pisarstwa Iwaszkiewicza czy Dąbrowskiej sprowadzała się jego zdaniem do owego wyboru lojalności, wyboru niepojętego, którego nie mógł objąć rozumem i który blokował mu dalszy etap pracy krytycznej. W ten sposób stał się pisarzem jednego tematu, obsesyjnie władającego jego wyobraźnią.
Tymczasem w felietonach, odnoszących się do pogmatwanej materii życia publicznego w czasach tak zwanej transformacji ustrojowej, niezłomna logika wywodu była narzędziem najodpowiedniejszym. Nie było takich szaleństw, błędów, idiotyzmów, których Walc by nie dostrzegł i nie opisał. Widział naszą rzeczywistość jasno j przenikliwie, choć bez zachwytu. Tak jak wcześniej Prus czy Świętochowski pisał o sprawach ważkich i drobnych, mając wyraźną świadomość tego, że polskie życie publiczne trzeba budować od podstaw.
Nie był zwykłym dziennikarzem. Pracował w dziennikarstwie, ponieważ stamtąd było mu najbliżej do spraw, które uznał za najpilniejsze, i które wciąż pozostają aktualne.

Warto go czytać. Był przenikliwym obserwatorem życia zbiorowego, mądrym facetem, świetnym felietonistą, klasykiem gatunku.

Ten opasły tom felietonów budzi w pierwszym odruchu zdziwienie: jakże to, było ich aż tyle? Czy oderwane od doraźnego kontekstu zdarzeń sprzed kilku lat potrafią dziś raz jeszcze coś nam powiedzieć? Nie czułbym pewnie tego niepokoju, gdyby Jan Walc nie był felietonistą, na którego teksty po prostu czekałem.

Drukował je w różnych pismach, ale największy rezonans zapewniło im "Życie Warszawy". Wysoko nakładowy, poczytny dziennik był dla nich wymarzonym miejscem. Wyróżniały się pomiędzy innymi, a pamiętajmy, że w latach, w których Walc współpracował z "Życiem" (grudzień 1991-styczeń 1993), w gazecie tej swoje felietony zamieszczali m. in. Aleksander Małachowski, Marcin Król, Krzysztof Czabański, Jacek Fedorowicz.

Każdy z felietonistów miał swój dzień - do Walca należał piątek. Znajomi Walca z Instytutu Badań Literackich wspominają, że gdy pojawiał się w Pracowni Literatury Współczesnej, wszyscy byli już po lekturze jego felietonu w "Życiu". Z różnych względów była to lektura obowiązkowa.

Prowokował sam nagłówek tekstu Walca: Nie do życia. Zza jego kolokwialnej formy rozlegał się szyderczy chichot autora, który z nieomylną precyzją przyszpilał na papierze wyłuskane z politycznej i obyczajowej codzienności fakty. Miał na nie słuch absolutny - w Polsce działo się, jak i dzieje, wiele. Ten nadmiar faktów, którymi zwykli karmić się felietoniści, sprawiał, że jeden tekst w tygodniu to było stanowczo za mało. Pewnie dlatego również głos Walca brzmiał wyjątkowo wyraziście, wyposażony w najlepsze narzędzia publicystycznego fachu.

Rówieśnik poetów Nowej Fali, bezbłędnie wychwytywał nowe zjawiska języka. AAA Poparcie zdecydowanie kupię - zatytułował swój felieton z sierpnia 1991 roku. Dowcipne i bystre, prawda?

Ów słuch absolutny Walca dotyczył różnych płaszczyzn. Był przede wszystkim umiejętnością trafnego wyboru. Początki III Rzeczypospolitej nie mogły pozostawić u żadnego felietonisty poczucia niedosytu. Nie wątpię, że ten nadmiar był także udręką autora Ja tu tylko sprzątam. Czy miał zostawić "to wszystko"? Te wojny na górze i dole, polityczne przepychanki, Tymińskie- go, Wachowskiego, Kiszczaka? Oczywiście, sytuacja taka była nie do pomyślenia Walc żył tym, czym żyliśmy i my, jego czytelnicy, tyle że temperament publicysty nie pozwalał mu milczeć. Poprawię się: temperament publicysty i obywatela.

Pisanie felietonów było zewnętrznym przejawem tego temperamentu, który w innych warunkach nie czekał z założonymi rękami na lepsze czasy. Walc współredagował prasę drugoobiegową, a jego znajomi wspominają, że miewał palce zaczernione drukarską farbą, co oznacza, że osobiście zasiadał przy powielaczu. Słowem, w różnych okresach Walc robił to, co w danych warunkach mógł był robić i co było pożyteczne z obywatelskiego punktu widzenia.

Nie odważyłbym się ustalać hierarchii przejawów jego aktywności.
Należała do nich również praca naukowa. Jako historyk i krytyk literatury Walc zasłynął kilkoma książkami. Dużo emocji wzbudziły zwłaszcza Architekt Arki (1991), esej poświęcony Adamowi Mickiewiczowi, i Wielka choroba (1992), zbiór szkiców o stosunku pisarzy do roli społecznej w minionym i obecnym stuleciach. Zachwyty jednych stowarzyszyły się z gromami innych czytelników tych książek.

Walc był nieznośnie samodzielny w poglądach - i tej samodzielności, wyraźnie ustawionej na przekór obowiązującym opiniom, wielu nie mogło mu darować.

Nie inaczej działo się z felietonami. Walc miał odwagę mówić w nich, co uważa, mimo że taka postawa na pewno nie ułatwiała mu życia. Wspaniałe, błyskotliwe pióro odznaczało się bezcenną u felietonisty cechą: złośliwością. Złośliwość Walca była pochodną jego inteligencji, która z nieomylną pewnością trafiała w sedno każdego tematu. Możliwa jest felietonistyka pozbawiona tej właśnie cechy? Ależ naturalnie. Legion pracowników pióra zapełnia swoimi tekstami gazety, ale, niestety, następcy Walca wśród nich nie widać... Walc tak opukiwał z każdej strony podjęty temat, że nie pozostawała najmniejsza nie spenetrowana szczelina. Zważając, że felieton jest formą krótką, dokonywał w nim majstersztyku obserwacji i analizy.

Tryby Walca były miażdżące, a mogli się o tym dowodnie przekonać ci, którzy zasłużyli sobie, by zostać jego bohaterami. Cierpnie skóra, gdy pomyśleć, co czuli, dla przykładu, Piotr Wierzbicki, Andrzej Szczypiorski, a także, przy różnych okazjach, Lech Wałęsa, Adam Michnik czy bracia Kaczyńscy. Żywiołem Walca było życie publiczne, którego bujny, a częstokroć i wynaturzony rozwój po zmianie ustroju politycznego sprawił, że felietoniści nie zaznawali nudy.

Pisząc felieton, Walc był na służbie, a możliwość natychmiastowego reagowania na to, co się w kraju dzieje, była jak gdyby skrojona na jego możliwości i potrzeby. Robił, co mógł, i stały za nim wszelkie moralne racje, choć zwycięstwo rozsądku i uczciwości nic a nic się nie przybliżało. Dlatego Ja tu tylko sprzątam brzmi dzisiaj jak wyrzut sumienia. Walc rozstawiał różne znaki ostrzegawcze, pech tylko, że mało kto chciał je respektować.
Od śmierci autora Ja tu tylko sprzątam minęły niespełna trzy lata.

I okazuje się, że te znaki ostrzegawcze, które ustawiał, jak się rzekło, sobie a muzom, mogą być nam dzisiaj użyteczne. Pewnie nie zastąpią powieści współczesnej, o którą bezskutecznie upominają się krytycy, ale coś ważnego o tej współczesności nam mówią. Walc w kilku gazetach opisywał narodziny nowej, wolnej Polski. Oglądał je z bardzo bliska i rozumiał zapewne więcej niż inni. Przecież sam, zaangażowany w działalność opozycyjną, przygotowywał grunt dla tej nowej Polski. Na bóle, w których wykluwała się III Rzeczpospolita, patrzył z surową odpowiedzialnością, dziwiąc się pewnie nie raz zjawiskom, których przyszło mu być świadkiem. Był krytyczny, bo inaczej nie umiał, a zapewne i nie chciał.
Felietonistyka w wydaniu Walca to doprawdy poważna sprawa. Od dupereli było wystarczająco wielu innych, on brał na muszkę to, co było w życiu publicznym naprawdę ważne.

Taka postawa miała swoją tradycję - prof. Janusz Sławiński umieszcza go w jednym gronie z Prusem, Słonimskim i Kisielem.
Myślę, że talent nie był jedyną wartością, która ich łączyła. Walc rzeczywiście czuł się częścią wielkiej wspólnoty, dlatego każde jego słowo było reakcją zatroskanego obywatela. Jego pisarstwo to uporczywe przywracanie zwichniętych proporcji, gromkie upominanie się o przyzwoitość, odwaga w dotykaniu tematów, które dla innych były tabu.

To stałe cechy pisarstwa Walca, które cześć jego czytelników uważała za całkowicie nieznośne. Wszyscy muszą jednak przyznać, że szło mu wyłącznie o sprawy publiczne - ich rangę, czystość zasad, zwyczajną uczciwość.

Myślę, że czas ostudził nieco emocje, które towarzyszyły publicystyce Walca.

Zacznijmy od dość gorzkich słów z zastrzeżeniem, że goryczy w ogóle będzie tu bardzo dużo.

Przed laty młody, dobrze zapowiadający się historyk opublikował interesującą monografię Z dziejów honoru w Polsce sądzę jednak, że ani on, ani zachwyceni książką czytelnicy nie zdali sobie sprawy, że oto na naszych oczach ów honor w Polsce staje się zjawiskiem historycznym właśnie, że owszem będzie można na temat jego dziejów napisać niejedną jeszcze monografię, że monografiści będą mogli ze sobą nawet polemizować, ale sprawa jest w istocie zamknięta. Było, minęło, stało się przedmiotem zainteresowania historyków, jak tyle ważnych niegdyś treści.
Opowiadano mi o dziadku, który starał się wytłumaczyć wnuczkowi, że honor to największe, najważniejsze słowo, jakie można wypowiedzieć Inteligentna dziecina podjęła z dziadziusiem polemikę, mówiąc, że zna inne, jeszcze ważniejsze słowo. - A cóż to za słowo? - zainteresował się dziadek. - Kulwa - odpowiedział spokojnie wnusio, który - jak to zwykle dzieci lepiej od dziadka wyczuwał rytm swoich czasów. [...]
Honor to owoc kultury, i trzeba pracy wielu pokoleń, aby stopniowo wytworzyły się normy życia społecznego mówiące wyraźnie, co jest, a co nie jest postępowaniem honorowym i spotka się z jednoznacznym społecznym potępieniem - trudno się dziwić, że po pół wieku życia w świecie norm nieostrych, rozchwianych, niejednokrotnie sprzecznych ze sobą nie umiemy dzisiaj posługiwać się pojęciem honoru.

- jest to fragment felietonu Jana Walca pt. Roland i Magdalenka z 9 września 1990 roku, opublikowanego niegdyś na łamach Wokandy, przypomnianego w tomie Ja tu tylko sprzątam. Felietony i szkice z lat 1988-1993.

Otóż ten tom jest bez wątpienia jedną z najważniejszych książek o Polsce współczesnej, z jakimi zetknąłem się ostatnio. Felietony, zamieszczane niegdyś na łamach Wokandy i Życia Warszawy, czytane dzisiaj przypominają fakty, które przecież wcale nie tak dawno znajdowały się w samym centrum zainteresowania społecznego, które budziły żywe spory i emocje, które obecnie nieomal zostały zapomniane, a przynajmniej zepchnięte w niepamięć przez inne fakty, wzbudzające niemniej żywe spory i emocje. Ostatecznie, kto jeszcze dzisiaj pamięta o kontrakcie "okrągłego stołu", o dyskusjach towarzyszących ustawie o aborcji, o kolejnych "wojnach na górze, o aferze spółki "Telegraf", o przedostatnich i ostatnich wyborach do Sejmu czy o kolejnych gafach i niezręcznościach ministra Wachowskiego? A to zaledwie niektóre z faktów, które wcale nie tak dawno kształtowały polskie życie publiczne.

Na pewno tom felietonów Jana Walca nie zastąpi kalendarium historii najnowszej. Tym bardziej, że autor z założenia jest nieobiektywny, stronniczy i nietolerancyjny. Nietolerancyjny wobec wszelkich przejawów głupoty, ze szczególnym uwzględnieniem głupoty politycznej i wobec elementarnego chamstwa. Nieprzypadkowo pozwoliłem sobie na obszerne przytoczenie rozważań na tak anachroniczny temat w Polsce współczesnej, jak kategoria honoru". Nie dość, że felietony Walca są anachroniczne, to jeszcze Walc jest konsekwentnie realistyczny. Rzecz nie w tym, że są to teksty napisane znakomicie po polsku, wolne chociażby od przerażającej minoderii, wynurzeń sygnowanych pseudonimem Smecz, to jeszcze Walc miewał istotne sprawy do przekazania czytelnikowi. Co więcej, robił to w sposób klarowny i jednoznaczny.

Ale nie to jest najgorsze. Najgorsze jest tu coś innego. Najgorszy jest anachroniczny system wartości, któremu Walc jest wierny. Dlatego lekturze tomu jego felietonów towarzyszyła pamięć o następujących fragmentach Przesłania Pana Cogito.
niech nie opuszcza ciebie twoja siostra
Pogarda
dla szpiclów katów tchórzy - oni wygrają pójdą na twój pogrzeb i z ulgą rzucą
grudę
a komik napisze twój uładzony życiorys
powtarzaj stare zaklęcia ludzkości bajki
i legendy
bo tak zdobędziesz dobro którego nie
zdobędziesz powtarzaj wielkie słowa powtarzaj je
z uporem jak ci co szli przez pustynię i ginęli
w piasku.
Walc bywa mniej patetyczny, natomiast niejednokrotnie przypomina chyba już zupełnie zapomnianą formułę Vaclava Havla - o życiu wprawdzie, jako o szansie, przed którą stanęły wcale nie tak dawno kraje Europy Wschodniej. Tom pt. Ja tu tylko sprzątam... czytany z tej perspektywy staje się relacją o systematycznej rezygnacji narodu polskiego, reprezentowanego ponoć przez swoich najlepszych synów, z tej akurat możliwości.

Cotygodniowy cykl felietonów staje się tutaj cyklem powolnego grzęźnięcia polskiego życia społecznego w fałszu.
Felietony Walca pokazują, jak Havlowskie życie w prawdzie zostało zamienione na życie codzienne w kłamstwie. Przypominają jednocześnie fakty szalenie wstydliwe: kto i kiedy mijał się z prawdą w wypowiedziach publicznych, kto robił rzeczy skandaliczne, albo przynajmniej głupie z perspektywy elementarnych norm przyzwoitości. Intencje tego postępowania felietonista przemilcza. Z tego tomu wyłania się przytłaczający obraz życia politycznego w Polsce pod koniec lat osiemdziesiątych i na początku dziewięćdziesiątych. Najgorsze moim zdaniem jest to, że jest to obraz prawdziwy.
Ja tu tylko sprzątam... jest uzupełnieniem zbioru esejów Ryszarda Legutki pt. Nie lubię tolerancji, można tutaj znaleźć takie wątki, przewijające się w publicystyce Romana Zimanda - Leopolity, Andrzeja Dobosza czy Macieja Poleskiego - Czesława Bieleckiego. Nie piszę tego gwoli komplementowania Walca, lecz po to, by ukazać tradycję jego felietonistyki. Pewne jest jedno: postawa Jana Walca nie miała nie wspólnego z nieomal ewangelicznym nawoływaniem do tolerancji, rozlegającym się z łamów Gazety Wyborczej; nie muszę dodawać, że to pisarstwo nie ma nie wspólnego z niechlujstwem intelektualnym i językowym felietonów Adama Michnika. To, co jest dla mnie ważne, to właśnie szczególna postawa felietonisty. Zwykło się taką postawę określać pogardliwie mianem "fundamentalizmu". Walc miał te odwagę, że był wierny swoim poglądom.

Przyznam się, że kilkakrotnie wadziłem się z Walcem jako z historykiem literatury, niektóre je­go propozycje były dla mnie po prostu nie do przyjęcia. Także obecnie nie jestem przekonany, że zaproponowany przezeń język w książce Architekt Arki jest najwłaściwszym językiem do rozmów o twórczości Mickiewicza. Natomiast sądzę, że właśnie felietonistyka Walca jest szalenie istotną propozycją intelektualną i światopoglądową. Chociażby z tego powodu, że tutaj istotnie chodzi o światopogląd - to znaczy - o całościową wizję rzeczywistości, w której kłamstwo, głupota i łajdactwo są określane swoimi własnymi nazwami.

Oto fragment felietonu, w którym mowa o problemie co najmniej zastanawiającym z perspektywy przemian zachodzących ówcześnie w naszym kraju:

W czytaniu, ale też i w nieczytaniu Prousta zawarty jest głęboki sens, także i polityczny. z jednej strony bynajmniej nie każdy gotów jest wdawać się w te subtelności, także i z magdalenkami, z drugiej zaś strony, powiedzmy to sobie otwarcie, taki Proust to nie tylko jajogłowy, ale w dodatku pedał, a poza tym Żyd przecież. Dzisiaj o magdalenkach nie jajogłowym, nie Żydom i pedałom decydować. Proponowana nam koncepcja demokracji, tej, do której przez tyle lat tęskniliśmy, jest bowiem następująca. zdecydowanie więcej w naszym społeczeństwie elektryków-katolików niż czytelników "wuja Prousta ", więc chyba oczywiste, kto, komu i co będzie dyktować. Większość to większość, i niech się ci inteligenci wreszcie nauczą pluralizmu i tolerancji, a nauczą się w ten sposób, że wolno im będzie stać sobie w ciszy i spokoju w swojej inteligenckiej klasie, kiedy to demokratyczno-elektryczna większość będzie wreszcie dyktować co i jak.

Otóż wskazując na krąg tradycji refleksji Jana Walca należy przypomnieć dwa, ze szczętem chyba zapomniane nazwiska, mianowicie Stanisława Brzozowskiego i Stefana Żeromskiego. Ja tu tylko sprzątam... jest praktycznie relacją z końca wieku inteligencji polskiej. Pięknie pisze Włodzimierz Bolecki we wstępie, rozwijając przewrotną formułę tytułową:

Sprzątam śmiecie naszych umysłów, którymi jesteśmy zasypywani przy każdej okazji. Nie stroję się w strój nauczyciela i autorytetu, Kombatanta i Lepiej Wiedzącego. Jestem sprzątaczem na wysypisku idei, postaw, wartości, kryteriów i słów.

I dalej:
Jasiek sprzątał, bo wierzył, że czystość intencji, zasad i działań jest fundamentem życia społecznego. Pisał inteligentnie dla ludzi inteligentnych i nie zamierzał nikogo reformować ani nawracać. O tzw. zakutych łbach miał zdanie wyrobione i nie tracił czasu na ich rozkuwanie. Zdumiewał go natomiast przeciąg wytwarzany przez tzw. otwarte głowy. Sprzątać w przeciągu? Herkules w stajni Augiasza miał łatwiejsze zadanie.

Otóż nie chciałbym tutaj uderzać w ton katastroficzny, szat rozdzierać, lubo też wykonywać inne, równie spektakularne gesty. Dla mnie ten tom jest wstrząsającym świadectwem definitywnej klęski tradycji inteligencji polskiej o proweniencji jeszcze XIX-wiecznej, nazwiska Brzozowskiego i Żeromskiego nie pojawiły się tutaj przypadkowo. Przez szalenie gorzkie felietony Walca przewija się jedna, straszliwa prawda: koniec komunizmu oznacza praktycz­nie w Polsce koniec tradycyjnej formacji in­teligencji.

Walc miał odwagę mówić głośno o konieczności przeprowadzenia elementarnej weryfikacji obowiązującej skali wartości. Zastanawiam się cały czas, czy trud sprzątania śmieci zalegających w polskich umysłach nie był trudem daremnym. Świadomość, że Walc-felietonista miał rację, to jednak szalenie smutna świadomość. Najgorsze zaś w tym jest to, że jego felietony są nadal aktualne. Obawiam się, że dawne głupstwa będą w najbliższej przyszłości nieuchronnie powtarzane. I to z pełnym samozadowoleniem.

Mnie zaś przypomniało się zakończenie znakomitej powieści Gabriela Garcii Marqueza. Brzmi to mniej więcej tak: plemiona skazane na sto lat kłamstwa nie mają już drugiej szansy na ziemi.

Tom felietonów Jana Walca pokazuje, jak udało się szansę bezmyślnie zmarnować. I co więcej, jak temu procesowi towarzyszyło pełne poczucie samozadowolenia...