Tak się składa, że za czasów wczesnego Gierka byliśmy z Hanną Krall kolegami w tej redakcji właśnie. Nie wiem, jak wtedy myślała ona o "Polityce", pamiętam natomiast, że ja miałem poczucie, iż pisuję, by tak powiedzieć, kątem u Mieczysława, wtenczas jeszcze F. Rakowskiego, że gospodarzem jest on, a ja ani nie jestem, ani nigdy nie będę.

Z tej trudnej sytuacji uratował mnie przypadek: udało mi się podpisać kilka listów, jakie były do podpisania w 1976 r., mój Gospodarz wymówił mi miejsce - i stało się naraz tak, że przestałem być sublokatorem, chociaż sam bynajmniej nie wpadłem na ten pomysł.

Pewnie wtedy uważałem wylanie z "Polityki" za czarny los, teraz się okazuje, że był on właśnie jasny, co pozwala ujrzeć oddalenie się od Mieczysława Rakowskiego jako gwarantowany sposób na rozjaśnienie swojego losu.

„Są w kraju tym rachunki krzywd - śpiewał w swojej dramatycznej piosence Jacek Kleyff - 

Lecz gdy tłum będzie gonił kogoś
w siwym mundurze ślepą drogą
to póki co, uchylę drzwi
Są w kraju tym rachunki krzywd”.

Tak się złożyło, że pierwszy raz usłyszałem tę piosenkę śpiewaną przez Jacka w maju 1976 roku, na słynnym weselu Sewka Blumsztajna w Wyszogrodzie, gigantycznym zlocie przyszłych środowisk opozycyjnych, może pierwszym tak licznym, a zarazem ostatnim przed wydarzeniami w Radomiu i Ursusie, które nastąpiły kilka tygodni później.

A po radomskich i ursuskich ścieżkach zdrowia piosenka ta nabrała nowego znaczenia: z jednej strony stała się zupełnie abstrakcyjna, bo jako żywo to nie tłum gonił nieszczęsnych milicjantów, a przeciwnie, w sposób precyzyjnie zorganizowany był goniony przez szpaler bijących milicjantów - jak w najstraszniejszych czytankach z carskich czasów. Była więc i druga strona medalu: w Ra­domiu i Ursusie siano nienawiść, a co za tym idzie słodkie marzenia o zemście. Ktoś tak wrażliwy jak Jacek Kleyff wiedział to wszystko z góry.

Wydawało się, że przeganianie ludzi przez pałki musi dać taki sam efekt jak poprzednio, jak ten, którego dopracowali się carscy mistrzowie knuta, że któregoś dnia zacznie się w Polsce krwawa antykomunistyczna rewolucja. I to straszne - ale jednocześnie zabawne, że najwyraźniej spodziewało się tej rewolucji ówczesne kierownictwo PZPR: jeszcze przed ogłoszeniem stanu wojennego, a także i później, propaganda do znudzenia powtarzała o przygotowanych przez „Solidarność” listach proskrypcyjnych i zamiarze stosowania terroru wobec członków Kierowniczej Siły.

Trudne to do zrozumienia, ale dzisiaj wiadomo już ponad wszelką wątpliwość, że planów takich nie było, a jedyną ofiarą po stronie komunistycznej władzy okazał się sierżant Karos, milicjant zastrzelony podczas próby rozbrojenia go przez grupę smarkaczy. Nie było planów zemsty, nie było faktów odpowiadania terrorem na terror, ale - i tu przyczyna późniejszego dramatu - były, po ludzku biorąc, wszelkie powody, aby plany zemsty snuć i terrorem na terror odpowiedzieć.

Dramat, który później nastąpił, brał się z tego, że liderzy zwycięskiego obozu „Solidarności”, ludzie do niedawna prześladowani i dręczeni, bardzo dobrze wiedzieli, jak silne jest pragnienie zemsty, i bali się go jak ognia. Na nieszczęście byli to ludzie obdarzeni wrażliwością, wyobraźnią, poczuciem odpowiedzialności i pokaźnym bagażem wiedzy historycznej - i wszystko to kazało im obawiać się, że jeden nieostrożny krok może uruchomić mechanizmy, które mieliśmy okazję - i mamy niestety nadal - obserwować w Rumunii.

Ale to był tylko początek dramatu.
13 października 1991

Drogi,
Nie wiem zupełnie, jak z tym jest u Ciebie, ale mnie mę­czą sprawy od lat niejasne, chronicznie niezałatwione i dwuzna­czne. A z biegiem czasu takie zadawnione sprawy coraz trudniej załatwić i dlatego moje polityczne dyskusje z Tobą, kandydatem, Członkiem, a wreszcie i sekretarzem PZPR, z roku na rok rzadsze, jak rzadsze są nasze spotkania, toczyłyby się zapewne dalej pomaleńku, od imienin do imienin, bo przecież żaden z nas nie chciał właściwie ostrej konfrontacji dla starej przyjaźni, ale oto wydarzyła się rzecz, która naruszyła dotychczasową Względną i na siłę utrzymywaną równowagę.
Znalazłeś się na jednym z wykładów Jacka Kuronia, który rozbijany był przez bojówkę - powiedzmy to otwarcie - Twojej partii, Twojej władzy, współtworzonego przez Ciebie porządku społecznego, choć przyszedłeś z własnej woli, a nie służbowego obowiązku. Widziałeś na własne oczy rękoczyny i słyszałeś na Własne uszy padające wyzwiska, widziałeś fizyczny terror zastosowany przeciw wykładowi z pedagogiki, bezduszną i bezmyślną Siłę użytą dla zdławienia intelektualnych, społecznych, politycznych poszukiwań.
Na kolejnych wykładach prowadzonych przez prelegentów towarzystwa Kursów Naukowych, zrzeszającego - jak wiesz – ludzi o ogromnym znaczeniu dla intelektualnego życia kraju, ekscesy bojówkarzy powtarzają się i wzmagają; nie wiem, na ilu takich wykładach byłeś obecny - ostatnio dochodzi do kradzieży, bicia kobiet, nie mówiąc już o wykładowcach i studentach, z taką bojówkarską wprawą, że na wykładzie Jacka Kuronia 21 marca spowodowano dwa wstrząsy mózgu. Oczywiście nie wiem, co jesz­cze się wydarzy do czasu, kiedy otrzymasz ten list.
Takie są dotykalne fakty, w których po części uczestni­czyłeś osobiście, w których po części uczestniczyłem osobiście ja - tyle że nie spotkaliśmy się na jednym wykładzie. A prze­cież mogliśmy się spotkać, my dwaj, znający się lat kilkanaście, od immatrykulacji, czyli inaczej mówiąc prawie całe świadome życie. -
Coś nas u progu tego życia musiało łączyć, skorośmy się do dziś jeszcze nie rozdzielili, skoro obaj po maturze postanowiliśmy wybrać tak nietypowy w naszym pokoleniu dla chłopców dobrze zapowiadających się, kierunek studiów jak pedagogika.
Była w tym wyborze jakaś chęć społecznego działania, był opty­mizm pozwalający wierzyć, że działaniem można zmieniać i napra­wiać świat. Co do mnie - Choć zmieniłem kierunek studiów, nie zmieniłem tych przekonań.
I oto dziś spotykamy się tak dosłownie po dwóch stronach barykady. Tyle, że jeszcze do siebie nie strzelamy. Na razie.
Czy jesteś całkiem pewien, że Twoja partia nie zacznie które­goś dnia do mnie strzelać za moje artykuły czy wykłady? Kiedy ta barykada między nami wyrosła? I dlaczego?
Zapisując się do PZPR zdawałeś sobie sprawę z zawartego w niej zła i nawet je eksponowałeś dialektycznie jako motyw swojego wstąpienia: chciałeś przyjąć rolę "przyzwoitego partyjnego" , a gdyby wszyscy przyzwoici ludzie... etc. Wywodziłeś, że przynależność do PZPR stwarza możliwości działania, jakich nie ma poza tą organizacją i że te możliwości da się wykorzys­tać dla czynienia dobra.
Chciałem zawsze wierzyć i wierzyłem, że w sytuacjach, w których wybór należał do Ciebie, starałeś się raczej wybierać dobro a nie zło, ale z natury systemu, w który się wpisałeś, na bardzo wiele istotnych spraw nie miałeś wpływu, podobnie zresztą jak ja, i łączyło nas dostrzeganie i analizowanie dookolnego zła. Inaczej mówiąc czyniliśmy to samo, co miliony na­szych rodaków, to znaczy, psioczyli na rzeczywistość. Obraca­jąc się w trochę innych środowiskach, wymienialiśmy informacje i właściwie nigdy nie kwestionowałeś tego, co mówiłem, tyle, że o bardzo wielu faktach dowiadywałeś się z zaskoczeniem właśnie ode mnie, łącznie z historią ruchu komunistycznego, której starałeś się nie zgłębiać? przypuszczałem, że czyniłeś tak dla spokoju sumienia. Nie zawsze udawało mi się wierzyć bez reszty w Twoją niewiedzę o rzeczywistości, w to, że ode mnie dopiero dowiedziałeś się o wymordowaniu przez Stalina ca­łej góry KPP, ale jeśli nawet przyjąć, że o wielu sprawach nie wiedziałeś rzeczywiście, to i tak Cię to nie rozgrzesza: jeśli nie wiedziałeś, to znaczy, że nie chciałeś wiedzieć.
Ale to jest bardzo ludzkie: wiemy o tym obaj doskonale,razem studiowaliśmy np. Freuda, z jego teorią wypierania ze świado­mości tego, co wstydliwe...
Ale nie wszystko można ze świadomości wyprzeć. Widziałeś bojówkarzy w akcji i tego doświadczenia życiowego nie zdołasz usunąć ze swojej biografii i swojej świadomości. Mogłeś nie studiować historii komunizmu, mogłeś nie czytać Sołżenicyna czy Orwella albo też im nie wierzyć, mogłeś nie być w Radomiu czy Ursusie latem 1976 roku, mogłeś nie czytać Komunikatów KOR-u i dziesiątków niezależnych publikacji - mogłeś wreszcie nie pójść na wykład Kuronia, ale stało się – poszedłeś.
I w związku z tym zachodzi pytanie: co możesz teraz? Przede wszystkim czy możesz być członkiem organizacji, która walczy z działalnością naukową przy pomocy bojówek? Ty, nauko­wiec, pedagog, wielbiciel muzyki klasycznej. Czy możesz wziąć na swoje sumienie odpowiedzialność za to wszystko, co jeszcze zechce uczynić organizacja, do której należysz? Czy jesteś w stanie przewidzieć, do jakich granic posunie się w poczuciu zagrożenia swojej wszechwładzy? Czy możesz wreszcie przypusz­czać, iż będąc członkiem tej organizacji masz jakiś wpływ na jej działania? Czy istnieje jakiś powód, dla którego - Twoim zdaniem - należy być hic et nunc członkiem PZPR? Czy istnieją jakieś wartości, które wewnątrz tej organizacji byłoby zrealizować łatwiej niż poza nią?
Jak wiesz i jak widzisz także i z tego listu, nie uważam, że czerwona legitymacja jest w absolutnie każdym wypadku patentem na szuję, chociaż - nie ukrywajmy - sądzi tak w Polsce wielu ludzi; wierzę, że są w PZPR i tacy, których zwiedziono powołując się na wartości w istocie obce tej organizacji, na szlachetne tradycje lewicy. Nie odmawiam nikomu prawa do na­iwności czy nawet łatwowierności, które to cechy są w gruncie rzeczy objawami szlachetności, ale granicą dla naiwności jest empiria, takie na przykład doświadczenie, jakie było Twoim udziałem.
Jeżeli do tej pory nie wypijałeś się albo aktualnie nie wypisujesz z PZPR, spróbuj mi odpowiedzieć, jakie nieprawości musi popełnić jeszcze ta organizacja, abyś uznał przynależność do niej za niemożliwą dla uczciwego człowieka.
Spróbuj mi wyjaśnić psychologię członka PZPR. Czy rze­czywiście, jak uważają w Polsce miliony ludzi, wyznaczają ją przede wszystkim strach i chęć zysku? Czy wspólnym mianownikiem dla partyjnych jest głęboki pesymizm, eschatologiczne przekonanie, iż znajdujemy się wszyscy naprzeciw gotowych do strzału czołgów, które przy każdym nieostrożnym naszym ruchu gotowe są nas zdruzgotać i zmiażdżyć, że od wszechogarniającego zła nie ma żadnej ucieczki ani żadnego ratunku?
Co czuje Twój przyjaciel, sekretarz KW, kiedy na specjalnie zorganizowanym zebraniu naukowców oświadcza, że Kuroń pod­stępnie wciąga do mieszkania studentów i tam ich maltretuje?
Jak wygląda psychologia człowieka, który zgadza się na coraz głębsze ograniczenia zakresu swoich wyborów, który nie może nawet posługiwać się kategoriami dobra i zła, bo kategorie te w działaniu jego partii ulegają stałym zmianom. Jak wygląda psychologia człowieka, który spoliczkowany nadstawia drugi policzek? Nigdy nie mogłem tego zrozumieć w teorii chrze­ścijaństwa, i nie mogę zrozumieć tego w praktyce PZPR. Może Ty, jako były ministrant a aktualny sekretarz umiesz mi to wy­tłumaczyć. W imię czego mamy pozwalać, żeby nas okradano, żeby bito nie tylko nas, ale nasze żony? I w imię czego Ty na to pozwalasz?
Nie chciałbym Cię obrazić posądzeniem, że czynisz tak w imię nienarażania kariery, że boisz się stracić możność zaro­bienia na eleganckie ubrania, które rzeczywiście bardzo lubisz. Ale musisz pamiętać, że wielu ludzi tak właśnie o Tobie myśli i będzie myśleć.
Czy godzisz się z góry na wszystko, co zostanie postano­wione w imię partyjnej dyscypliny i me przyjmujesz personalnej odpowiedzialności za decyzje swojej władzy? Była już w niedale­kiej przeszłości taka partia, której członkowie nie czuli się osobiście odpowiedzialni za wykonywane rozkazy. Tyle, że historia nie uznała ich prawa do nieodpowiedzialności. O tym też musisz pamiętać. Ja stale o tym pamiętam i myślę o tej strasz­nej, niebezpiecznej sytuacji, w której się znalazłeś.
I ten mój list podyktowany jest przede wszystkim przera­żeniem, że właśnie Tobie mogło się coś takiego zdarzyć, że jest ostatni moment, kiedy możesz próbować ratowania dla siebie wartości, które dotąd były naszymi wspólnymi wartościami.
I dlatego nie możesz mieć pretensji o ostrość tego listu. Naprawdę mam nadzieję, że zechcesz mi nań odpowiedzieć.

Ściskam
Janek Walc


[Odpowiedź Krzysztofa K.]

Drogi Janku,
Ze wzrastającym zdziwieniem czytałem Twój list - a już prawdziwe osłupienie ogarnęło mnie przy postscriptum¹, dobrze rozumiem, że ludzka tolerancja ma swoje granice węższe zwłasz­cza. Wtedy, gdy Sprawę - jakąkolwiek by miała być - zwykło się stawiać przed konkretnymi jednostkami, rozumiem zatem, że po­stanowiłeś - położyć kres kontaktom z człowiekiem obciążonym przynależnością do partii. To wszakże czego nie pojmuję, to zaciekłość, z jaką zamiar ten przeprowadziłeś. Nie pisuję tekstów antyopozycyjnych, myślę jednak, że gdybym takie teksty pisał, raczej nie na przyjaciół - niechby nawet byłych - powoły­wałbym się dla ukazania potępianych przeze mnie postaw. A już z pewnością nie zniekształcałbym faktów z ich życia, by lepiej mogły pełnić swoje propagandowe role.

Od lat nie jestem już sekretarzem partii, o czym doskona­lę wiesz. Jeśli wiesz z kolei, że wybrałem się na wykład Kuronia wiedzieć też powinieneś, że zastałem tam tłum mężczyzn zachowujących się zupełnie spokojnie i - o ile mogłem zorientować się stojąc w przedpokoju - próbujących dyskutować z wykładowcą. Ponieważ z dyskusji tej dobiegały do mnie jedynie oderwane słowa, po kwadransie dałem za wygraną i wróciłem do domu. Działo się to - jeśli tego nie wiesz - 24 stycznia tego roku. Twoje twierdzenie: widziałeś na własne oczy rękoczyny i słyszałeś na własne uszy padające wyzwiska, widziałeś fizyczny terror... jest, nazwijmy rzecz po imieniu, fałszem. Wolę wierzyć, że jest on wynikiem dezinformacji, nie zaś literackim zabiegiem mającym na celu ukazanie moralnego upadku ministranta, który wstąpił do partii, zrobił tam efektowną karierę, i mimo, że jest naukowcem, zamyka oczy na fakty, by móc bez przeszkód powiększać swoją garderobę.

Wybacz, że poprzestanę na tym. Pasja, jaką przepojony jest Twój list dobrze świadczy o Twoim zaangażowaniu, moim zda­niem stanowi jednak przeszkodę w owocnym dialogu. Nie lubię wielkich słów, porównań apelujących do niejasnych resentymentów i tłumów. Rzecz jasna. Twoje gusty mogą być inne, więc oczywiście nie mam pretensji o ostrość Twojego listu.

Łączę pozdrowienia
Krzysztof
¹[JW]: Chodzi o post scriptum, w którym poinformowałem adresata, iż ogła­szam list do niego w " BI"


Jan Walc, Odpowiedź na polemikę z "Listem do mojego przyjaciela, naukowca i sekretarza", Biuletyn Informacyjny nr. 3, 1978

Drogi Krzysiu,
Postanowiłeś odpowiedzieć na mój list, ale jednocześnie uchylić się od dyskusji czy przynajmniej próby odpowiedzi na stawiane przeze mnie pytania, motywując swoją decyzję na kilka sposobów.
Powiadasz, że nie lubisz - w przeciwieństwie do mnie - Wielkich słów i porównań apelujących do niejasnych resentymentów - a w do­datku jestem tak zaślepiony pasją, że nie można ze mną dyskutować. Znamy się za długo i za dobrze, abyś nie musiał wiedzieć, ze są to w stosunku do mnie argumenty fałszywe.
Wielkich Słów i ja nie lubię, o czym przekonać się łatwo, choćby czytając mój list do Ciebie. Na upartego można tam znaleźć jedno słowo, które bywa w ten sposób określane - "historia" , i jeszcze jest tam kilkakrotnie użyte może dla ko­goś, wielkie słowo "partia", w którego używaniu nie gustuję, ale w takiej rozmowie nie sposób go ominąć. Co zaś do porównań apelujących do niejasnych resentymentów, to też ich w moim liście nie znajdziesz. Porównanie jest tam właściwie jedno: to, które wskazuje podobieństwo dzisiejszego uchylania się od personalnej odpowiedzialności przez członków PZPR do takiej samej postawy zajmowanej przed trzydziestu kilku laty przez członków Narodowo-Socjalistycznej Robotniczej Partii Niemiec /NSDAP/. Czy w kwestii stosunku do tej ostatniej organizacji można mówić o niejasnych urazach? W moim przekonaniu sprawa jest zupełnie klarowna.
Nawet więcej, moje porównanie nie jest literackim zabiegiem, wymyślnym retorycznym chwytem, ale odwołaniem do oczywistości szeroko omawianej na szkolnych lekcjach języka polskiego na przykładzie profesora Sonnenbrucha i rozumiesz to bardzo dobrze.
Byłoby Ci oczywiście wygodniej, gdyby sprawa ta była w istocie swojej naprawdę niejasna, gdyby istniały wątpliwości, pozwalające Ci na merytoryczną obronę zajmowanego stanowiska. Gdy argumentów takich nie ma, gdy sytuacja jest tak przerażająco jasna, jak w mieszkaniu Kuronia podczas naj­ścia bojówki, Ty powiadasz, że stałeś w przedpokoju... I to jest Twój kolejny, ważki argument przeciw podjęciu dyskusji ze mną. Myślę, że nawet coś więcej - że jest to jakiś sposób na życie. Nie zauważać niczego, co prowokowałoby kłopotliwe wybory czy decyzje, a jakby co - ustawić się w przedpokoju.
Tam na pokojach coś się dzieje - może się biją, może się kłó­cą, może coś załatwiają - Ty wiesz o tym tylko piąte przez dziesiąte, bo stoisz w przedpokoju przecież. I tak Ci lepiej. Wolisz nie być świadkiem tego, co się dokoła Ciebie dzieje.
Moja chata z kraju, ja niczewo nie znaju. Owszem, można wyb­rać i taką postawę, tyle, że godziłoby się wtedy nie być peda­gogiem, publicystą prasowym i telewizyjnym, członkiem i działa­czem partii politycznej.
Ty w istocie wcale takiej postawy nie wybierasz - przeciwnie jesteś ciekaw otaczającego świata i przecież właśnie dlatego przyszedłeś na wykład Kuronia. I tylko przyciśnięty do muru, nerwowo poszukując argumentów dla usprawiedliwienia swojej pos­tawy usiłujesz oto skryć się w przedpokoju, wytłumaczyć niewie­dzą.
Najprawdopodobniej nie jesteś tego świadom , ale Twoje stałem w przedpokoju mogłoby posłużyć za tytuł historii Twojej partii złożonej z wyznań jej członków, którzy nie wiedzieli, nie widzieli i nie słyszeli tego, co działo się dokoła nich i o czym wiedzieli wszyscy inni. Otóż w moim przekonaniu są to wyznania po prostu nieprawdziwe. Jeżeli bowiem nawet nie widziałeś i nie słyszałeś dość, aby wydać osąd, to w każdym razie tyle, że miałeś - w moim oczywiście pojęciu - obowiązek moralny wyjaśnienia tej sprawy do końca, do takiego punktu, w którym ów sąd będziesz już mógł wydać. Co Cię przed takim postępowaniem powstrzymało? Mówisz wyraźnie - nie lubię tłumów i zaiste nie jest to odpowiedź, którą uważałbym za godną człon­ka i działacza /niechby nawet byłego sekretarza/ dwu i półmilionowej partii robotniczej.
A w sumie chodzi po prostu o to, że Twoim sposobem na życie, sposobem narzucanym od lat w krajach naszego obozu, jest dążenie do pełnego oddzielenia sfery wartości i deklaracji od sfery realnej rzeczywistości. To, co nazywasz moją pasją, czy zaciekłością jest zaskakującą dla Ciebie próbą powiązania tych sfer, próbą dostosowania codziennych życiowych wyborów do wyznawanych deklaratywnie norm moralnych. Twoja reakcja na moje pytania świadczy, że chciałbyś znaleźć wyjście pośrednie - nie odrzucać tych norm, ale-też i nie wiązać ich z własnymi zachowaniami. Na to jest jedno określenie, wcale nie będące wielkim słowem - zakłamanie.
I jeszcze jedno - zaczynasz swój list supozycją, że postanowiłem położyć kres kontaktom z człowiekiem obciążonym przynależnością do partii przypuszczenie to służy ustawieniu mnie w pozy­cji zaciekłego doktrynera, zamkniętego na świat i starającego się za każdą cenę realizować swoją - jak piszesz - Sprawę.
Rzecz jednak w tym, że to ja próbuję dialogu z Tobą, a nie odwrotnie. I dlatego jeszcze raz namawiam Cię do zastanowienia nad Twoimi i moimi racjami.
Podkreślam słowa "zastanowienia" i "racjami" . 
Pozdrowienia. Janek

Napisał do mnie niedawno list z pogróżkami ocierającymi się o groźbę (art. 166 k.k.) popularny prokurator Eksner, który po wymuszonej przez zajadłych ateistów dymisji ze stanowiska zastępcy Prokuratora Generalnego nagrodzony został - w ramach chrześcijańskiego miłosierdzia posadą dyrektora któregoś z departamentów Ministerstwa Sprawiedliwości.

W liście tym - wywołanym przypomnieniem przeze mnie kariery p. Eksnera na poprzednim etapie, mój korespondent nazywa mnie „bezpartyjnym bolszewikiem” oraz zapytuje „czy to przypadkiem nie towarzysze partyjni prokuratora Czubińskiego stworzyli Panu (tzn. mnie - JW) warunki dla przedziwnej kariery? Czy to nie oni zapewniali Panu papu?”

Pytania p. Eksnera są niezwykle trafne: towarzysze prokuratora Czubińskiego i p. Eksnera wielokrotnie zapewniali mi papu w rozmaitych podległych sobie zakładach zapewniających wikt, choć niekoniecznie opierunek, a moja rzeczywiście przedziwna kariera publicysty prasy podziemnej nierozerwalnie jest związana z działalnością tychże towarzyszy, bylem bowiem autorem znacznej części tekstów publikowanych w redagowanym przez Zofię i Zbigniewa Romaszewskich dziale „Praworządność” korowskiego „Biuletynu Informacyjnego”.

W tym samym czasie p. Eksner redagował periodyk „Problemy Praworządności", i w przeciwieństwie do Romaszewskich nie proponował mi współpracy - ale to może dlatego, że w jego piśmie mówiło się o jakiejś innej rzeczywistości, a już na pewno nie o ścieżkach zdrowia w Radomiu i Ursusie czy milicyjnych zabójstwach.
11 sierpnia 1991

Zazwyczaj tak bywa, że w chwili, gdy ktoś odchodzi, nie pamięta się już dokładnie wszystkich okoliczności związanych z jego pojawieniem się na świecie i chociaż Janowi Woreczce przyszło istnieć zaledwie parę miesięcy, jest tak i w jego wypadku.

Pamiętam, że Woreczko urodził się we wrześniu 1977 roku w „Harendzie” podczas mojej rozmowy z redaktorem nieistniejącego jeszcze „Głosu”, nie potrafię jednak powiedzieć, co było powodem tych narodzin; czy decydującą rolę odegrał tu mój strach przed podpisaniem tekstu własnym nazwiskiem, czy cień nadziei, że jeśli tym podpisaniem nie będę prowokował losu, zdobędę możliwość znalezienia pracy czy publikowania.

Czy więc – jeśli dziś przychodzi mi tu Woreczkę pogrzebać – jego powołanie do życia było pomysłem poronionym, skutkiem nieprecyzyjnej analizy rzeczywistości, złudnych strachów i złudnych nadziei? Pewnie sprawa nie jest aż tak prosta, tym bardziej, że do dziś jeszcze trafiam na rozmaite, również jakby nieco dziwne nazwiska, a wymyśleni ludzie prowadza nawet ze sobą polemiki ( (np. Filip Płaskowicki z Natalią Naruszewicz). Myślę, że ogromna większość tych, zaludniających niezależne wydawnictwa fantomów zrodziła się podobnie jak i często żyje dzisiaj prawem inercji, korzystając z tego, że powszechna jest niechęć do zabijania (nawet piórem), czego natomiast powiedzieć nie można o prokreacji, uznawanej zazwyczaj za czynność przyjemną.

Morduję dzisiaj Jana Woreczkę z dwu niezależnych powodów z jednej strony ruch, w którym uczestniczył i który współtworzył, osiągnął taki zasięg, że chroni swego uczestnika, z drugiej strony prawdziwy podpis wydaje mi się niezwykle ważny i z innego punktu widzenia – wszem i wobec wiadomo, że zwolennicy obecnego systemu społeczno-politycznego Polski po prostu nie istnieją, a niepodpisana imieniem i nazwiskiem opozycja liczy w Polsce około trzydziestu milionów ludzi, bo nawet dzieci z młodszych klas szkoły podstawowej przynoszą masowo do domu kawały polityczne, a czegóż nie mówią dorośli w kolejkach i tramwajach…

Jest jednak tak, że to bycie przeciw jest anonimowe, że kiedy trzeba coś podpisać, „nasza partia” ma miliony zwolenników, karnie i w ordynku idących do urn wyborczych albo na masówkę protestującą odważnie przeciw bombie neutronowej. Kilkanaście podpisów założycieli KOR-u latem 1976 roku dokonało pod tym względem świadomościowej rewolucji w społeczeństwie.

Woreczkę trzeba dziś pogrzebać także dlatego, aby wreszcie zerwać z tak charakterystycznym dla naszego polskiego życia schizofrenicznym brzuchomówstwem. Przecież, jeżeli powoływałem go kiedyś dożycia, to właśnie po to, aby – przynajmniej takie były moje intencje - mówić jednocześnie dwoma głosami, abyWoreczko mówił swoje, a Walc w „Polityce” swoje. Oczywiście żywiłem nadzieję, że między tymi dwoma głosami nie będzie sprzeczności, a tylko różnice. Była to oczywiście droga szukania jakiegoś kompromisu, z głęboką nadzieją, że będzie to kompromis mądry, a jednocześnie honorowy.

Ale tego kompromisu nie ma i nie może być – bo jak mówi mędrzec Boy : „W tym największy jest ambaras, żeby dwoje chciało naraz” a nie muszę tu chyba powtarzać analiz dokonywanych wielokrotnie przez Woreczkę analiz, z których wynikało, że władza w Polsce istnieje sama dla siebie i w najmniejszym stopniu nie jest zainteresowana jakimkolwiek kompromisem z ludźmi o poglądach niezależnych – jej celem jest wyeliminowanie ich z życia publicznego i zastąpienie ich ludźmi dyspozycyjnymi, a więc takimi, którzy żadnej niezależności nie dają po sobie poznać.

Jasne, że nie jest to tylko problem mój i Woreczki, ani też tylko dziennikarzy piszących w rozmaitych niezależnych czasopismach pod pseudonimami: jest to problem całego polskiego społeczeństwa, od lat trzydziestu paru uczącego się mówić dwoma językami. Sformułujmy problem jasno: zdecydowaną już dziś większość obywateli PRL tej dwujęzyczności uczono od urodzenia. Wiadomo, że istotniejszą od prawdziwości wygłaszanego sądu jest sytuacja, w jakiej się go wygłasza, bo jak są ludzie równi i równiejsi, tak i prawdy są różne; Jedna dla księdza, druga dla pani nauczycielki, jedna przy wódce, druga na zebraniu, jedna uczciwa, druga użyteczna.

Dzień po dniu, przez 365 dni w roku, przez tysiące dni naszego życia jesteśmy uczeni, że prawda oficjalna, prawda przed panią nauczycielką, na zebraniu pracowniczym, w gazecie czy dzienniku telewizyjnym musi być nieprawdziwa w tradycyjnym sensie tego słowa, musi być sprzeczna z naszym doświadczeniem i naszą wiedzą, wreszcie z naszymi poglądami, jeśli przypadkiem takie posiadamy. Jesteśmy uczeni, że jeśli komuś przyjdzie wypowiadać się w sytuacji oficjalnej, musi mówić odpowiednim językiem, musi kłamać, czy przynajmniej mówić półprawdy.

Nie chcę tu wcale występować jako radykalny moralista, który nie dopuszcza kłamstwa nigdy i nigdzie, ale zadajmy sobie sprawę, że jeżeli kłamstwo jest wszechogarniające, jeżeli nie jest ograniczone ani w czasie (trwa już ponad trzydzieści parę lat) ani też nie ma ludzi poza jego krąg wyłączonych (jest nas ponad 30 milionów dwujęzycznych), stopniowo będziemy zapominać języka, którym mówi się prawdę.

I dlatego urządzam dziś uroczysty pogrzeb Jana Woreczki. Człowiek ma tylko jeden głos, a jeżeli mówi dwoma, to jest albo cyrk, albo paranoja. Za uczestnictwo w tej zbiorowej wariacji każdy odpowiada sam, tak jak godzi się lub nie godzi na dwujęzyczność.

I jeszcze jedno: mógł żyć, jeżeli ja, ze swoim nazwiskiem, mogłem żyć gdzie indziej. Jeżeli zaś mnie nie dają żyć – ja nie dam żyć Woreczce i zajmę jego miejsce.