Od redakcji strony: 7 V 1981 w godzinach popołudniowych dwaj pijani mężczyźni obrzucili kamieniami posterunek kolejowy MO w Otwocku. Zostali zatrzymani i pobici. Brutalność interwencji spowodowała, że przed posterunkiem zebrał się agresywnie zachowujący się tłum, żądający uwolnienia zatrzymanych i grożący podpaleniem posterunku i linczem milicjantów.

Zanim sąd przystąpi do przesłuchiwania świadka zadaje sakramentalne pytanie: czy świadek jest obcy dla stron.
Żeby nie było wątpliwości: nie jestem obcy. Od końca 1977 roku byłem współpracownikiem Biura Interwencyjnego KSS "KOR". Jestem współautorem tzw. Białej Księgi wydanej przez KOR,a będącej opisem łamania prawa przez milicję, jestem autorem wielu tekstów na ten temat, opublikowanych w nieistniejącym już dziś "Biuletynie Informacyjnym" .

Uważam za swój obowiązek poinformować o tym wszystkim czytelników "Tygodnika Solidarność", ponieważ mimo dobrej woli i głębokiego pragnienia, by zachować obiektywizm, mam zapewne do milicji stosunek emocjonalny.

W Otwocku znalazłem się przypadkiem. Tego wieczora byłem umówiony ze Zbyszkiem. Romaszewskim, dawniej moim kierownikiem w Biurze Interwencyjnym KSS ”KOR", a obecnie pracownikiem Biura Interwencji Regionu Mazowsze. Nie zastałem Zbyszka, a tylko zostawioną przez niego wiadomość, że w Otwocku doszło do pobicia ludzi na stacjo kolejowej i prośbę, abym natychmiast jechał do Otwocka. Nie wiedziałem, o co chodzi ani po co jestem potrzebny,ale Zbyszek takiej prośby nie zostawiłby bez powodu. (…) Staram się selekcjonować informacje, które sypią się na mnie ze wszystkich stron. To już nie są szumy informacyjne, ale informacyjny huragan. Ludzie gdzieś mnie prowadzą, coś po­kazują, coś opowiadają. Wreszcie okazuje się, że to znaczek związkowy, który noszę od - tak dawna, że o nim nie pamiętam, czyni tu ze mnie osobę oficjalną. (…)
Jestem z Regionu Mazowsze - krzyczę ze schodków. Na miej­scu są przedstawiciele Komisji Interwencyjnej. Sprowadzimy ich tutaj, otworzymy komisyjnie /Boże, co słowo,, ale wtedy nie pojmuję jego nieprzystawalności do sytuacji/, winni zostaną po­ciągnięci do odpowiedzialności. /
Z tłumu padają ciągle okrzyki domagające się zastosowania kodeksu Hammurabiego, ząb za ząb, oko za oko. I to nie jest żadna przenośnia, bo jeden z poszkodowanych mą właśnie, zgodnie z opinią tłumu, wybite oko. Moje darcie gardła przynosi jednak jakiś skutek. Apele o praworządność, deklaracje, aby stare spra­wy załatwiać po nowemu, wyłuskują z tłumu paru młodych ludzi, którzy wraz ze mną zastawiają drzwi. Pojawia się wysoka postać Zbyszka, który uspokaja ludzi, mówi im o praworządności, ale praworządność dla tego tłumu jest jedna - ukarać winnych, ukarać milicjantów, którzy biją LUDZI. Zbyszek nie wie, gdzie są świadkowie, owszem, byli, są zapisane personalia, ale nie wiadomo, gdzie tych ludzi szukać.
I właściwie dopiero teraz dostrzegam drugi, oblężony przez tłum budyneczek, z racji jego mizernej architektury nie przychodzi mi do głowy, że to może być komisariat milicji. Tam też jacyś ludzie tarasują drzwi przed tłumem; dostrzegam, że i wokół tego budynku gromadzą się ludzie. Z nadzieją, że może tu czegoś się dowiem, ale bardziej po prostu niesiony falą, a może przez przejście, które samo robi się przed moim znaczkiem, wpły­wam do środka. I dopiero wtedy orientuję się, gdzie jestem, wi­dzę mundury milicyjne, widzę milicjantów w cywilu, których przez ostatnie lata nieomylnie nauczyłem się rozpoznawać. Opanowuje mnie uczucie ulgi. Nareszcie jest jakaś władza, ktoś, kto tym wszystkim dowodzi.
Pytam o świadków, nerwowo tłumaczę, do czego mi potrzebni.
I dzieje się coś dziwnego: ani milicjanci, ani cywile nie wyka­zują najmniejszej ochoty, aby mnie indagować, nie żądają, abym się legitymował czy uzasadniał to, że jestem, pytam, próbuję coś robić. (…)
Mówię (...), że trzeba wytłumaczyć prokuratorowi i komendantowi milicji, że tym zgromadzonym tłumnie ludziom trzeba coś dać, że nie rozejdą się za darmo. Okazuje się, że prokurator nie ma żadnej koncepcji rozwiązania konfliktu, komendant podobnie, ich głów­nym zajęciem i wielką zasługą jest powstrzymywanie płk Rusinowicza z Komendy Stołecznej, który przybył na czele oddziałów ZOMO do Otwocka, stacjonuje w Komendzie Miejskiej.
I nie wiem, czy to skazą KOR-owskiego życiorysu, ale wcale nie boję się tego tłumu, w którym nawet najbardziej pijani i rozżarci rozstępują się przed znaczkiem Solidarności; nie boję się nawet ludzi o ewidentnie bandyckich gębach i tatuażach - siedziałem z podobnymi do nich w niejednej celi. Boję się naprawdę płk Rusinowicza. I ciągle nie wiem, czy uda się ocalić zestrachanego, trzęsącego się na posterunku rudego kaprala. (…) Rozmawiam z prokuratorem. Jest pat. Wreszcie wpadamy na pomysł, żeby sprowadzić księdza. Chłopcy z miejscowej Solidarności jadą na plebanię. Po raz któryś nakręcam numer Mazowsza - nikt nie podnosi. I nagle coś mi się przypomina: 39-39-64 numer, pod który przez ostatnie lata dzwoniło si.ę zawsze,kiedy coś się działo, bez względu na porę dnia czy nocy, numer Jacka Kuronia.
Rozmawiam z Grażyną Kuroniową. Jacka nie ma w Warszawie, będzie jutro. - Gaju, nie mam notesu, nie mogę się nigdzie dodzwonić , spróbuj mi pomóc złapać Zbyszka Bujaka albo Adasia - nerwowo opowiadam, co się dzieje, skąd dzwonię. A co to za wrzask? - pyta Gajka. Odejmuję słuchawkę od ucha kieruję ją w stronę okna - "Co nam obca przemoc wzięła, szablą odbierzemy" - razem słuchamy Mazurka. Podaję numer telefonu posterunku, ona jeszcze rzuca "Trzymajcie się" i czekamy. (…) Śpiewy, wyzwiska, śpiewy, grube żarty i naigrawania się z coraz bardziej znękanych milicjantów. Coraz bardziej ludowo. Jest wreszcie ksiądz, ale widząc go tracę i tę nadzieję - jest blady, przestraszony, nijaki. To nie jest typ kaznodziei, który potrafi porwać tłum - ludzie go nawet słuchają, ale nie ma im nic do zaoferowania, powtarza w kółko kilką zdań o potrzebie spokoju, nie daje ślę namówić do wygłoszenia kazania. Z tłumu padają żądania, aby milicjanci udali się do spowiedzi i to przed ołtarzem, ksiądz w kółko tłumaczy, że nie wolno nawracać siłą, wreszcie rozpoczyna modlitwę. (…) Telefony, telefony, telefony. Biorę prokuratora na bok - jego zwierzchnicy uważają, że zatrzymani znajdują się w takim stanie, iż nie można ich wypuścić, bo to zaostrzy sytuację.
Nawet rozumiem prokuratora. Widywałem w rozmaitych celach ludzi, pobitych przez milicjantów. Dobrego wrażenia nie robili, to fakt. Ale benzyna śmierdzi, a bierny opór musi doprowadzić do pożaru. (…) Z tłumu pada ultimatum: punkt trzecia podpalamy. Piętnaś­cie minut. Dzwonię na komendę miejską, dzwonimy tam wszyscy - milicjanci, ormowcy, Solidarność i otwocka.. A tam rokowania. Jak Polak z Rusinowiczem . Odliczanie minut jak na kosmodromie.
Sztab nie chce wypuścić Gugały, ponieważ narazi to na szwank autorytet milicji. Może ten autorytet ważniejszy od rudej głowy kaprala? Dla mnie nie, ale ja nie jestem obiektywny. Słychać gulgot rozlewanej benzyny. Jest trzecia. Tłum wycofuje się na zewnątrz, ludzie zbierają płaszcze, kurtki? siwy kapitan, szef posterunku zdejmuje ze ściany olejną martwą naturę 1 prosi kogoś, żeby spróbował ją wynieść. Sam to malowałem i było by mi żal - tłumaczy się.
Dwie po trzeciej. Benzyna śmierdzi potwornie. Dzwonię ostatni raz - jeśli w tej chwili nie wyjedziecie, mówię do jakiegoś milicjanta po drugiej stronie, przyjedziecie na gaszenie. Odkładam słuchawkę i natychmiast dzwoni telefon: - Wyjeżdżamy.
Wyjeżdżają, wyjeżdżają, wyjeżdżają. Część tłumu odbiega od okien w kierunku drogi, ale zostaje dość ludzi, żeby nas pilnować. Po chwili wprowadzają Gugałę. Jest pobity w widoczny sposób.
Tłum domaga się, żeby powiedział, kto go pobił, Gugała nie wie czy nie pamięta, a może wie, że nie powinien tego mówić? Napięcie ogromne, ale chwilowo nie ma niebezpieczeństwa podpalenia. Odwożą Gugałę do domu. (...)

Honor i powielacz: ostatnia książka Jana Walca opowiada o polityce, miłości i zdradzie...

 
Wydana w ponad dwa lata po śmierci Jana Walca jego książka "Ja tu tylko sprzątam" jest zbiorem felietonów i artykułów. Większość z nich była drukowana w "Życiu Warszawy" i w nie istniejącej już "Wokandzie" w latach 1990-1992, kiedy miały miejsce wydarzenia fundamentalne dla najnowszej historii Polski.

Walc - krytyk literacki, publicysta równie błyskotliwy, jak kontrowersyjny, autor i redaktor podziemnych pism i wydawnictw lat 70. i 80. - był ich bacznym obserwatorem. Największą wartością książki nie jest jednak zapis wydarzeń, lecz zapis stanu inteligenckiej świadomości i inteligenckich emocji w okresie demokratycznych i wolnorynkowych reform.

W gruncie rzeczy jest to opowieść o miłości. O końcu miłości. Na początku, w latach 70. i 80., wszyscy się kochali i byli razem - zjednoczona przez opór przeciw totalitarnej władzy inteligencja o solidarnościowo-opozycyjnym rodowodzie. Na końcu jest trochę wzajemnych pretensji, niezbyt wielka partia i schodząca z areny dziejów klasa. Bo, jak Janek pisał, "dożywa również swojego czasu i moja formacja - anachronicznej w dzisiejszym świecie inteligencji, której dawno już by nie było, gdyby jej niechcący nie ocalił komunizm. któremu musiała opierać się przez dziesięciolecia'’.
Więcej nawet, dożywa swego czasu pokolenie "okute w powiciu", rozumujące kategoriami nie przystającymi do nowej rzeczywistości. Walc przyrównuje je do Żydów, z którymi Mojżesz chodził 40 lat po pustyni, by wymarli ludzie o mentalności niewolników faraona... kompletnie nieprzydatni do budowy samorządnego i niezależnego Izraela... "Nasz pokoleniowy pech, że akurat na nas przypadło te 40 lat i że to my musimy wymrzeć, żeby wszystko bylo normalnie i żeby otworzyly się wrota do Ziemi Obiecanej".
Potrafił zrozumieć zachowania zagubionych na pustyni reform Polaków. Bez zgody na głupotę, ale i bez pogardy dla niej. Jeden z najciekawszych tekstów tej książki to "Młotem prędzej", z kwietnia 1991 r. - zapis konfliktu w podwarszawskim Józefowie, gdzie Marek Kotański próbował zainstalować dzieci chorych na AIDS. Walc nawet rozumie, dlaczego szef MONAR-u nie poświęcił cza­su na przekonywanie. Nie poświęcił, bo go nie miał, "swoim chorym musi pomagać już teraz, w tej chwili, bo przecież oni są i muszą się gdzieś podziać... dość, że Kotański nie próbował mieszkańców Józefowa przekonać - próbował ich zmusić".

O to samo właśnie Walc miał pretensje do kolejnych rządów solidarnościowych: "W demokratycznym państwie polityka polega głównie na przekonywaniu, o czym nasi politycy zdają się nie wiedzieć albo nie pamiętać. Kto bowiem podejmuje decyzje, o których słuszności nie potrafi opinii publicznej przekonać, narusza tym samym kredyt zaufania, jakim został obdarzony, i powinien pamiętać, że przyjdzie mu kiedyś rachunek zapłacić".
Książka Walca nie jest analizą tego, jak doszło do płacenia rachunku. Jest subiektywnym, często niesprawiedliwym, ale fascynującym dziennikiem pokazującym, jak powstawało i powiększało się pęknięcie pomiędzy - "panem Janeczkiem", jak Walc lubił pisać o sobie - polskim inteligentem w średnim wieku, a wyłaniającą się z tejże inteligencji elitą polityczną.

Jan Walc nie był oczywiście jakimś tam sobie inteligentem.

Był jednym z najwybitniejszych intelektualistów młodszego pokolenia KOR-owców. Pewnie dlatego to rozejście się dwóch części inteligencji - rządzących i rządzonych - odbierał tak osobiście, boleśnie. Był przecież kolegą Zbyszka Bujaka, Andrzeja Celińskiego, Jacka Kuronia czy Adama Michnika.

Może właśnie nazwisko Michnika jest tu szczególnie istotne. Michnik jest jedną z głównych postaci tej książki, ważnym punktem odniesienia. Autor "Dziejów honoru w Polsce" był dla Walca, jak dla wielu z jego pokolenia, kimś szczególnym, wyjątkowym. Nie mógł więc Walc zaakceptować tego, że Michnik był i pozostaje przede wszystkim własnością Michnika.

Ten stosunek Walc pokazał relacjonując, jak to Michnik "zwierzył się" Wojciechowi Jaruzelskiemu: "Ja w myśli rozmawiałem z Panem przez te parę lat po wprowadzeniu stanu wojennego właściwie codziennie". Walc z gorzkim humorem komentuje to wyznanie: "Nigdy nie przychodziło mi do głowy, że dałoby się budować zdania, których podmiotem miałbym być wspólnie z gen. Jaruzelskim bądź kimś spośród jego towarzyszy - przeciwnie, za swojego towarzysza uważałem Adama Michnika i niemało razem robiliśmy. Obecne wyznania Michnika stawiają mnie w wyjątkowo głupiej sytuacji: oto okazuje się, że gdy faktycznie robił to ze mną, jednocześnie w myślach robił to z Jaruzelskim, trudno więc byłoby się dziwić, gdybym urządził teraz scenę zazdrości z tłuczeniem talerzy etc... A najgorsze w tym wszystkim - myślę jak każda zdradzana żona - że z taką szantrapą."

Walc był bowiem zdecydowanym antykomunistą.
I miał pretensje do tych, którzy uważali, że po Okrągłym Stole problem przestał istnieć. Podkreślał, że Polska jest jedynym krajem w tej części Europy, w którym "byłe kierownictwo państwa ciągle jeszcze nie jest niepokojone przez prokuratora". A zarazem rozumiał powody politycznych kompromisów. Uważał, że jego przyjaciele-politycy odeszli od zasad opisanych w "Dziejach honoru w Polsce", ale rozumiał, dlaczego odeszli, dlaczego "ów »honor w Polsce« staje się zjawiskiem historycznym". Pisał o "hrabim Rolandzie", który nie dmie w róg, bo nie honor mu wołać na pomoc przeciw Saracenom. A przecież "wiemy wszyscy, że hrabia Roland popierał z całej mocy pierwszy w pełni suwerenny rząd francuski sformowany przez Karola Wielkiego i wiemy również, że Karolowi potrzebne jest poparcie rycerza Rolanda. I jest absolutnie oczywiste, że śmierć hrabiego jest poważnym ciosem dla rządu Karola W. i utrudnieniem w realizacji jego programu, tak politycznego, jak gospodarczego, a chodziło, jak pamiętamy, o dokonanie we Francji przemian na skalę dziejową".

Więc "pan Janeczek" wie, że choć przedtem przy powielaczu po wielekroć rozmawiał z hrabią Rolandem o tym, że to nie honor dąć w róg, to teraz zasady są inne, chwila jest inna i nie chodzi o to, "by na dnie z honorem lec". Chciałby tylko wiedzieć, czy rezygnacja z dawnych zasad miała sens.

Chciałby, aby autor "Dziejów honoru w Polsce" napisał kiedyś drugi tom swojej pracy i żeby tam było o tym, jak hrabia Roland przyjeżdża do Magdalenki i jak oni potem ze sobą żyli - czy bardzo długo i szczęśliwie".
Jan Walc "Ja tu tylko sprzątam", wydawnictwo Szpak, Warszawa. Promocja książki odbędzie się w kawiarni Czytelnika w Warszawie dziś o godz. 18.00

Ten opasły tom felietonów budzi w pierwszym odruchu zdziwienie: jakże to, było ich aż tyle? Czy oderwane od doraźnego kontekstu zdarzeń sprzed kilku lat potrafią dziś raz jeszcze coś nam powiedzieć? Nie czułbym pewnie tego niepokoju, gdyby Jan Walc nie był felietonistą, na którego teksty po prostu czekałem.

Drukował je w różnych pismach, ale największy rezonans zapewniło im "Życie Warszawy". Wysoko nakładowy, poczytny dziennik był dla nich wymarzonym miejscem. Wyróżniały się pomiędzy innymi, a pamiętajmy, że w latach, w których Walc współpracował z "Życiem" (grudzień 1991-styczeń 1993), w gazecie tej swoje felietony zamieszczali m. in. Aleksander Małachowski, Marcin Król, Krzysztof Czabański, Jacek Fedorowicz.

Każdy z felietonistów miał swój dzień - do Walca należał piątek. Znajomi Walca z Instytutu Badań Literackich wspominają, że gdy pojawiał się w Pracowni Literatury Współczesnej, wszyscy byli już po lekturze jego felietonu w "Życiu". Z różnych względów była to lektura obowiązkowa.

Prowokował sam nagłówek tekstu Walca: Nie do życia. Zza jego kolokwialnej formy rozlegał się szyderczy chichot autora, który z nieomylną precyzją przyszpilał na papierze wyłuskane z politycznej i obyczajowej codzienności fakty. Miał na nie słuch absolutny - w Polsce działo się, jak i dzieje, wiele. Ten nadmiar faktów, którymi zwykli karmić się felietoniści, sprawiał, że jeden tekst w tygodniu to było stanowczo za mało. Pewnie dlatego również głos Walca brzmiał wyjątkowo wyraziście, wyposażony w najlepsze narzędzia publicystycznego fachu.

Rówieśnik poetów Nowej Fali, bezbłędnie wychwytywał nowe zjawiska języka. AAA Poparcie zdecydowanie kupię - zatytułował swój felieton z sierpnia 1991 roku. Dowcipne i bystre, prawda?

Ów słuch absolutny Walca dotyczył różnych płaszczyzn. Był przede wszystkim umiejętnością trafnego wyboru. Początki III Rzeczypospolitej nie mogły pozostawić u żadnego felietonisty poczucia niedosytu. Nie wątpię, że ten nadmiar był także udręką autora Ja tu tylko sprzątam. Czy miał zostawić "to wszystko"? Te wojny na górze i dole, polityczne przepychanki, Tymińskie- go, Wachowskiego, Kiszczaka? Oczywiście, sytuacja taka była nie do pomyślenia Walc żył tym, czym żyliśmy i my, jego czytelnicy, tyle że temperament publicysty nie pozwalał mu milczeć. Poprawię się: temperament publicysty i obywatela.

Pisanie felietonów było zewnętrznym przejawem tego temperamentu, który w innych warunkach nie czekał z założonymi rękami na lepsze czasy. Walc współredagował prasę drugoobiegową, a jego znajomi wspominają, że miewał palce zaczernione drukarską farbą, co oznacza, że osobiście zasiadał przy powielaczu. Słowem, w różnych okresach Walc robił to, co w danych warunkach mógł był robić i co było pożyteczne z obywatelskiego punktu widzenia.

Nie odważyłbym się ustalać hierarchii przejawów jego aktywności.
Należała do nich również praca naukowa. Jako historyk i krytyk literatury Walc zasłynął kilkoma książkami. Dużo emocji wzbudziły zwłaszcza Architekt Arki (1991), esej poświęcony Adamowi Mickiewiczowi, i Wielka choroba (1992), zbiór szkiców o stosunku pisarzy do roli społecznej w minionym i obecnym stuleciach. Zachwyty jednych stowarzyszyły się z gromami innych czytelników tych książek.

Walc był nieznośnie samodzielny w poglądach - i tej samodzielności, wyraźnie ustawionej na przekór obowiązującym opiniom, wielu nie mogło mu darować.

Nie inaczej działo się z felietonami. Walc miał odwagę mówić w nich, co uważa, mimo że taka postawa na pewno nie ułatwiała mu życia. Wspaniałe, błyskotliwe pióro odznaczało się bezcenną u felietonisty cechą: złośliwością. Złośliwość Walca była pochodną jego inteligencji, która z nieomylną pewnością trafiała w sedno każdego tematu. Możliwa jest felietonistyka pozbawiona tej właśnie cechy? Ależ naturalnie. Legion pracowników pióra zapełnia swoimi tekstami gazety, ale, niestety, następcy Walca wśród nich nie widać... Walc tak opukiwał z każdej strony podjęty temat, że nie pozostawała najmniejsza nie spenetrowana szczelina. Zważając, że felieton jest formą krótką, dokonywał w nim majstersztyku obserwacji i analizy.

Tryby Walca były miażdżące, a mogli się o tym dowodnie przekonać ci, którzy zasłużyli sobie, by zostać jego bohaterami. Cierpnie skóra, gdy pomyśleć, co czuli, dla przykładu, Piotr Wierzbicki, Andrzej Szczypiorski, a także, przy różnych okazjach, Lech Wałęsa, Adam Michnik czy bracia Kaczyńscy. Żywiołem Walca było życie publiczne, którego bujny, a częstokroć i wynaturzony rozwój po zmianie ustroju politycznego sprawił, że felietoniści nie zaznawali nudy.

Pisząc felieton, Walc był na służbie, a możliwość natychmiastowego reagowania na to, co się w kraju dzieje, była jak gdyby skrojona na jego możliwości i potrzeby. Robił, co mógł, i stały za nim wszelkie moralne racje, choć zwycięstwo rozsądku i uczciwości nic a nic się nie przybliżało. Dlatego Ja tu tylko sprzątam brzmi dzisiaj jak wyrzut sumienia. Walc rozstawiał różne znaki ostrzegawcze, pech tylko, że mało kto chciał je respektować.
Od śmierci autora Ja tu tylko sprzątam minęły niespełna trzy lata.

I okazuje się, że te znaki ostrzegawcze, które ustawiał, jak się rzekło, sobie a muzom, mogą być nam dzisiaj użyteczne. Pewnie nie zastąpią powieści współczesnej, o którą bezskutecznie upominają się krytycy, ale coś ważnego o tej współczesności nam mówią. Walc w kilku gazetach opisywał narodziny nowej, wolnej Polski. Oglądał je z bardzo bliska i rozumiał zapewne więcej niż inni. Przecież sam, zaangażowany w działalność opozycyjną, przygotowywał grunt dla tej nowej Polski. Na bóle, w których wykluwała się III Rzeczpospolita, patrzył z surową odpowiedzialnością, dziwiąc się pewnie nie raz zjawiskom, których przyszło mu być świadkiem. Był krytyczny, bo inaczej nie umiał, a zapewne i nie chciał.
Felietonistyka w wydaniu Walca to doprawdy poważna sprawa. Od dupereli było wystarczająco wielu innych, on brał na muszkę to, co było w życiu publicznym naprawdę ważne.

Taka postawa miała swoją tradycję - prof. Janusz Sławiński umieszcza go w jednym gronie z Prusem, Słonimskim i Kisielem.
Myślę, że talent nie był jedyną wartością, która ich łączyła. Walc rzeczywiście czuł się częścią wielkiej wspólnoty, dlatego każde jego słowo było reakcją zatroskanego obywatela. Jego pisarstwo to uporczywe przywracanie zwichniętych proporcji, gromkie upominanie się o przyzwoitość, odwaga w dotykaniu tematów, które dla innych były tabu.

To stałe cechy pisarstwa Walca, które cześć jego czytelników uważała za całkowicie nieznośne. Wszyscy muszą jednak przyznać, że szło mu wyłącznie o sprawy publiczne - ich rangę, czystość zasad, zwyczajną uczciwość.

Myślę, że czas ostudził nieco emocje, które towarzyszyły publicystyce Walca.

Gdy czyta się dziś publicystykę zmarłego pięć lat temu Jana Walca, to właśnie uderza najbardziej: nieprzewidywalność.

Czytając polską publicystykę ostatnich lat, nie sposób oprzeć się wrażeniu, że jest ona niemal absolutnie przewidywalna. Ekscesy, owszem, zdarzają się - gdy np. Adam Michnik weźmie w obronę Radka Sikorskiego lub wezwie do nieobejmowania rządowego stanowiska Hannę Suchocką; albo gdy Piotr Wierzbicki zaatakuje antyeuropejskie i ksenofobiczne lęki obozu, który do niedawna zwykło się nazywać ROP-owskim. Ale to właśnie ekscesy; w zasadzie biorąc jakąś gazetę do ręki, z góry wiadomo, w jakim duchu skomentuje ona którekolwiek, będące akurat przedmiotem debaty, wydarzenie.
I nie dotyczy to jedynie polityki. Przynależność do danego obozu kształtuje w jakimś sensie całość widzenia świata - od ekologii, poprzez poezję Wisławy Szymborskiej, po kwestie wychowania młodzieży.
Gdy czyta się dziś publicystykę Jana Walca, zmarłego pięć lat temu 10 lutego 1993 r. w wieku zaledwie 45 lat, to właśnie najbardziej uderza: nieprzewidywalność. Począwszy od kwestii najbardziej elementarnych - tematycznych i językowych. Bo jeśli się wie, że Walc był badaczem twórczości Adama Mickiewicza i bierze się do ręki jego tekst zatytułowany cytatem z "Dziadów" - "Nie znałeś, Panie, litości" - to można by naiwnie oczekiwać, że ma się przed sobą studium "mickiewiczologiczne". Tymczasem jest to tekst o głośnym w latach 70. procesie prokuratora Rozwensa, który najpierw dał się poznać jako aktywny uczestnik kampanii opluskwiającej działaczy opozycji demokratycznej, a wkrótce potem nieumyślnie zastrzelił wiejskie dziecko.
A z drugiej strony wiedząc, że Walc był w czasach PRL opozycyjnym publicystą i przeglądając książkę, w której autor co i raz kpi z hasła o "jedności moralno-politycznej narodu", można się spodziewać, że to pamflet na epokę gierkowską. A to "Architekt Arki", książka o Mickiewiczu. Bo też był Walc człowiekiem rozmaitych zainteresowań i zatrudnień. Urodzony w 1948 r., jako student trafił do więzienia po wydarzeniach marcowych. Ukończył polonistykę i w pierwszej połowie lat 70. był publicystą "Polityki". Z ówczesnej "Polityki" było dalej do rodzącego się właśnie ruchu opozycji demokratycznej niż z większości innych miejsc w Polsce. Walc jednak przebył tę drogę błyskawicznie - wyrzucony z"Polityki" za podpisanie któregoś z listów protestacyjnych tamtej doby. I wszedł w ruch opozycyjny całkowicie - był w jednej osobie publicystą, redaktorem i drukarzem prasy "drugoobiegowej", wykładowcą "Latającego Uniwersytetu", działaczem Biura Interwencji KOR.
A jednocześnie, w 1977 r., obronił pracę doktorską. O twórczości Tadeusza Konwickiego.
W reportażu Walca "My, Wolna Wałkowa", swoistym peanie na cześć niezależnej aktywności, jest scena znamienna. Właściciel lokalu, w którym Walc wraz z kolegą mają wydrukować kolejny numer "Biuletynu Informacyjnego KOR", stary wilniuk kieruje ich do "świronu". Kolega Walca nie rozumie, Walc przecież wie, co to "świron". Wie, bo to słowo z książek Konwickiego. Tak oto autor przeistacza drukowanie "Biuletynu" w działalność godną kart wielkiej literatury polskiej. Więcej - wpisuje działalność opozycji demokratycznej doby schyłkowego Gierka w kulturowy ciąg polskich konspiracji i zrywów narodowych.
Banałem jest stwierdzenie, że w cza­sach PRL życie literackie toczyło się niejako w zastępstwie życia publicznego. Miało to konsekwencje - wśród ludzi urodzonych w latach 40. i 50. wielu było takich, którzy wybierali literaturę jako zajęcie podświadomie zastępcze. Świadczą o tym ich późniejsze biografie: polityków, dziennikarzy.
Jan Walc prawdopodobnie musiał trafić do opozycji nie tylko z racji poglądów, ale także za sprawą temperamentu - organicznie polemicznego. Już jeden z pierwszych jego tekstów wywołał skandal; tak miało być potem aż do końca (książkę "Architekt Arki" prof. Ryszard Przybylski nazwie aktem "chuligaństwa" i "dzikiego barbarzyństwa", zaś jej autora ochrzci mianem "Stana Tymińskiego polonistyki"; autora bronić będzie Wiktor Woroszylski).
Ale uważny czytelnik owego pierwszego "skandalicznego" tekstu Walca łatwo dostrzeże w nim, żeby tak rzec, niewspółmierność pomiędzy przyczyną a skutkiem. Przyczyną była wydana w formie książki praca doktorska pewnej pani o XlX-wiecznych salonach literackich. Walc, cytując, udowodnił tyle, że była to praca toporna stylistycznie i bardzo niechlujnie przygotowana do druku. Przekonywał wszakże, że praca jest czymś więcej: dowodem skandalicznego nieuctwa autorki. A nie ulega wątpliwości, że doskonale zdawał sobie sprawę, iż koronny dowód na rzecz tej tezy - przypisanie autorstwa "Balladyny" Mickiewiczowi - był właśnie niechlujstwa efektem.
Zaś cały atak Walca na ową prace napisany był z taką pasją, jakby od jakości owego doktoratu zależały losy świata.
Tak wielki impet polemiczny musiał znaleźć godniejszy siebie przedmiot ataku niż polonistyczne niechlujstwa. I znalazł: przeciwnikiem Walca stał się system komunistyczny.
W tekstach publicystycznych Walca z okresu korowskiego jedno rzuca się w oczy: pisze je człowiek szczęśliwy. Człowiek, który znalazł się po właściwej stronie, z właściwymi ludźmi. Nie tylko wspomniana "Wolna Wałkowa", także wiele innych ówczesnych tekstów to apoteoza etosu dysydenta.
A przecież teksty te spotykały się z odzewem polemicznym ze strony in­nych dysydentów. Walcowi zarzucano, że sprzeniewierza się owemu etosowi, przejmując od przeciwnika politycznego metody polemiczne (choćby przy okazji wspomnianego procesu prokuratora Rozwensa). A zarazem - że sławiąc dysydencki etos, okazuje pogardę tym wszystkim, których nie stać na gest heroiczny. To paradoks: po pierwsze dlatego, że był to zarzut tożsamy z zarzutem stawianym Piotrowi Wierzbickiemu - autorowi "Traktatu o gnidach" dla którego publicystyki Walc miał od początku wyjątkowo mało serca i oceniał ją niezwykle krytycznie. A po drugie dlatego, że Walc zaczyna w tym okresie pisać szkice, które później złożą się na "Wielką chorobę" - pomyślaną jako swoista polemika z "Dziejami honoru w Polsce" Adama Michnika.
"Wielka choroba" to "dzieje pogardy w Polsce", pogardy okazywanej zwykłym ludziom przez intelektualistów. Aby ją napisać, Walc radykalnie zreinterpretował historię literatury polskiej: zarówno Konrad z III części "Dziadów", jak doktor Judym z "Ludzi bezdomnych" to postaci w zamyśle Mickiewicza i Żeromskiego negatywne - właśnie wcielenia inteligenckiej pogardy wobec ludu.
Paradoksów jest zresztą w ówczesnej publicystyce Walca - gdy spojrzy się na nią z dzisiejszego punktu widzenia - więcej. Paradoksalna okaże się jego polemika z głośnym manifestem dysydenckim, "Siłą bezsilnych" Havla. Walc stwierdza wówczas, że Havlowski po­stulat "życia w prawdzie" jest dla dysydentów zbyt minimalistyczny; grozi pięknoduchowskim zaniechaniem troski o skuteczność działania. W latach 90. Walc będzie w swej publicystyce bardzo często ów postulat przywoływał; by wypomnieć dawnym dysydentom (m .in. Adamowi Michnikowi), że mu się sprzeniewierzyli - w trosce o skuteczność działania, że politycy wzięli w nich górę nad intelektualistami. Pierwsze pęknięcie owej zjednoczonej "krainy dysydenckiej" objawi się w pisarstwie Walca w okresie «pier­wszej "Solidarności" lat 1980-81. A raczej objawi się później, ale za sprawą tego właśnie okresu.
Obrazuje je najpełniej tekst znany jako "List do Włodzimierza Marta" (pseudonim redaktora podziemnego kwartalnika "Krytyka"). Tekst był publiczną odpowiedzią Walca na propozycję napisania recenzji z "Roku w trumnie" Romana Bratnego, którego pisarstwem i drogą życiową - Walc zajmował się już wcześniej. Autor "Listu..." wyjaśniał, dlaczego tym razem o Bratnym nie napisze. Tłumaczył, że jest to zbyt łatwe intelektualnie, że nie chce "przywalać" Bratnemu, gdy robi to każda podziemna gazetka. Bratnemu nie "przywalił", "przywalił" natomiast w "Liście..." absolutnej świętości, jaką stanowiła na łamach prasy podziemnej "Solidarność" lat 1980-81. Miał do niej dwie podstawowe pretensje. Pierwszą, że wśród działaczy i piewców związku (zwłaszcza tych ze środowiska inteligenckiego) znalazło się wielu biernych wcześniej, by nie rzec konformistycznych, obywateli PRL, którzy przyłączyli się do oporu wobec systemu, gdy już "było wolno". A druga pretensja sprowadzała się do tego, że ci bierni właśnie, z racji własnych kompleksów biograficznych i by nie rozdrażniać władz, zepchnęli na boczny tor przedsierpniowych opozycjonistów ze środowiska korowskiego. Ludzi, którzy mieli i mandat moralny, i niezbędne kwalifikacje, by kierować związkiem.

"List do Włodzimierza Marta" został odebrany jako wyraz frustracji (których zresztą Walc nie ukrywał) zawiedzionego i nie docenionego kombatanta; w takim duchu polemizował z Walcem wiceprzewodniczący podziemnej mazowieckiej "Solidarności" Wiktor Kulerski.
"List..." był znamienny dla publicysty­ki Walca z prasy podziemnej lat 80. Coraz rzadziej przedmiotem jego polemik staje się - jako zbyt oczywisty cel - rządzący system. Coraz częściej jest to krytyka "potocznego rozumu" - solidarnościowego czy podziemnego. Krytyka łatwych uniesień zbiorowych, owczych pędów, pozornej odwagi, schlebiania powszechnym gustom.
Walc - piewca ru­chu dysydenckiego lat 70. - staje się w następnej dekadzie w coraz większym stopniu krytykiem własnego środowiska.

Napisałem na wstępie, że publicysty­ka Walca była nieprzewidywalna. W największym bodaj stopniu dotyczy to tej najświeższej, pisanej już po upadku PRL.
Zaryzykuję twierdzenie, że nie było w Polsce lat 90. drugiego publicysty, który jednocześnie angażował się w kampanię przeciwko ustawie antyaborcyjnej i przeciwko zaniechaniu dekomunizacji. Publicysty, który systematycznie atakował Adama Michnika - i za stosunek do byłych komunistów, i za uległość wobec Kościoła, i za zbyt długą wiarę w Lecha Wałęsę - lecz gdy jego ataki podchwytywali np. Jarosław Kaczyński czy Piotr Wierzbicki, natychmiast atakował właśnie ich.
Był przeciw Balcerowiczowi. Przeciw Mazowieckiemu. Przeciw Wałęsie. Przeciw klerykalizacji życia, za lustracją i dekomunizacją. Oprócz Jacka Kuronia jedynym pozytywnym bohaterem Walca z polskiej sceny politycznej jest Zbigniew Bujak - do czasu, gdy nie "spoufali się z Kiszczakową".
Obraz Polski początku lat 90., jaki wyłania się z tych tekstów, jest zupełnie inny od tego, który zapamiętałem. Szczegóły, fakty, często już zapomniane, zgadzają się - diagnoza budzi mój sprzeciw. Nigdy wówczas nie przyszło mi do głowy, że żyję w kraju "udręczonym" - a tak Polskę początku lat 90. nieustannie nazywa Walc. Jego szydercza publicystyka łączy wszystkie niemal, zdawałoby się sprzeczne ze sobą, lamenty, jakie wówczas krążyły po Polsce: że Balcerowicz zrujnował, że Kościół zastąpił partię, że komuna nadal rządzi. Lamenty, jakie słyszało się od postkomunistów i radykalnych antykomunistów.
Nie sposób tego wszystkiego zrozumieć, nie pamiętając o twórczości Walca z czasów dysydenckich. Pisałem. że była to publicystyka człowieka szczęśliwego, który odnalazł swój świat. Zaś o tomie "Ja tu tylko sprzątam" Ryszard Holzer trafnie napisał, że to "opowieść o końcu miłości". Tej miłości, która właśnie w czasach dysydenckich rozkwitła. Walc odrzuca rzeczywistość początków II RP, ponieważ chciałby ją widzieć jako kontynuację - i spełnienie anielskiej rzeczypospolitej dysydentów końca lat 70. Tymczasem anielskość nie wytrzymuje próby normalności.
Walc pisze ze swoistą gorzką dumą, że należy do "wymierającego" gatunku - niezależnego inteligenta polskiego. Jego teksty to zapis postępującej samotności intelektualnej, ale samotności z wyboru: stąd paniczne reakcje, gdy ktoś nieopatrznie bierze go za sojusznika swej politycznej gry. Kiedyś jego przeciwnikiem był komunistyczny sy­stem; teraz staje się nim świat, taki jaki jest - zamieszkany przez ludzi, nie i aniołów.
Ostatni felieton z "Życia Warszawy" jest polemiką z Jackiem Kuroniem, do którego skądinąd Walc ma - co widać z innych tekstów - stosunek kultowy. W kilka miesięcy później, w pół roku po śmierci Walca, wybory wygrają postkomuniści. O czym już, niestety, Walc tekstu nie napisał, choć sam fakt nieśmiało przewidywał.

I tak jak denerwował, tak teraz jego nieprzewidywalnej inteligencji brak.

„Trudności sprawiałem od dziecka" - napisał kiedyś o sobie. Należał do niepokornej środkowoeuropejskiej inteligencji i próbował kontynuować jej najlepsze tradycje. Wierzył w moc sprawczą słowa pisanego; to przekonanie szybko się przerodziło w burzliwe zaangażowanie na rzecz opozycji antytotalitarnej w czasach PRL.

Warunki do knucia miał podobno wymarzone. Nie za wysoki (169 cm), brodaty, ruchliwy, bez stałego zatrudnienia, w ogóle trudny do wypatrzenia. Pomaga mu znakomite usytuowanie w terenie - doceniał walory jego mieszkania ktoś z labiryntu służb specjalnych PRL. Jednorodzinna willa w Podkowie Leśnej, wokół las i zarośla, można chodzić bocznymi drogami. Z działki kilka wyjść, m. in. przejście na posesję sąsiada, który zdaniem Służby Bezpieczeństwa prowadził prywatną hodowlę koni, choć w rzeczywistości trzymał tylko jednego rumaka. Ruch w rejonie jest minimalny, willa położna na uboczu, ale jednocześnie tylko półtora kilometra od stacji kolejki podmiejskiej, co ułatwia połączenie z Warszawą. Za furtką posesji groźnie wyglądający pies, który ogranicza SB pole manewru (w 1981 r. podobno widziano tam dwa psy - wilki). Jakby tego było mało, Walc ma jeszcze czerwony motocykl Panonia z koszem - notowali funkcjonariusze.
W tym domu toczyło się tajne życie już w poprzednich pokoleniach. Rodzice Jana Walca należeli do akowskiej konspiracji. Wzięli ślub podczas powstania warszawskie- go, gdy jako lekarze zostali przydzieleni do powstańczego szpitala. W czasie wojny willa Walców w Podkowie Leśnej stała się schronieniem m. in. dla historyka Marcelego Handelsmana. W pełnym zakamarków mieszkaniu ukrywano znajomych Żydów - głosi rodzinna tradycja. W ogrodzie pod szklanym inspektem wykopano bunkier dla kilku osób, w którym można było przeczekać w razie niebezpieczeństwa - opowiada żona Jana, Joanna Walc. Ponad czterdzieści lat później wstawiono tu na pewien czas podziemną drukarnię prasy niezależnej. Za zgodą sędziwej babci Walca, uczestniczki konspiracji sprzed 1914 r., która podczas śniadania doradzała drukarzom, jak zdobyć papier. Z powodu stukotu powielacza cały dom drżał w posadach.

Urodził się w 1948 r. w Warszawie. „Ja, ateusz z rodziny kalwińskiej" – mówił o sobie. Wychowany w lewicowym i romantycznym etosie, na swojego młodzieńczego bohatera obrał Władysława Broniewskiego - rewolucyjnego poetę. „W domu rodzinnym zamiast Matki Boskiej z Jezuskiem wisieli na ścianie Marszałek z Andrzejem Strugiem" - pisał pod koniec lat siedemdziesiątych o swoim dojrzewaniu. Wnętrze domu zdobiły też portrety masonów, jako że w mieszkaniu przechowywano cześć archiwum loży wolnomularskiej. W czasie wojny zakonspirował je tutaj Stanisław Stempowski - dodaje Jo­anna Walc.

Przechytrzyć Służbę Bezpieczeństwa

Studiował pedagogikę, następnie filologię polską na Uniwersytecie Warszawskim, gdzie po raz pierwszy ujawnił szerszemu gronu swoje nonkonformistyczne skłonności. 30 stycznia 1968 r. po zdjęciu przez władze Dziadówz afisza Teatru Narodowego wziął udział w ostatnim spektaklu oraz w demonstracji przed pomnikiem Mickiewicza. W Marcu '68 należał do radykałów, zwolenników zdecydowanej postawy wobec władz. Zabierał głos na zebraniach studenckich, kolportował ulotki, opowiadał się za rozszerzaniem akcji protestacyjnej i organizowaniem manifestacji ulicznych. 23 marca 1968 r. został dokooptowany do uczelnianego Komitetu Studenckiego.
Zatrzymany 28 marca, kilka miesięcy spędził w areszcie śledczym Warszawa-Mokotów (ostatecznie prokuratura umorzyła śledztwo przeciw niemu). Na wolności zostawił żonę z małym dzieckiem. W jego sprawie interweniowała u ministra Mieczysława Moczara Janina Broniewska, żona poety, prominentna postać Związku Literatów Polskich. Kilka dni później Walc wyszedł z aresztu zapamiętała rodzina. W więzieniu - w zamian za uwolnienie - podpisał zobowiązanie do współpracy z SB, którą jednak zakończył po dwóch miesiącach, jak wynika z akt policji. Znalazł się w trudnej sytuacji, ale potrafił z niej wybrnąć obronną ręką. Na nikogo nie doniósł. Tuż po wkroczeniu wojsk polskich do Czechosłowacji rozwiązał na piśmie swoją umowę z SB. „Całe moje dorosłe życie jest z Marca, zarówno podmiotowo, jak i przedmiotowo. Marzec ukształtował moją świadomość i Marzec spowodował, że nigdzie nie chciano mi dać pracy" - deklarował w 1978 r. na łamach drugoobiegowej „Krytyki".

Nieprzystosowany

Baliśmy się potwornie, do tego wszyscy wokół wyjeżdżali - opowiada żona. - Złożyliśmy papiery do ambasady holenderskiej, podając się za Żydów. Nie mieliśmy jednak pieniędzy, a paszporty kosztowały. Chcieliśmy sprzedać książki... Sprawa się przeciągała. W pewnym momencie powiedziałam: nie możemy wyjechać, bo nasze dziecko nie będzie czytać w szkole Słowackiego. Jasiek się z tym zgodził.
Wrócił więc na studia polonistyczne, choć na- dal był zawieszony w prawach studenta. Najwyraźniej niespeszony więziennymi przeżyciami, wraz z Eugeniuszem Klocem przewodził opozycyjnie nastawionej grupce studentów. Krytykował dy- rekcję Instytutu Filologii Polskiej za niski poziom studiów i politykę kadrową. Pisał wierszyki od- noszące się do wydarzeń marcowych. Inspirował dyskusje studentów, próbował podtrzymać klimat studenckich protestów. W 1971 r. współorganizował akcję w sprawie przywrócenia do pracy dydaktycznej Teresy Kostkiewicz, usuniętej na skutek pomarcowych represji. W tymże roku brał udział w opracowaniu petycji do kierownika Wydziału Nauki KC PZPR, która w polemiczny sposób przed- stawiała sytuację na polonistyce.
Przez rok uczył polskiego w liceum im. Stefana Batorego. „Chodził - mimo upomnień kierownictwa szkoły - w wytartych dżinsach, swetrze i mocno sfatygowanych trampkach lub tenisówkach. Prowadził lekcje w sposób jak na tamte czasy niecodzienny (dyskusje, spory, również na zakazane tematy polityczne)" - wspominała Irena Ochremiakowa, matka jednej z jego uczennic. Tym razem to on dostał wymówienie za głoszenie poglądów nieaprobowanych przez władze. W grudniu 1975 r. podpisał jeden z listów zbiorowych przeciwko planowanym przez władze poprawkom do konstytucji. Wkrótce włączył się do prac Komitetu Obrony Robotników - stał się jedną z najciekawszych postaci młodszego pokolenia współpracowników KOR. W 1977 r. wszedł w skład kierownictwa Niezależnej Oficyny Wydawniczej NOW-a, współkształtował jej profil wydawniczy, redagował i recenzował publikacje. Jego głównym żywiołem stała się jednak publicystyka.
W pierwszej połowie lat siedemdziesiątych próbował odnaleźć się - jako „literacki watażka" - na obrzeżach życia oficjalnego. Karierę dziennikarską zaczynał w prasie oficjalnej. Związał się z tygodnikiem „Polityka". Po kilku latach powierzył swój talent pisarski obiegowi niezależnemu. Należał do jego twórców i najwybitniejszych autorów. Publikował w pismach korowskich: „Biuletynie Informacyjnym", „Zapisie", w latach 1977-1979 był felietonistą „Głosu", a od 1979 r. współredagował „Krytykę". Wyróżniał się odwagą, ironią i zadziornością, wchodził w zażarte polemiki także ze swoim środowiskiem. Jego dorobek publicystyczny - ujęty w tomie Wybierane (1989) - układa się w kronikę sporów, którymi od 1977 r. żyła polska opozycja. Publikacje Walca nie pozostawiały nikogo obojętnym. Wyraziste, emocjonalne, ale napisane w literackim stylu, szybko zjednały mu wielu czytelników i zyskały znaczny rozgłos.
Zgodnie z logiką swojego położenia zdecydowanie odrzucał reguły przystosowania się do systemu, burzył spokój sumienia, ujawniał ciemne strony koegzystencji społeczeństwa z władzą. Walc w swoich wywodach mistrzowsko posiłkował się książkową erudycją. Sugestywnie tworzył dramaturgię, gdy chciał zdemaskować podwójną moralność ludzi establishmentu. W Liście do mojego przyjaciela, naukowca, sekretarza - napisanym w przejmującej konwencji koleżeńskiego apelu - wezwał swojego starego znajomego ze studiów (Krzysztofa Konarzewskiego), by wystąpił z PZPR w obliczu napaści bojówkarzy na wykłady opozycyjnego Towarzystwa Kursów Naukowych.
Z nielicznymi wyjątkami ostro oceniał twór- ców związanych z Polską Ludową. Pisarza Romana Bratnego i dziennikarza Ryszarda Wojnę wyzwał od cynicznych mistyfikatorów i porównał z księciem Bogusławem Radziwiłłem z Sienkiewiczowskiej trylogii: „»Rzeczpospolita to postaw czerwonego sukna...«, a kto za nie nie ciągnie, ten kiep. Bratny i Wojna ciągną ostro i innych zachęcają do ciągnięcia. [...] np. Bratny poleca dziwki i polowania. Wojna - raczej wojaże zagraniczne". Krytycznie, choć w sposób bardziej stonowany, oceniał również wybory życiowe wybitnych pisarzy - Jarosława Iwaszkiewicza i Marii Dąbrowskiej.
W odpowiedzi na Siłę bezsilnych Vaclava Havla napisał Słabość wszechmocnych. Tekst był wypowiedzią autorską, nie przedstawiał stanowiska KOR. Pokazywał jednak różnice w stylach myślenia czechosłowackiej i naszej opozycji, bardziej upolitycznionej i mniej artystycznej. Walc uzupełniał esej Havla - skoncentrowany głównie na moralnych wyborach jednostki - komentarzem pisanym w języku polityki. Na przykładzie ekipy gierkowskiej dowodził słabości władzy, znajdującej się w stanie rozkładu, bezradnie dryfującej w przepaść, niepotrafiącej sformułować alternatywy dla obranego kursu. Nakreślił również obraz rosnącego w siłę społeczeństwa, czego zwiastunem był prężny ruch opozycji demokratycznej. Ruch właśnie, a nie tylko, jak pisał Havel, „życie w prawdzie" na własny, indywidualny użytek.

Na wojnie z milicją

Od 1969 r. Służba Bezpieczeństwa prowadziła przeciwko niemu dochodzenie o kryptonimie „Faust" (ten sam pseudonim Walc przyjął w 1968 r., gdy podpisywał - chwilowe, jak się okazało - zobowiązanie do współpracy). Starała się uniemożliwić mu karierę zawodową. Nie przyjęto go na studium doktoranckie, mimo że dobrze wypadł na egzaminie. Doktorat na temat twórczości Tadeusza Konwickiego obronił z wolnej stopy. Cenzura zablokowała jednak jego druk. Nie pozwolono pracować jego żonie. W tym samym czasie po konflikcie z redakcją jego nazwisko zniknęło z oficjalnej „Polityki", o co zresztą zabiegała też SB. W urzędzie pracy Walc bezskutecznie walczył o zatrudnienie, a następnie o zasiłek dla bezrobotnych. Wysyłał zażalenia, odwoływał się i awanturował z powodu przeróżnych przykrości, jakich doznawał. Jego zatargi z państwową biurokracją były czymś więcej niż tylko złością na władzę lub - momentami komicznymi - potyczkami na słowa. Stanowiły modelowy przykład taktyki środowiska korowskiego, a nawet całej opozycji demokratycznej w Europie Wschodniej, która w egzekwowaniu prawa widziała ważny powód swojego istnienia.
Skazany na literacką banicję przez politykę, zarabiał dorywczo jako podpowiadacz w telewizyjnym teleturnieju „Licytacja", korepetytor z polskiego i historii, kolporter samizdatowych utworów poetów Nowej Fali, a gdy powstał drugi obieg, także jako drukarz NOW-ej. Relację z pracy w konspiracyjnej drukarni zdał w formie błyskotliwego reportażu - My, Wolna Wałkowa - najgłośniejszego tekstu, jaki ukazał się na ten temat w prasie niezależnej. „Dzięki temu tekstowi praca niezależnej oficyny w PRL przestała być dla mnie abstrakcją, pojawiły się żywe obrazy i postaci, a wraz z tym chęć włączenia się do pracy czy choćby udzielenia jakiejś pomocy" - pisała cztery lata później anonimowa redaktorka drugiego obiegu na łamach podziemnego pisma „KOS".
Coraz bardziej skonfliktowany z peerelowską rzeczywistością, bez reszty zaangażował się w opozycję. W 1978 r., po kilku miesiącach obecności w prasie niezależnej, ostentacyjnie porzucił swój drugoobiegowy pseudonim. Ukrywanie nazwiska przez autorów drugiego obiegu uznał za szkodliwe moralnie, czym naraził się w swoim środowisku na zarzuty o nadmierny radykalizm (ale inni, np. Urszula Doroszewska, poszli za jego przykładem). W 1978 r. prowadził wykład dla wrocławskich studentów na temat współczesnej literatury polskiej - w ramach Uniwersytetu Latającego. Na niezależne wykłady udostępniał również własne mieszkanie. Przychodził do salonu Anny i Tadeusza Walendowskich, 7 lutego 1978 r. miał u nich swój wieczór autorski. Współorganizował wieczory literackie zakazanych poetów - Stanisława Barańczaka i Adama Zagajewskiego, usilnie walcząc o prawo bytu dla twórczości nieuwikłanej we współpracę z reżimem.
Jako współpracownik Biura Interwencyjnego Komitetu Samoobrony Społecznej KOR dokumentował przypadki łamania praworządności przez organa PRL, należał do współautorów Kroniki bezprawia (NOWA 1978), następnie tzw. raportu madryckiego, przygotowanego w 1980 r. przez Komisję Helsińską KSS KOR. Wyczulony na sprawy społeczne, twardo stawał po stronie ofiar samowoli władz. Opisał proces prokuratora Witolda Rozwensa, który podczas polowania zastrzelił przypadkowo trzyletniego wiejskiego chłopca. Walc nie zostawił na prokuratorze suchej nitki. Porównał Rozwensa do okrutnego dziedzica z drugiej części Dziadów, który jako widmo pokutuje w zaświatach (Nie znałeś Panie litości...). Zadziorny, ironiczny, oskarżycielski ton jego relacji ze sprawy Rozwensa wzbudził wątpliwości nawet w szeregach opozycji.
Za mitygowaniem Walca stały zapewne obawy części środowiska korowskiego, że zapalczywa publicystyka przypomina peerelowską propagandę, gdy tymczasem zadaniem KOR jest informowanie. Taka argumentacja - głos umiarkowanych - nie pasowała jednak do jego temperamentu. „Janek to był urodzony fighter" - wspomina Andrzej Paczkowski. Z pasją terenowego reportera dalej tropił sadystyczne skłonności lokalnej milicji, np. sierżanta Michalskiego, który na posterunku w Radzyniu Podlaskim kopnął kobietę, gdy ta chciała przekazać śniadanie dla zatrzymanego syna, i poważnie ją poturbował. Podejmował najbardziej drażliwe tematy, przekraczał kolejne bariery w publicystyce opozycyjnej i narażał się na osobiste niebezpieczeństwo ze strony aparatu bezpieczeństwa.
Walc realizował w ten sposób bodajże najtrudniejszą misję KOR, w gruncie rzeczy stare marzenie polskich ruchów wyzwoleńczych, by „z polską szlachtą poszedł polski lud". Bohaterami jego reportaży stawali się przedstawiciele Polski prowincjonalnej, anonimowi, izolowani, o niskim statusie społecznym i materialnym. Wydawali się zupełnie bezradni wobec przemocy lokalnej wła- dzy. Pozbawieni silniejszej więzi grupowej, która łączyła warstwy wykształcone, byli skazani przez los na milczenie i ciągły strach. KOR jako pierwszy docierał do tych robotników i chłopów, czasami wyciągał ich z tarapatów, dawał znać, że nie są osamotnieni. Choć oczywiście interwencje Walca i jemu podobnych, nieraz torpedowane przez aparat władzy, pozostawały tylko kroplą w morzu.
Musiał być nie tylko śmiały, ale także silny psychicznie. W artykule Akt oskarżenia nagłośnił sprawę milicjanta Zdzisława Pająka i jego kolegów z komisariatu Łódź-Bałuty, w którym dochodziło do tajemniczych zgonów podczas przesłuchań. „Tekst ten napisałem w swoim imieniu. Kolegium redakcyjne »Biuletynu Informacyjnego«, wbrew mojej woli, usunęło moje nazwisko, wyrażając w głosowaniu przekonanie, że sierżant Pająk mógłby mnie zabić po jego opublikowaniu" - ujawnił po latach kulisy. Potrafił jednak również - wraz z Adamem Michnikiem i Zbigniewem Romaszewskim - obronić przed linczem funkcjonariuszy milicji oblężonych w komisariacie w Otwocku przez wzburzony tłum (1981).

„Jakoś organicznie nie umiem być z większością”

Ruch Solidarności obserwował z pozycji publicysty i weterana opozycji przedsierpniowej. Publikował w „Tygodniku Solidarność" i „Niezależności" - piśmie Regionu NSZZ Solidarność Mazowsze. Występował na spotkaniach studentów z redakcją NOW-ej, wygłaszał odczyty, m. in. w rocznicę Marca na Uniwersytecie Warszawskim i politechnice (1981). Jego publicystyka nadal wzbudzała kontrowersje. Artykuł O swoją milicję został odrzucony przez umiarkowany i podlegający cenzurze „Tygodnik Solidarność". Walc wykorzystał w nim przypadek pobicia pijanego mężczyzny przez posterunkowych w Kuźnicy Białostockiej do przypuszczenia frontalnego ataku na aparat bezpieczeństwa PRL. Wydrukowała go dopiero związana z KOR „Niezależność".
Na Solidarność spoglądał z „bolesną radością". Pisał o niej - „nasz związek". Nie uniknął jednak rozczarowań. Upublicznił je kilka lat później w rozliczeniowym Liście do Włodzimierza Marta (pseudonim Jana Kofmana, redaktora naczelnego niezależnej „Krytyki"). Szczególnie mocno przeżywał to, że nowi liderzy robotniczy podejrzewali ludzi KSS KOR o nadmierny radykalizm i ambicje polityczne. Ripostował w swoim stylu - bez pardo- nu. „Dostawali dobrze płatne posady w regionach, służbowe samochody i sekretarki, przy czym, dla pikanterii, nasze kariery związkowe były hamowane przez to właśnie, co powinno je przyspieszać, czyli przez wcześniejsze zasługi". Pisał o korowskim piętnie, zakulisowych rozgrywkach, o frakcji „prawdziwych Polaków", która w Solidarności stanowiła centrum antykorowskiej polityki. Wspominał o niechęci ze strony doradców Solidarności, tzw. ekspertów - „byłem publicystą, którym »eksperci« zwykli straszyć niegrzeczne dzieci". Zaatakował mit jedności Solidarności. I znów wywołał burzę.

Po wprowadzeniu stanu wojennego został internowany w Białołęce, następnie w Jaworzu. Nie zaprzestał pisania. Podczas przepustki rękopisy wyciągał z obandażowanej nogi u mnie w domu - wspominała historyk literatury Alina Brodzka, promotorka jego doktoratu. Wiosną 1982 r. został wypuszczony warunkowo na wolność. Nękany i inwigilowany przez SB, ostrożnie zaangażował się w działalność podziemną. W 1983 r. wrócił do kierownictwa NOW-ej, a w 1984 r. znalazł się w redakcji „Kultury Niezależnej", w której znów pod pseudonimem opublikował kilka ważnych ocen sytuacji w kraju, a także recenzji. W eseju Czy kultura może wybić się na niezależność? dystansował się od uproszczonego antykomunizmu czytelników bibuły i bezrozumnych egzaltacji wszystkim, co ukazuje się w drugim obiegu. Namawiał - to charakterystyczne dla całej jego twórczości - do przekory i nieszablonowego myślenia. Tak rozumiał prawdziwą niezależność.
W lipcu 1985 r. po raz kolejny został pozbawiony pracy, tym razem w Instytucie Badań Literackich PAN. Przeciwko tej decyzji protestowało osiemdziesięciu pracowników instytutu i prasa drugoobiegowa. Z publicystyczną swadą odwoływał się również sam Walc. „Kiedy pierwszy raz w życiu, mając 19 lat, w marcu 1968, pisałem od- wołanie od decyzji, [...] która dotyczyła osadzenia mnie w XII Pawilonie Mokotowa, powołałem się [...] i na to, że byłem dobrym studentem. Funkcjonariusz, który to zdanie przeczytał, zwrócił się do mnie ze śmiechem: »innych tu nie trzymamy«. Mam to wyjaśnienie w pamięci, kiedy zwracam się dziś do pana" - pisał w liście do sekretarza naukowego PAN Zdzisława Kaczmarka.
Aż wreszcie w połowie lat osiemdziesiątych przyszła odwilż. Nie wsadzano już do więzień. By zmniejszyć problem opozycji, rozwiązano worek z paszportami. W ten sposób zachęcano coraz bar- dziej zmęczonych konspiratorów do wyjazdu. Na tej fali Walc dostał paszport i w latach 1986-1988 przebywał na Zachodzie, wykładał i prowadził badania naukowe w Stanach Zjednoczonych, Re- publice Federalnej Niemiec i Szwecji. Służba Bezpieczeństwa zapewne z poczuciem ulgi zamknęła dochodzenie i odesłała jego kilkusetstronicowe dossier do archiwum. Wydawało się, że władze wreszcie się go pozbędą, spotkał je jednak zawód. Walc nie wycofał się ze współpracy z wydawniczym podziemiem, pisał recenzje pozacenzuralnych publikacji, udzielał się w życiu kulturalnym opozycji aż do końca istnienia drugiego obiegu.

Samotność długodystansowca

W 1990 r. Komitet Kultury Niezależnej uhonorował go nagrodą imienia Andrzeja Kijowskiego za „twórczość pełną temperamentu, krańcowo niezależną od obiegowych opinii i pozbawioną jakiejkolwiek asekuracji". Tej postawie Walc pozostał wierny. Jego ostatnie felietony, zebrane w pośmiertnym tomie Ja tu tylko sprzątam, prowadziły go coraz bardziej w kierunku smutnego prze- konania o rozejściu się ideałów dawnej opozycji
irealnej polityki. Przeżyło to wielu idealistycznie nastawionych ludzi z jego pokolenia. Walc nie mógł się z tym pogodzić. Krytycznie obserwował poczynania nowych elit politycznych, atakował je z pozycji korowskiej pryncypialności.
Wyczulony na punkcie moralności i sprawiedliwości społecznej, z nikim nie wahał się polemizować. „Był przeciw Balcerowiczowi. Przeciw Mazowieckiemu, przeciw Wałęsie. Przeciw klerykalizacji życia, za lustracją i dekomunizacją. [...] Jego szydercza publicystyka łączyła wszystkie niemal, zdawałoby się, sprzeczne ze sobą lamenty" - charakteryzował Piotr Bratkowski. Pisarstwo polityczne Walca - „zawsze szokująco nieoficjalne" (Alina Brodzka) - układało się jednak w dążenie do budowy obozu solidarnościowej lewicy. I z pewnością można go uznać za jednego z ojców niekomunistycznej myśli lewicowej III Rzeczypospolitej.
Wciąż miał do kogoś pretensje i siłą rzeczy inni mieli je do niego, ale błędem byłoby widzieć w tym długoletnim starciu ze światem tylko frustracje autora. „I przed rokiem 1989, i potem na- leżał do swoiście pojętej opozycji. Był wybitnym przedstawicielem liberalnej inteligencji, której za- daniem jest patrzenie władzy na ręce. Wierzę, że władza zmieniałaby się, a Walc stałby zawsze po drugiej stronie" - tłumaczyła Grażyna Borkowska na łamach „Kresów". Nigdy nie uległ pesymizmowi w sprawach najbardziej generalnych. Demokratyczną Polskę uważał za swój kraj i był dumny z tego, że się przyczynił do jej narodzin. „Mam naprawdę nadzieję, że jakoś się to ułoży" - mówił, jakby odkładając na bok swoje stałe troski, w 1992 r., na rok przed śmiercią.

Badania nad literaturą polską, które prowadził od początku lat siedemdziesiątych, długo dostęp- ne były tylko nielicznym. Książka o Mickiewiczu Architekt Arki ukazała się w 1991 r. Doktorat o Konwickim, uznany przez Tadeusza Lubelskiego za najlepszą książkę naukową Walca, doczekał się publikacji dopiero w 2010 r., 33 lata po obronie. W tym czasie o Konwickim napisano paręnaście książek, choć oczywiście większość po 1989 r., jako że bohater rozważań Walca również był marginalizowany przez władze PRL za udział w kulturze niezależnej. Nowatorskie interpretacje Walca inspirowały przez cały ten czas kolejnych badaczy. Za pomocą odnośników i cytatów popularyzowali oni też jego dokonania. Siłą rzeczy jednak to ich książki - publikowane i recenzowane - stawały się ważniejszym punktem odniesienia dla czytelników niż starzejący się maszynopis doktoratu, dostępny jedynie w bibliotece Instytutu Badań Literackich.

Walc nie miał też specjalnego szczęścia do historyków. Do tej pory jego sylwetka nie została pokazana ani w słowniku biograficznym Opozycja w PRL (mea culpa), ani w Encyklopedii Solidarności. Wciąż czekamy na pierwsze oficjalne wznowienie jego felietonów; planowano je w serii wydawniczej „Kanon literatury podziemnej", ale się nie ukazało. Sytuacja opozycyjnego pisarza szła w parze z trudnymi losami jego twórczości najpierw nieaprobowanej, potem zapomnianej. Przedwczesna śmierć dopełniła tego obrazu. Nie udało się już Walcowi nadrobić „niecenzuralnego trzynastolecia".

Paweł Sowiński
dr. absolwent historii na Uniwersytecie Warszawskim, pracownik Instytutu Studiów Politycznych PAN. Publikował na temat obchodów 1 Maja, historii turystyki w PRL oraz opozycji demokratycznej. Członek redakcji wydawnictwa Opozycja w PRL. Słownik biograficzny 1956-89. Właśnie ukazała się jego praca Zakazana książka. Uczestnicy drugiego obiegu 1977-1989.

Drogi Włodku¹!
Znowu prosisz o tekst dla "Krytyki", a mnie równie trudno odmówić, jak napisać. Wiesz, że mi bez pisania źle i wynalazłeś taki temat, żeby mi było szczególnie trudno znowu nic nie napi­sać. Chcesz, żebym zrecenzował dla "Krytyki" nową książkę Bratnego, powieść "Rok w trumnie", wydaną w stutysięcznym nakładzie przez propagandowe wydawnictwo.
Ty dodajesz, że książkę rozkupiono, co wskazuje na powodzenie Bratnego, na to, że zamysł zohy­dzania Solidarności może mu się udać. Nie przeceniałbym praktycz­nych możliwości propagandysty, bo, jak wiadomo, pies szczeka, a karawana idzie dalej. Ile on się już biednieńki nie nałgał – i co z tego ma? Obełgiwał AK i jest ona dziś wzorem dla pokolenia wychowanego na jego "Kolumbach". A czy jego kłamstwa o roku 1968 czy 19 70 mają jakikolwiek wpływ na stosunek społeczeństwa do tych dat?
Przed wielu laty, kiedy zaczynaliśmy wydawać "Krytykę", pi­sałem w niej o Pamiętniku moich Książek tego samego autora. Recen­zji swojej dałem tytuł Postaw czerwonego sukna, wzięty ze słynnej rozmowy Kmicica z Bogusławem Radzwiłłem, gdzie Rzeczpospolitą przedstawia się właśnie jako postaw czerwonego sukna, a książę Bogusław wyraża pogląd, iż ciągnąć za nie trzeba, bacząc tylko, aby na płaszcz starczyło.

Rewelatorem takiego poglądu na ojczyznę był wówczas dla mnie Roman Bratny, jeden z pierwszych, obok Ryszarda Wojny, współczes­nych apologetów Targowicy. Rzecz była o narodowej zdradzie i wte­dy, w 1978 roku dowiedzenie, że Bratny jest "zdrajcą" satysfakcjo­nowało mnie jako publicystę. Kiedy jednak chcesz dzisiaj, żebym znowu o nim pisał – takie stwierdzenie nie wystarczy. Słowa, szczególnie te mocne, dewaluują się prawie tak szybko, jak nieszczęs­na złotówka, na tle publicystyki podziemnych gazetek określenie kogoś mianem zdrajcy nie jest w żadnej mierze wyróżniające, a dość powszechny jest pogląd, że zdrajcami narodu, są wszyscy ci, którzy poparli zamach 13 grudnia, i przy pewnym punkcie widzenia, który mi jest zresztą bliski, trudno bronić przeciwnego poglądu.
Skoro mamy więc do czynienia z kategorią tak szeroką, pow­staje pytanie o jej przydatność, o to, czy z używania słowa "zdrajca" wynika jakiś praktyczny pożytek. Czego nam trzeba dzisiaj dowodzić? Że Bratny kłamie? A czy jest jakiś czytelnik "Krytyki", łącznie z tymi, którzy ją czytają służbowo, który by myślał ina­czej? Że czyni to z niskich pobudek? A kto przypisuje mu pobudki wysokie, jemu, który za swoje kłamstwa płacony jest po parę zło­tych od każdej wystukanej litery? Co i komu mamy jeszcze udowad­niać? Czy może mamy robić Romanowi Bratnemu przykrość, licząc, że nieprzyjemnie mu będzie czytać druzgocące nawet uwagi w pod­ziemnym kwartalniku politycznym? Póki trwał czas udawania, póki dobrotliwy i liberalny gangster uważał za stosowne utrzymywanie mitu o "jedności moralno-politycznej całego narodu" , póki władza usiłowała nas przekonywać, że jest dobrem, a nie złem koniecznym, póty zawstydzanie Romana Bratnego w niezależnej prasie mogło mieć dostrzegalny cel.
Nawet ci, którzy uważali system za zbrod­niczy i niereformowalny, mogli podzielać pogląd, że obnażanie nieprawości, wywlekanie ich na widok publiczny jest czynnością sensowną; będzie bowiem zmuszać władzę, czy przynajmniej jej po­szczególnych ludzi, do pohamowania, do odstępowania od działań, które by zbyt ostro godziły w obraz, jaki chciała pokazywać na zewnątrz.
A dziś? Świat Romana Bratnego i świat czytelników "Krytyki" przestały się zazębiać. Nie tylko przestaliśmy mieć wspólnych znajomych, tych którzy w sierpniu 1980 dali Bratnemu do podpi­su apel intelektualistów o pokojowe rozwiązanie gdańskiego kon­fliktu – ale dziś już nie mamy sobie nic do powiedzenia. To jest najważniejsze i zarazem najbardziej przerażające,

Już w sierpniu trudno było wyciągnąć rękę do porozumienia, bo trzeba ją było wyciągać do ludzi, którym nie chciało się podawać ręki A teraz? Wyciągnąć rękę do Urbana, Rakowskiego, Dobraczyńskiego, Jaruzel­skiego czy Bratnego właśnie?
Ilu jest w Polsce ludzi, którzy ma­ją ochotę podać im rękę? O Gierku i jego ekipie myślało się jednak inaczej – Gierek, przynajmniej na początku, chciał dobrze, starał się zaspokajać społeczne oczekiwania, nie odważał się występować przeciwko narodowi. Kradł, owszem, i pozwalał kraść swo­im podwładnym, ale, jak mówi ludowa mądrość "wracaj Edziu do ko­ryta, lepszy złodziej niż bandyta". Po prostu społeczeństwo jest bardziej skłonne wybaczyć władcy nawet bizantyjską skłonność do przepychu /jakież to ludzkie!/, niż zdobywanie czołgami fabryk i kopalń, niż obozy internowania i godzinę policyjną.

Złodziejstwo, jeśli nie chodzi o kradzież chleba, nie może nic przedstawić w swojej obronie, łatwo więc było ekipie Gierka wszelkich racji odmówić. Dziś też nie chcemy słuchać o racjach władzy, co najprościej wyraża się w powszechnym poglądzie, że "nie ma takich racji, które usprawiedliwiałyby wypowiedzenie wojny własnemu narodowi". Ale Bratny na takie racje się powołuje. Ten sam Bratny, który za czasów Gierka był zwolennikiem poglą­du, że należy wyrwać dla siebie, ile się da najwięcej bez zada­wania zbędnych pytań, dziś próbuje przyswoić sobie tezy genera­ła Jaruzelskiego o konieczności obrony narodu przed nim samym.

Jeśli moja wiara w dobre intencje generała Jaruzelskiego jest mocno ograniczona, to Romanowi Bratnemu jeszcze trudniej byłoby mi je przypisać, bo jego dotychczasowe dokonania każą podejrzewać, że gdyby do władzy w Warszawie doszedł pułkownik Kadafi, Bratny stałby się gorliwym wyznawcą islamu. Z tego też względu żywię zasadnicze wątpliwości, czy recenzowanie Bratnego w "Krytyce" nie jest dla niego niezasłużoną nobilitacją.

Tu jednak opadają mnie inne wątpliwości. Chociaż mój sto­sunek do Rakowskiego czy Urbana nie odbiega zapewne od średniej krajowej, to jednak pamiętam, że pracowałem w "Polityce" w la­tach 1972-76. Wydawało mi się wtedy, że jestem uczciwym człowie­kiem, że nie czynię zła i do dziś sądzę, że nie muszę się wsty­dzić żadnego z opublikowanych w organie Mieczysława Rakowskiego artykułów. Nie zmienia to jednak faktu, że współpracy z "Poli­tyką" , współtworzenia gierkowskiej propagandy – wstydzić się po prostu muszę.
Kiedy wreszcie w "Polityce" przestałem pisać, a nie stało się to niestety wskutek mojej dumnej odmowy dalszego współucze­stnictwa w kłamstwie, bo Rakowski, po podpisaniu przeze mnie czegoś tam, po prostu zakazał mnie drukować – uzyskałem komfort duchowy dysydenta, sprawiedliwego między pełnymi nieprawości i nakłamania, więc rychło na wszystkich, którzy nie przeszli ta­kiego jak ja przełomu, patrzeć zacząłem z pewną przymieszką pogardy.

Później, wrastając w środowisko opozycyjne poznawałem ludzi, którzy wylądowali poza oficjalnymi strukturami w różnych okresach historii PRL, przy czym wielu z moich nowych kolegów i przyjaciół szczególnie tych starszych, kiedyś należało nawet do partii.
I oto zaobserwowałem takie zjawisko: dla każdego z nas oczywisty jest moment jego własnego zerwania z reżimem, które nastąpiło po czymś, co ten reżim ostatecznie kom­promitowało, godne szacunku są decyzje tych, którzy zerwali przed nami i zupełnie niezrozumiałe jest stanowisko tych, któ­rzy przy władzy pozostali, nie wypierając się zarazem wartości, które dawniej wyznawaliśmy wspólnie, a przeciw którym tak spek­takularnie, przynajmniej, w moim mniemaniu, występowała właśnie władza.

Nie rozumiałem tego i nie rozumiem do dziś. W roku 1979, kiedy bojówka karateków z AWF masakrowała obecnych na wykładzie TKN w mieszkaniu Jacka Kuronia, znalazł się tam mój dawny przyjaciel, partyjny naukowiec, który całe zdarzenie widział, a z partii nie wystąpił.
Z mojego niezrozumienia tego faktu po­wstał tekst listu do owego przyjaciela, opublikowany w "Biule­tynie Informacyjnym" . Otrzymałem nawet odpowiedź na ten list, w której mój przyjaciel pisał, że był tłok, on stał z tyłu i nie widział tego wszystkiego, co ja w swoim tekście opisuję.
Jakkolwiek, moim zdaniem, była to odpowiedź fałszywa i wykrętna, było w niej przecież coś dobrego: na moje pytanie, jak mógł pozostać w partii, widząc na własne oczy bojówkę pacyfikującą słuchaczy wykładu z pedagogiki, odpowiadał, nie że mógł właśnie, ale że na własne oczy nie widział.
Wynikała więc z tego jakaś forma zgody z moją tezą, że po zobaczeniu pewnych rzeczy nie sposób w partii pozostać i historia PRL przekonuje nas dowodnie, że próg wrażliwości decydujący o postanowieniu odmowy dalszego popierania władzy jest bardzo różny dla posz­czególnych ludzi.
Jest to sprawa w dzisiejszej Polsce chyba najtrudniejsza – problem nawróconego grzesznika. Nie jestem człowiekiem wie­rzącym. Ewangelia nie jest dla mnie księgą świętą, ale wiem, że zdanie, iż większa jest radość z jednego nawróconego grzesz­nika, niż z 99 sprawiedliwych, jest zdaniem sensownym, chociaż owa radość musi być dla tych sprawiedliwych w jakiś sposób bo­lesna. W naszym, KOR-owskim środowisku, radość z przybywających nowych ludzi była rzeczywiście większa niż tkwiące w pamięci zadry, każące wspominać, jak nas mało było na początku i jak różni późniejsi koledzy kiedyś, w swoich poprzednich wciele­niach, odmawiali nam pomocy czy współpracy. Ale to nie znaczy, że zadr owych nie było.
Kwestia, o której mówię, nabrała szczególnej ostrości w sierpniu 1980 roku i w następujących później miesiącach.
Łatwo było zaakceptować wyrastających jak spod ziemi działa­czy robotniczych z fabryk, hut i kopalni, tych, którym bez trudności można było wierzyć, że przed sierpniem rzeczywiście nie wiedzieli, co się dookoła nich działo; znacznie trudniej przychodziło cieszyć się z tych, którzy z racji swojego zawo­du czy stanowiska musieli różne rzeczy widzieć i wiedzieć, a odważyli się z wiedzy tej skorzystać dopiero wtedy, gdy zbuntował się praktycznie cały naród.
I tu zaczynały się brzydkie podejrzenia. My, KOR-owcy, podejmowaliśmy niegdyś działania na rzecz celów, które stały się później celami Solidarności, w czasach, kiedy wylatywało
się za to z pracy i spędzało raz po raz zwyczajowe 48 godzin w areszcie. Teraz nieustraszeni szermierze odnowy, dostawali dob­rze płatne posady w regionach, służbowe samochody i sekretarki, przy czym, dla pikanterii, nasze kariery związkowe były hamowa­ne przez to właśnie, co powinno je przyspieszać, czyli przez wcze­śniejsze zasługi.
Jak powszechnie wiadomo, jeszcze podczas gdańskich roko­wań władza zajęła stanowisko, iż może się zgodzić na żądania MKS-u, ale jednocześnie cała siła propagandy zwrócona została przeciw tym, którzy współbudowali świadomość robotników, pozwala­jącą im owe żądania sformułować. Największą nienawiść propagandystów budził oczywiście Jacek Kuroń, autor historycznego wezwania "nie palcie komitetów, zakładajcie własne" . 
Nie należało wła­dzy drażnić, trzeba było postępować w ten sposób, aby nie utrud­niać sytuacji, co sprowadzało się do tego, że nie mogliśmy zaj­mować w Solidarności stanowisk, do których byliśmy przygotowani swoimi umiejętnościami i dotychczasową działalnością.

Najboleśniejsze było to, że działania władz, mające na celu utrudnianie doświadczonym działaczom opozycyjnym zajmowania istot­nych miejsc w Solidarności, działania zresztą z punktu widzenia władz jak najbardziej celowe, natrafiały na niezwykle podatny grunt pośród tych, którzy do ruchu doszlusowali później, którzy szermierzami odnowy stali się wtedy dopiero, gdy stało się to i dozwolone. Atakowanie KOR-owców, odcinanie się od "opozycji" stwa­rzało im wygodną sytuację, w której nie musieli, ani przed sobą, ani przed nikim innym rozliczać się ze swojego przedsierpniowego milczenia, czy nawet współdziałania z władzami. Światli wydawało­ by się, ludzie godzili się z poglądem, że KOR-owców nie powinno się dopuszczać do poważniejszych stanowisk w Związku, bo zacho­dzi podejrzenie, że zechcą tam realizować swoje "ambicje polityczne".

Nie wiem, co się tu stało, bo niby Solidarność odrzucała propagandowy język "Trybuny Ludu", ale jednocześnie dawała sobie wmawiać, że już lepiej się w towarzystwie przyznać do wenerycznej choroby, niż do politycznych ambicji. I aż mi głupio powiedzieć, ze sam takich ambicji nigdy nie miałem – tak mi się przynajmniej wydaje, choć może to nieprawda, może mi tylko wmówiono, że mi się one nie należą.

Ale przecież mieliśmy przyjaciół, którzy je mieli i którym odmawiano do nich prawa.
Chociaż władza ustalała warunki tej od­mowy – nikt, nawet po przeciwnej stronie, nie pytał, jakie one są, te słynne "ambicje polityczne KOR-owców". A przecież zarazem nikt nie był w stanie imputować nam rzucania nieodpowiedzialnych haseł, dążenia do odzyskania manu militari Lwowa i Wilna. Za to dla dobra publicznego proponowano nam, żebyśmy się do niej nie pchali, a wyjściem optymalnym byłoby oczywiście, gdybyśmy się poszli utopić.

Ten wariant opisał zresztą Piotr Wierzbicki w pastiszu Malej Apokalipsy gdzie wysłannicy kręgów intelektualnych przychodzą do Kuronia z żądaniem, żeby dla dobra sprawy popełnił samobójstwo.
W "Tygodniku Solidarność" można było dostać pracę, jeśli przychodziło się z "Polityki" czy "Życia Warszawy", nie można się zaś było zatrudnić przychodząc z "Biuletynu Informacyjnego", "Zapisu". Losy ludzi, którzy w "opozycji demokratycznej" znaleźli się najczęściej z pobudek moralnych, w proteście przeciwko bezprawiu, wplątały się w skomplikowany sposób w politykę Solidarności, starającej się, przez cały okres swojego legalne­go istnienia minimalizować konflikty z władzami, oszczędzać im, o ile to tylko możliwe, trudnych sytuacji, nie prowokować. O ironio…

Zapytasz Włodku, jaki to ma związek z Bratnym i jego nową powieścią. Otóż ciężko to wyznać, ale jest to jedyna warstwa tej książki, która budzi we mnie nie tylko odrazę, ale i refleksję. Bratny zieje nienawiścią do ludzi, którzy odnowili się w tempie błyskawicznym, przechodząc z pozycji władzy na pozycje Solidar­ności.
We wrześniu 1980 r., w drukarni, tajnej oczywiście, gdzie powielaliśmy posierpniowy numer "Biuletynu Informacyjnego", ułożyliśmy z Zenkiem Pałką, moim nauczycielem drukarskiego fachu, balladę o nagonce na Macieja Szczepańskiego, jaka właśnie roz­pętała się w prasie oficjalnej. Balladę wydrukowaliśmy bez wie­dzy redakcji "BI" jako dodatek zatytułowany "Głos Niezależnego Drukarza"² czy jakoś podobnie.
Była tam i taka zwrotka:

"Kopie dziś Bratny i Horodyński
Rakowski, poseł Holoubek
Wczoraj z Maciejem robili świństwa
A dzisiaj kopią go w dupę."

Mieliśmy rację w trzech czwartych, to znaczy spośród czterech nie­ustraszonych szermierzy odnowy z cytowanej zwrotki trzej rychło dowiedli, że ich sierpniowy zwrot był czysto koniunkturalny, że nie był w istocie zmianą poglądów, przełomem, ale skutkiem postępowania w myśl stałej zasady, iż należy się dostosować do każdych nowych okoliczności.
Kiedy owe okoliczności uległy znowu zmianie, kiedy konfron­tacja zaczęła się przybliżać wielkimi krokami, a potem rzeczywiś­cie nastąpiła, trzeba było spojrzeć na ludzi znowu inaczej.

W Bia­łołęce zetknąłem się z kolegą, który nie chciał wstąpić do Soli­darności, mówiąc że nie znosi owczego pędu i zapisze się, kiedy będą za to zamykać. Pamiętnej nocy, przy spisywaniu personaliów, za­pytany o przynależność organizacyjną, kazał wpisać Solidarność – wstąpił do Związku 13 grudnia 1981 roku. Takich jednak można było policzyć na palcach, większość tych "robotników dwunastej go­dziny", jak lubił ich nazywać Adam Michnik, zapisywała się do Związku dopiero wtedy, kiedy już było wolno, i dlatego, że było wolno.
I niełatwo było im wierzyć. My, weterani dysydencji, wyciruchy aresztów w całym kraju, nie mogliśmy, patrząc na tych nowokreowanych rycerzy odnowy, nie czuć bolesnej zadry, nie mogliśmy nie zadawać pytania: "a gdzieście byli, kiedy nas ścigano, bito i włó­czono po komendach?" . I czasem dokładnie było wiadomo, gdzie, cza­sem pamiętaliśmy szczegółowo, kiedy i w jakich okolicznościach pan X czy Y nie chciał podpisać jakiegoś apelu, odmówił pożyczenia samochodu, opublikował wredny tekst. Nowe, częstokroć płomie­nne ich zaangażowanie wyglądało przede wszystkim trochę głupio: jeszcze widzieliśmy ich w rolach dawnych i nowe wyglądały jak przebranie.
Zrozum mnie dobrze – nie mówię tu o tych ludziach, – ale o naszym na nich patrzeniu. Już wtedy zresztą było wiadomo, że tak patrzeć nie należy, że nie wolno i były liczne uzasadnienia, od ewangelicznych do pragmatycznych. Ale problem mimo wszystko istniał i nie przypadkiem w swojej publicystyce z jesieni 1980 roku cytowałem słowa Pierwszej Brygady gorzki wyrzut wobec tych, do których się niegdyś kołatało, tych, co mówili, żeśmy stumanieni, i nawoływałem, żeby błędu legionistów drugi raz nie powtarzać, starając się i samego siebie przekonać do takiej mądrej, ale z punktu widzenia emocjonalnego trudnej postawy, w konkluzji tego tekstu mówiłem, że przed sierpniem mieliśmy do czynienia z syste­mem, który porządnych ludzi czynił świniami, tym więc goręcej należy powitać okres nowy, który nawet z łobuzów będzie robił zwolenników wolności, demokracji i innych równie sympatycznych idei.

A pisać o tych ludziach – o środowiskach artystycznych i intelektualnych – niezwykle trudno, oczywiście, jeśli się nie chce być Romanem Bratnym, którego myśli błądzą pomiędzy portfelem i rozporkiem, i który tymi kategoriami próbuje opisywać duszę artysty. Pisałem o naszych urażonych ambicjach – trudniej było widzieć urażone ambicje innych, ich emocje, ich jakże ludzkie za­patrzenie w siebie i jeszcze dawać im wiarę, że jeśli nawet czy­nili zło to nie z pobudek wyłącznie niskich, że jeśli się nawet kurwili z Gierkiem i Łukaszewiczem, to jeszcze nie znaczy, że mu­szą to robić do końca życia. Myślę, że pośród wielu różnic mię­dzy Romanem Bratnym a mną nie najmniej ważna jest ta właśnie, że ja naprawdę wierzę, że prawie każda kurwa szczerze chciałaby być Królewną Śnieżką. I tak się czasami zdarza, że jawnogrzeszni­ca zostaje świętą…
Piszę o tym wszystkim próbując rekonstruować tło, na jakim ów problem nawróceń musiał w owym czasie widzieć Roman Bratny. Oczywiście rodzi się pytanie, czy kwestią taką w ogóle warto się zajmować, czy poglądy takiego typa jak Bratny w ogóle powinny nas obchodzić, czy mogą być one tematem, o którym mówi się w to­warzystwie, Wielu powie: zdrajca, ze zdrajcami się nie dyskutuje, zdrajców się likwiduje i jest w tym oczywiście sporo racji, to znaczy właściwie nie racji, ale zaspokojenia naszych emocji, które są często racjom przeciwstawne.

Jeśli mam być szczery, to mój emocjonalny stosunek do Brat­nego jest następujący: jeżeli przyjdzie do mnie grupa młodzień­ców o rozwichrzonych brodach i dzikim spojrzeniu radzić się, czy dokonać zamachu na Bratnego – będę odradzał, bo terroryzm uważam za zło, ale jeżeli dowiem się, że ktoś Bratnemu zrobił kuku, moim pierwszym odruchem będzie radość – dobrze mu tak, takiemu owakiemu. Po prostu życzę jemu i jemu podobnym wszystkiego najgor­szego, chorób, nieszczęść, bólu, niepowodzeń w pracy i życiu oso­bistym, i nie mam zamiaru ani przed sobą, ani przed Tobą, ani przed kimkolwiek innym udawać, że jest inaczej.
Ale nie prowadzi to do praktycznych wniosków – nie będę Bratnemu przebijał opon w samochodzie czy truł mu psa /jeśli ma/, i chociaż pamiętam, jak dojmująco bolało, kiedy "nieznani sprawcy"otruli jamniczkę Kuroniów. Bo jest tak, że ja się z bezmiarem własnej nienawiści do Romana Bratnego zasadniczo i pryncypialnie nie zgadzam, zarówno ze względów moralnych jak pragmatycznych.

Jest jakoś tak, że wychowani jesteśmy w tradycji wybacza­nia /niektórzy uważają, że to jedna z najważniejszych przyczyn polskich nieszczęść/ i aprioryczne odmówienie racji przeciwnikowi, niechęć do wmyślenia s w jego sytuację jest nie tylko nierycerska, ale nasz przeciwnik i nas przecież określa, przeto akty re­dukcji na nim dokonywane rykoszetem uderzają w nas samych.
Czy więc Bratny może mieć rację i jaka by ona musiała być?
A więc przede wszystkim: do zamierzchłej przeszłości należą cza­sy, kiedy przedstawiciele władz PRL i ich adherenci mogli z jaką taką choćby skutecznością powoływać się na tradycje polskiej lewi­cy, tradycje, w jakich notabene zostałem wychowany, tradycje wal­ki o wolność, o prawa dla słabych i skrzywdzonych, te, które wyz­naczają nazwiska Mickiewicza, Żeromskiego, Struga.
Gierek jeszcze na ostatnim w swoim życiu plenum KC śpiewał Międzynarodówkę, co przeka­zywała telewizja w sierpniu 1980 r. osiągając efekt przysłowio­wej marksistowskiej farsy: pośród milionów strajkujących, zbunto­wanych robotników, żądających chleba, wolności i spełnienia licz­nych innych postulatów jakby żywcem wyjętych z pism Marksa i En­gelsa /z wyjątkiem oczywiście wolności religii/, pośród tych tłu­mów banda pasibrzuchów śpiewała rewolucyjną pieśń.

Generał preferuje mniej nasyconego treściami rewolucyjnymi Mazurka Dąbrowskiego, a jeżeli Międzynarodówkę gdzieś tam musi ze względów zwyczajowych jeszcze zaśpiewać, nie każe tego pokazywać w telewizji, co zresztą świadczy o delikatności jego uczuć. Sys­tem, w którym żyjemy, zmienił się w swoich deklaracjach z dobre­go, ba, najlepszego systemu sprawiedliwości społecznej, który ma przynieść nam szczęście i świetlane perspektywy, w zło konieczne, w porządek jałtański, którego nie wolno negować, bo grozi to na­rodową katastrofą.

Roman Bratny, który zresztą z żadną lewicową tradycją nig­dy nie miał nic wspólnego, lubi cytować zdanie, które raz przy­pisuje własnemu ojcu, raz wkłada w usta postaci powieściowych /w tym także w powieści ostatniej/ – zdanie mówiące, że zerwać z rządem londyńskim należało wtedy, kiedy się doszło do wniosku, że się ze Stalinem nie wygra.

Jest to stanowisko jasne, zrozumiałe, rozsądne i trudne o podważenia. Mam intelektualny obowiązek zrozumienia, że może istnieć pewna ilość obywateli polskich, żywiących przekonanie, iż ostatnie 200 lat historii Polski dowodzi niemożliwości wygra­nia z Rosją i to bez względu na panujący w niej ład czy nieład ustrojowy. Jest to, jak powiedziałem, pogląd rozsądny, równie rozsądny zresztą, jak pogląd, że ostatnie 200 lat historii Rosji dowodzi, że nie ma ona z Polski wymiernego pożytku, ma natomiast wymierne kłopoty – ale oba te poglądy są w obu krajach, mówiąc enigmatycznie, po prostu niepopularne.

Opcja za podporządkowaniem się Rosji, tradycyjnie prawico­wa zresztą, miewała na przestrzeni polskich dziejów wielu i róż­nych zwolenników i promotorów. Nie było jednak bodaj w dziejach kolejnych spadkobierców idei targowicklej pokolenia tak bezna­dziejnie zrezygnowanego, jak obecne. Poprzednicy Bratnego coś za owo poddanie się Rosji chcieli osiągnąć, wierzyli, że przy­niesie ono prywislanskiemu krajowi rozkwit gospodarczy, bo rosyj­skie rynki zbytu itd., wierzyli, że posłując do Dumy uzyska się rzeczywisty wpływ na politykę światowego imperium, że Polska z jej zachodnią, wyższą kulturą, będzie w stanie nad Rosją osta­tecznie zapanować, powtórzyć grecki cud…
A Bratny? On mówi, że jak będziemy się zachowywać spokojnie i rozsądnie, to może zdo­łamy ocalić życie. Już nam niczego nie oferują poza nadzieją, że może uda się uniknąć wjazdu do Polski sowieckich czołgów, uniknąć powtórzenia rzezi, wywózek na Sybir, inkorporacji do imperium i totalnej sowietyzacji. Nie chcemy tego słuchać, my, spadkobiercy Jagiello­nów, Batorego, Mickiewicza. Mówimy na to – zdrada. A przecież, jeżeli rozumować uczciwie, nie sposób w pełni odrzucić racji targowiczan. Zastanawiam się czasem, czy tym, co ich od nas odróżnia nie jest po prostu pesymizm, brak wiary w to, że może się jeszcze w tym kraju wydarzyć kiedyś coś dobrego.
Owa wiara właśnie, opozycja między pesymizmem i optymizmem, to zagadnienie niezwykle znaczące dla rozumienia współczesnej Pol­ski. W czasach KOR-owskich mówiliśmy, że optymiści są w naszym śro­dowisku, a pesymiści należą do partii. Jest w tej opozycji coś wa­żnego, tym bardziej, że pesymizm choć tak dla nich dzisiaj charak­terystyczny, nie jest przecież bynajmniej grzechem pierworodnym polskich komunistów, przeciwnie, siłą kreacyjną tej partii był op­tymizm właśnie, może naiwny bardzo, może nieuzasadniony i prymitywny, ale to on był najważniejszą przesłanką zdobycia przez nich władzy, którą do dziś utrzymują.

I tak jakoś, po kolei, optymiści opuszczali PZPR, przestawali stanowić w niej większość, wreszcie byli coraz bardziej widocznymi na szarym tle pesymistów, coraz bardziej postrzegało się ich jako ciało obce, i kiedy wreszcie wy­rzucano z partii optymistę tak spektakularnego jak Stefan Bratkowski, zdziwienie publiczności budził raczej fakt, iż do tej pory się on w partii uchował /czego tam szukał?!/, niż że go z niej usunięto.

Łatwo powiedzieć, że partia, która usuwa ze swoich szeregów ostatniego optymistę, popełnia samobójstwo. Łatwo dowodzić, że nie można sprawować skutecznie władzy bez optymizmu, bez nadziei, jedynie imię własnego głębokiego wewnętrznego przekonania, że wie się lepiej, co dla tego narodu dobre. Narodu – który się ma notabene – za bandę politycznych kretynów i samobójców.
Włodku – jeśli się dobrze przypatrzeć tej całej sprawie, spojrzeć na nią excusez le mot, strukturalistycznie, zobaczymy fascynującą postać samotnego bohatera, romantycznej jednostki przeciwstawiającej się ciemnej masie, człowieka tragicznie niezrozumianego przez współczesnych – i będzie to Mieczysław F. Rakowski czy właśnie Roman Bratny. Jeżeli czytać ich wystąpienia publicystyczne, co czynię zresztą rzadko, a do czego w wypadku Bratnego Ty mnie zmusiłeś dając do ręki wycinek z ogromnym wywiadem w "Tu i teraz", nie sposób tego ich robaczywego romantyzmu nie zauważyć.

Ale dlaczego robaczywego? Włodku, jakie to wszystko trudne! Ja po prostu jakoś organicznie nie umiem być z większością, zawsze mnie ciągnie, żeby być po strojnie słabszych i samotnych i stąd ta próba wmyślenia się w ewentualne racje Romana Bratnego, którego nikt nie kocha ani nie rozumie. Nie wiem, ile oni sami o sobie wiedzą, jak wyglądają ich sny, jak walczą ze swoimi sumieniami. Bo ja uważam, że i Roman Bratny ma sumienie, a Adaś w swoim słynnym liście przypisuje posiadanie tego organu nawet generałowi Kiszczakowi. Pogląd to na pewno niepopularny i wielu znam zaprzysięgłych katolików, którzy twierdzą, że Rakowski nie ma duszy nieśmiertelnej. Ale jakże to tak?

Jeśli więc przyjąć, że ci ludzie mają sumienia, to trzeba pochylić czoło przed ich odwagą, przed gotowością obciążenia tych sumień tym wszystkim, co się w tej chwili w Polsce dzieje. Jeśli przyjąć, że trzeba ocalać Polskę przed nią samą, że trze­ba nie dopuścić do wybuchu płacąc za to każdą cenę, to warto się tej koniecznej do zapłacenia cenie przyjrzeć. Ile i w jakiej wa­lucie?
Patrzę, jak płaci Roman Bratny, człowiek zawsze rozrzutny, ten, który za samą obecność w życiu kulturalnym PRL-u zwykł był zawsze płacić wysoko. A więc przede wszystkim pogarda. Te tysią­ce ludzi, którzy na sam dźwięk tego nazwiska reagują grubym epi­tetem, te tysiące ludzi, którzy odmówią podania ręki. Jak głębo­kie musi być wewnętrzne przekonanie o własnej słuszności czło­wieka podejmującego romantyczną walkę przeciw światu. To tak się łatwo mówi "romantyczną", ale gdyby nawet przyjąć, że Roman Brat­ny jest Konradem Wallenrodem, co wydaje się założeniem nieco na wyrost, to ile kosztuje człowieka życie w nieustającym kłamstwie? Bo przecież mierząc normalną, ludzką miarą, plugastwa, które Bra­tny musi wypisywać, jeśli nie chce wypaść ze swojej roli, powinny doprowadzić do obłędu.

Nie będę tu analizował Roku w trumnie, książeczki, o któ­rej nawet nie można powiedzieć, że nie ma w niej słowa prawdy, bo byłoby to określenie zbyt łagodne. Tam każde zdanie, każda sytuacja, są prawdy odwrotnością. Trumną zostaje nazwana Polska 1981 roku i już tym tytułowym określeniem osiąga Bratny skalę kłamstwa, która mi imponuje. Gdyby wprogramować w komputer sło­wnik Doroszewskiego, a następnie informacje o tym, co się w Pol­sce w 1981 r. działo, już nawet niekoniecznie obiektywnie, niech by tylko te, które drukowała "Trybuna Ludu", a następnie kazać maszynie wybrać rzeczownik najbardziej niestosowny dla określe­nia owych wydarzeń, zapewne otrzymalibyśmy taki właśnie wydruk, trumna. A Bratny to wszystko zrobił ręcznie, bo przecież chyba nie na komputerze MSW? Nie znajdzie się zresztą w tej książce pozornie niemal nic krytycznego o Solidarności – kwestia, czym ona była, jak gdyby naszego programisty nie interesuje; woli po­mijać to, co ogólne, ważne i wielkie, zajmując się przyczepia­niem łatek, pluciem pod nogi, i liczy, że się coś przyklei.Gdzież on nie jest w stanie plunąć !

Nic nie poradzę na to, że Bratny mi imponuje. Może mój podziw dla niego jest swoistej natury, bierze się z moich komple­ksów i mięczakowatości – ale cóż robić, łączę się z tysiącami, jeżeli nie milionami ludzi w podziwie dla prawdziwej męskości i siły. Kiedy do przystanku podjeżdża wreszcie autobus, kolejny, do którego nie potrafię wsiąść i widzę Jego prawdziwego mężczy­znę, który depcząc ciężarne staruszki dostaje się tam, gdzie chce się dostać, zostaję, zastygły w podziwie i zazdrości.
A piszę to ja właśnie, nie święty Franciszek jakiś, ale sprawozdawca z procesu Rozwensa, publicysta, którym "eksperci" zwykli straszyć niegrzeczne dzieci i nie tylko. Ale gdy patrzę na Romana Bratnego, to czuję, żem przy nim wiejski parobek ze strażackiej remizy, a on to Brus Li karate mistrz. Bratny, pi­sząc latem 1983 roku, jest w stanie umieścić pośrodku swojej powieści trupa licealisty, obciążyć odpowiedzialnością za jego śmierć Solidarnościowe podziemie, z osobistym uwzględnieniem Stefana Bratkowskiego, a dla większej pikanterii, uczynić chłopca synem samotnej matki i dać jej imię Basia.
Czy przed czymś Brus Li naszej publicystyki politycznej się cofnął? Owszem, nie dał chłopcu na imię Grześ. No, ale cóż – nobody’s perfect.

I widzisz, Włodku to jest tak: nie umiem uwierzyć, że Bratny robi to wszystko dla pieniędzy /mizernych/ czy sławy /wąt­pliwej/, nie zadowolę się tłumaczeniem, że jest on wcieleniem szatana – po prostu nie rozumiem, co się z nim dzieje, tym bardziej, że jakkolwiek najlepszy i jedyny w swoim rodzaju, ma przecież wie­lu naśladowców, równie dla mnie tajemniczych.

Jeśli zaś przyjąć jedyne zrozumiałe /co nie znaczy ani naj­bardziej prawdopodobne, ani na pewno prawdziwe/ tłumaczenie, że ci, których nazywamy zdrajcami, działają wedle własnego przekona­nia z pobudek patriotycznych, to trzeba powiedzieć, że nie tylko nie zgadzamy się z nimi ocenie sytuacji, w ocenie co jest dob­rem Polski, ale, mówię przynajmniej za siebie, takich rzeczy jak Roman Bratny nawet dla Polski nie potrafilibyśmy robić.

Nasze szczęście, że nie uważamy, że dla tej Polski trzeba kłamać, mordować czy zamykać ludzi w więzieniach /czy na pewno tak nie uważamy? – jakże łatwo byłoby zestawić listę!/, ale wybór takiego właśnie światopoglądu jest dla nas w gruncie rzeczy łatwie­jszy; odrzuciwszy busolę moralności nie umielibyśmy się w świecie znaleźć, w ogóle nie wiedzielibyśmy, co ze sobą i nim robić.
Pismo mówi, że szeroka jest droga i przestronna jest brama, która wiedzie na zatracenie i zachęca, aby przechodzić przez ciasną bramę. Wszystko zależy od tego, gdzie komu ciasno. Nasi przyjaciele nie chcą zamienić swoich ciasnych, wydawałoby się, cel na szerokie bulwary Paryża i w jakiś sposób też wybierają łatwiejszą dla siebie drogę. Mam nadzieję, że wolno mi to powie­dzieć, bo znam ich dobrze i wiem, że to prawda. Bratny zaś wybiera drogę dla nas tak trudną, że aż niemożliwą. Czy dla niego jest ona łatwa? Nie wiem.
Wiem natomiast jak łatwo jest dziś pluć na Bratnego i jak ochoczo czynią to ludzie, którzy jeszcze parę lat temu kolegowali się z nim w redakcji "Kultury", kiedy jeszcze pisał w słynnym artykule My, teraz /na który w 1 czy 2 numerze "Zapisu" odpowiadał Sta­szek Barańczak/ właściwie to samo, co pisze obecnie – zwracał się do kolegów, by nie podpisywali listów protestacyjnych kierowanych do władz, żeby nie wywołać tymi listami czołgów na ulice.
Cieszę się, że ci dawni koledzy Bratnego są dziś z nami, ale nie umiem się przyłączyć do chóru – znowu to jakieś za łatwe. I wiem, że przyjdzie mi się cieszyć z niejednego jeszcze nawróconego, ale nie będzie to dziecięca radość, płynąca z impulsu, a jakby Roman Bratny jeszcze przed nawróceniem wpadł pod tramwaj, to cóż – wola boska.

Jak widzisz Włodku, mój stosunek do Romana Bratnego i tego, obecnie robi, jest wyjątkowo rozwichrzony, niespójny i nacechowany emocjami, nad którymi nie jestem w stanie zapanować w sposób zwalający na poważną recenzję z jego książek. A przecież czytelników "Krytyki" nie ma potrzeby zapewniać, że Bratny to zły pisarz i w dodatku świnia, co sami wiedzą, a w dodatku mogą przeczytać w co drugiej podziemnej gazetce, tak, że wybacz mi, ale nie spreparuję mocnego kopa z soczystymi cytatami fragmentów szczególnie obrzydliwych, bo i nie warto i – po prawdzie – zupełnie mi się nie chce.

¹ Włodzimierz Mart: pseudonim Jana Kofmana, redaktora "Krytyki"
² patrz: "Biuletyn Niezależnego Drukarza"


Wiktor Kulerski, "Nie dla mnie sznur samochodów" , czyli zawodność potęgi smaku. Polemika z tekstem Jana Walca List do Włodzimierza Marta, Krytyka nr 21 1984

List do Włodzimierza Marta Jana Walca, zamieszczony w 17 numerze "Krytyki" z 1984 roku będzie ważnym źródłem dla badaczy. Spotka się z zainteresowaniem nie tylko zgłębiających percepcję twórczości Romana Bratnego (formalnie dotyczy jego powieści "Rok w trumnie" ), ale przede wszystkim ściągnie na siebie uwagę szukających świadectw o działaczach opozycji demokratycznej zarówno przed-i posierpniowej, pozostawionych przez nich samych. Lektura "Roku w trumnie" stała się dla Walca okazją do refleksji nad samym sobą i nie tylko. Używam świadomie zwrotu "nad samym sobą" , mimo, że autor "Listu…" z upodobaniem używa liczby mnogiej pisząc my, Korowcy, w naszym, korowskim środowisku" , a nawet nie cofa się przed modnymi zdrobnieniami ("Adaś" ) podkreślającymi poufałość z luminarzami. Nie chcę poglądów Jana Walca przypisywać całości tego środowiska. Pragnąłbym również, by nie czynili tego ci, którzy w przyszłości będą korzystać z "Listu…" jako materiału źródłowego, świadectwa poglądów, tęsknot i urazów opozycjonisty. A pierwszym, który powinien skorzystać z materiału źródłowego dostarczonego przez Jana Walca, jest nie kto inny, jak sam Roman Bratny. Będąc na jego miejscu wybrane fragmenty "Listu…" umieściłbym albo zamiast posłowia do najbliższego wydania "Roku w trumnie" , albo – jeszcze lepiej – na skrzydełkach obwoluty jako najlepszą reklamę i uwiarygodnienie.

Autoportret zawiedzionego

Autoportret autora stał się niezamierzonym leitmotivem " Listu…" Oto co celniejsze fragmenty:
My, KOR-owcy, podejmowaliśmy niegdyś działania na rzecz celów, które stały się później celami Solidarności, w czasach, kiedy wylatywało się za to z pracy i spędzało raz po raz zwyczajowe 48 godzin w areszcie. Teraz nieustraszeni szermierze odnowy dostawali dobrze płatne posady w regionach, służbowe samochody i sekretarki, przy czym, dla pikanterii, nasze kariery związkowe były hamowane przez to właśnie, co powinno je przyspieszać, czyli przez wcześniejsze zasługi.
…nie mogliśmy zajmować w Solidarności stanowisk, do których byliśmy przygotowani swoimi umiejętnościami i dotychczasową działalnością.
A przecież zrazem nikt nie był w stanie imputować nam rzucania nieodpowiednich haseł, dążenia do odzyskania manu militari Lwowa i Wilna.
Losy ludzi, którzy w opozycji demokratycznej znaleźli się najczęściej z pobudek moralnych, w proteście przeciwko bezprawiu, wplatały się w skomplikowany sposób w politykę Solidarności…
Wprawdzie autoportrety bywają subtelne i nie jest to ich wadą, jednak może warto na wstępie dokonać paru sprostowań, dotyczących zresztą tylko tła.
Otóż jeśli miałbym odwoływać się do osobistego doświadczenia i do tego, co miałem okazję zauważyć wokół siebie, to musiałbym rzec, że i te dobrze płatne posady w regionach, służbowe samochody i sekretarki są najdelikatniej mówiąc – daleko idącym naginaniem faktów. Co do niemożliwości zajmowania stanowisk w Solidarności przez Korowców (termin Jana Walca), to znam członków i współpracowników KSS KOR, którzy nie tylko zajmowali wysokie stanowiska – zarówno z wyboru, jak i z powołania, – ale nadto zdążyli za nie zapłacić więzieniem podczas stanu wojennego. Wreszcie nieodpowiedzialne hasła . Istotnie było tak, że Jacek Kuroń wołał "nie palcie komitetów, twórzcie własne" , że "gasił" strajki, że Adam Michnik uratował oblężonych w Otwocku milicjantów przed samosądem tłumu. Istotnie było tak, że odzyskania manu militari Lwowa i Wilna nikt nie wołał, przynajmniej ze środowiska KSS KOR. Jednak prawdą jest również i to, że właśnie Jacek Kuroń już z więzienia i podczas stanu wojennego pisał o uderzeniu na wszystkie ośrodki władzy i informacji w całym kraju, i że w tymże okresie Zbigniew Romaszewski chciał ogólnopolskiego strajku powszechnego z czynną obroną zakładów pracy, wierząc, że władza nie będzie mogła liczyć nie tylko na wojsko ale i na MO. Gdy Jeden batalion odmówi strzelania… Tak było w lutym 1917 roku, kiedy mały oddział Kozaków przeszedł na stronę demonstrantów, a po miesiącu już nie było cara. Nie uważam, że jedno czy drugie niezbyt odpowiedzialne hasło i zwodnicze porównanie przekreślało wypowiadającego się; szczególnie, jeśli są to ludzie skądinąd mądrzy i godni szacunku – aczkolwiek nie bez krytycyzmu. Tym bardziej nie uważam, aby takie wypowiedzi mogły rzucać cień na innych. Jednak chyba należy zrozumieć tych, którzy takich haseł obawiali się – jak widać nie bezpodstawnie.
Żali się Jan Walc na hamowanie karier związkowych, powołuje się na wcześniejsze zasługi, odwołuje się do swoich umiejętności i doświadczeń a wreszcie wystawia sam sobie świadectwo moralności. Wypomina "wylatywanie z pracy" , 48 godzin po wielekroć spędzane w komunistycznych cyrkułach, ścigania, bicia po komendach, a nawet ból po otrutej… jamniczce! Niestety, wygląda i na to, że boli go również brak rekompensat i wyrównań za to wszystko. Żale to chyba niezbyt przystojne wobec wielu osób mających znacznie poważniejsze powody do bólu, by zamilczeć o tych, którzy bólu już nie czują. Sądzę, że członkowie i współpracownicy KSS KOR podejmując działania w proteście przeciwko bezprawiu nie liczyli na kariery, posady, samochody i sekretarki. Gdyby tak było, zapewne inna wybraliby drogę. Sadzę również, że w Polsce odsiadkami odsiadkami i pobiciami człowiek spłaca dług "cieniom zapomnianych przodków" . Im to za taki i podobne działania przychodziło płacić ceny znacznie wyższe.
Pyta autor Listu… gdzie to byli nowi, spóźnieni szermierze odnowy wówczas, gdy on wycierał cele aresztów. Wśród weteranów dysydencji, wśród tych, którzy tworzyli KSS KOR i tych, którzy z nimi współpracowali lub choćby tylko wspomagali go, znajdowali się ludzie o niepokalanej przeszłości, obarczeni latami spędzonymi w piwnicach Bezpieki, więzieniach, więzieniach nawet celach śmierci. I w jednym szeregu obok nich znaleźli się również i ci, których dzisiaj można by objąć wspólną nazwą "zasłużonych w utrwalaniu władzy ludowej" : zetempowcy, aktywiści i bardowie Przodującego systemu, paksowscy katolicy-patrioci, a nawet byli ministrowie. Jakże wiele musiało dzielić jednych i drugich? A jednak to, co łączyło, okazało się ważniejsze i silniejsze od tego, co dzieliło. Potrafiono obyć się bez gorszących listów. Poczytuję to za jeden z tytułów do chwały KSS KOR. Jego etosowi mogą tylko uwłaczać niewczesne wynurzenia raczkującego "weterana dysydencji" , dlatego odczytuję je jako jedne z bardziej niestosownych wobec KSS KOR i całego skupionego wokół niego środowiska.

Portret zbiorowy spóźnionych.

Ten grupowy wizerunek jest tylko tłem dla autoportretu, ale z jakim rozmachem zakreślonym:
…większość tych robotników dwunastej godziny, jak lubił ich nazywać Adam Michnik, zapisywało się do Związku wtedy, kiedy już było wolno i dlatego, że było wolno.
…szermierzami odnowy stali się dopiero wtedy, gdy stało się to dozwolone. Atakowanie Korowców, odcinanie się od "opozycji" stwarzało im wygodną sytuację, w której nie mieli oni ani przed sobą, ani przed nikim innym rozliczać się ze swojego przedsierpniowego milczenia czy nawet współdziałania z władzami. Światli, wydawałoby się, ludzie godzili się z poglądem zachodzi podejrzenie, że zechcą tam realizować swoje ambicje polityczne.
W " Tygodniku Solidarność" można było dostać pracę, jeśli przychodziło się z "Polityki " czy "Życia Warszawy" , nie można zaś było się zatrudnić, przychodząc z "Biuletynu Informacyjnego" czy " Zapisu" .
A piszę to ja (…), że korowców nie powinno się dopuszczać do poważniejszych stanowisk w Związku, bo publicysta, którym "eksperci" zwykli straszyć niegrzeczne dzieci i nie tyko.
A pisać o tych ludziach – o środowiskach artystycznych i intelektualnych – niezwykle trudno, oczywiście, jeśli się nie chce być Romanem Bratnym, którego myśli błądzą pomiędzy portfelem i rozporkiem, i który tymi kategoriami próbuje opisać duszę artysty(…). Myślę, że pośród wielu różnic między Romanem Bratnym a mną nie najmniej ważna jest ta właśnie, że aj naprawdę wierzę, że każda kurwa szczerze chciałaby być Królewną Śnieżką…
Zaiste gromadny to i nader dosadny portret, a przy tym o ileż mroczniejszy niż świetlisty autoportret. Kogóż to nie umieszczono na tym konterfekcie i komuż się nie dostało? Nie zawsze jest to czytelne, bo sam mistrz sprytnie to refleks światła rzuca, to cień kładzie. Dlatego mam prawo pytać: czy robotnikami dwunastej godziny są Piotr Bednarz i Władysław Frasyniuk? Może nie, bo stoi napisane: Łatwo było zaakceptować wyrastających jak spod ziemi działaczy robotniczych z fabryk, hut i kopalni, tych, którym bez trudności można było wierzyć, że przed sierpniem nie wiedzieli, co się dookoła nich działo; znacznie trudniej przychodziło cieszyć się z tych, którzy z racji swego zawodu czy stanowiska musieli różne rzeczy widzieć i wiedzieć, a odważyli się z wiedzy tej skorzystać dopiero wtedy, gdy zbuntowała się praktycznie cały naród.
I tu zaczynały się brzydkie podejrzenia… A więc może Jerzy Kropiwnicki (ekonomista), Grzegorz Pałka (ekonomista), Janusz Pałubicki (historyk sztuki), Józef Pinior (prawnik, bankowiec)? Nie wiem, kiedy zapisali się do Związku, ale chyba wielu spośród tej większości, która dołączyła, zdaniem autora Listu… - dopiero wtedy, kiedy było wolno i dlatego, że było wolno, dało później wystarczające świadectwa, by nie mówić o nich uszczypliwie i lekceważąco. Poza tym, czy autorowi Listu… nie przyszło do głowy, że nie każdy musi kierować się pierwszym odruchem serca, że są i tacy, którzy jako chłopi i Ślązacy długo nie zakasują rękawów bynajmniej nie z wygodnictwa, ale z gospodarskiego namysłu, pytając sami siebie – będzie z tej mąki chleb, czy też nie? Kiedy zaś uznają, że tak – dołączają, być może spóźnieni, ale wówczas gotowi już nawet na to, czym przyszło płacić górnikom z KWK "Wujek" .
A kim są owi szermierze odnowy niemuszący – dzięki atakowaniu korowców rozliczać się z wcześniejszego milczenia. Owi światli zdawałoby się ludzie? choć czytywałem w "Tygodniku Solidarność" znakomite reportaże samego Jana Walca? Czyżby chodziło o jakieś konszachty między Tadeuszem Mazowieckim a M.F. Rakowskim? Czyżby "antykorowski" spisek "Więzi" i "Polityki" ? Czy na dodatek to wszystko łączyłoby się z ekspertami w cudzysłowie (jak używa tego słowa autor Listu…), z tymi, którzy zobowiązani są do działań przez ks. Alojzego Orszulika i których pośrednictwem posługują się klawisze, jak chce Adam Michnik? Jeśli tak, to czy i episkopat maczałby w tym palce (choć trzeba przyznać, że jedyna to kategoria ludzi oszczędzonych przez Jan Walca? Zaiste, brak bodaj już tylko masonów!
Skąpo rzucane półświatła bynajmniej nie ułatwiają poruszania się w tym gąszczu niedomówień (jeśli nie gorzej). Czy do tych światłych zdawałoby się ludzi ekspertów w cudzysłowie kwalifikują się np. Bronisław Geremek, Tadeusz Mazowiecki, Jan Olszewski i Władysław Siła-Nowicki? Na pewni kierują się inna strategią, uprawiają inną taktykę i wybierają nie zawsze takie sposoby i pola walki, jakich życzyłby sobie autor Listu… Na pewno popełniali błędy, ale czyż to dostateczny powód, by poddawać wątpliwości pobudki ich działania? Na pewno często kierują się racjami pragmatycznymi, ale czy za to należy ich winić?
Jan Walc napisał, że ludzie opozycji demokratycznej kierowali się przede wszystkim pobudkami moralnymi, ale czyż nie kierowali się również pragmatyzmem, który dla jeszcze innych środowisk był nie do przyjęcia, by wspomnieć tu choćby resztki dawnego PSL. Bo czyż nie było pragmatyzmem, trudnym do pogodzenia z racjami moralnymi, zwracanie się do Sejmu, który Sejmem nie jest, powoływanie się na Konstytucje, która Konstytucją nie jest; dążenie do wykazania niewinności przed Sądem, który nie jest sądem, ale narzędziem gwałtu i zemsty; opieranie się na literze prawa, będącej w istocie literą bezprawia? Czy J. Walcowi nie przyszło zatem do głowy, iż ci eksperci ozdobieni przez niego cudzysłowem mają prawo do poglądów i postępowania innych niż jego własne, oraz prawo do błędów takie jak on sam?
Wreszcie owe środowiska artystyczne i intelektualne, owe kurwy chcące być Królewnami Śnieżkami. O ile wiem, to do środowisk artystycznych zaliczają się aktorzy bojkotujący Telewizję oraz plastycy i literaci, którzy woleli stracić swoje związki zamiast dać się przekupić. Do środowisk intelektualnych chyba można zaliczyć środowiska "Znaku" , "Więzi" , DiP-u. A Kolegium Rektorów, Komitet Porównawczy Stowarzyszeń Twórczych i Naukowych, środowisko Uniwersytetu Warszawskiego? Warszawskiego środowiska budujące dzisiaj niezależną oświatę, kulturę, naukę? A może wszędzie tam byli i są tylko i wyłącznie weterani dysydencji i wycieruchy aresztów i dlatego nie te środowiska miał na myśli Jan Walc. Jeśli jednak nie jest tak to czy rzeczywiście tak trudno je opisać w innych kategoriach aniżeli pomiędzy portfelem a rozporkiem?
A może to autor Listu… nazbyt łatwo porusza się w przeciwstawnych kategoriach, rozdając na prawo i lewo świadectwa moralności – a raczej jej braku –dyktowane własnymi urazami, rozczarowaniami i kompleksami? Nic tu nie wyjaśnią i niczego nie usprawiedliwiają apele Zrozum mnie dobrze – nie mówię tu o tych ludziach, ale o naszym na nich patrzeniu. A swoją drogą – zapomniał o tym wygodnym zastrzeżeniu Roman Bratny.
Wielka szkoda, że J. Walc wpadł w zdradliwą koleinę Gnid Piotra Wierzbickiego, miast pójść mniej emocjonalnym szlakiem wyznaczonym odpowiedzią Adama Michnika w Gnidach i aniołach, (choć i ten później nie oparł się emocjom pisząc z więzienia oświadczenie o pawianach). Gnidy Wierzbickiego i pawiany Michnika pozostawił w tyle Walc, pisząc o kurwach, chcących być Królewnami Śnieżkami. Nareszcie coś ludzkiego po tamtej zoologii.

Błąd legionistów

Dobrze, że Jan Walc zna błąd legionistów. Gorzej, że nie jest w stanie – jak widać – ustrzec się przed popełnianiem podobnego błędu.
…nie mówię o tych ludziach, ale o naszym na nich patrzeniu. Już wtedy zresztą było wiadomo, że tak patrzeć nie należy, że nie wolno. Ale problem mimo wszystko istniał i nie przypadkiem w swojej publicystyce jesienią 1980 r. cytowałem słowa "Pierwszej Brygady" , gorzki wyrzut wobec tych, do których się niegdyś kołatało, tych, co mówili, żeśmy stumanieni, i nawoływałem, żeby błędu legionistów drugi raz nie powtarzać, starając się i samego siebie przekonać do takiej mądrej, ale z punktu widzenia emocjonalnego trudnej postawy.
Zaiste –postawa to trudna i mądra, ale nie tylko. Jest to postawa konieczna właśnie dlatego, że – jak wskazuje przykład autora Listu… - problem istnieje.
Ofiarność, zasługi, umiejętności i doświadczenie, racje moralne – to my, weterani dysydencji i wycieruchy aresztów, to nasz portret.
Och, Boże, dziękuję Ci, że nie jestem jak inni ludzie… Łk,18, 11), ale gdybym przypadkiem miał, to co mają inni – nie zaszkodziłoby. Należy się przecież nie im!
Niebezpieczna to ścieżka i charakterystyczne powołanie się Jana Walca na Pierwszą Brygadę. Szczęście, że nie jest wojskowym! W przeszłości właśnie z podobnego sposobu myślenia i patrzenia weteranów wojskowych, właśnie z błędu legionistów wyrosło to, czego tylko błędem już nie można nazwać – unicestwienie młodej i targanej wątpliwościami, ale przecież demokracji polskiej, oraz wszystkie tego następstwa. Wystarczy wspomnieć okrutne tłumienie strajków chłopskich, strzelanie do demonstracji robotniczych, proces brzeski i obóz w Berezie Kartuskiej, tysiące więźniów politycznych, uchodźstwo, na obczyznę Wincentego Witosa i nie tylko jego. Nawiasem mówiąc, o tym smutnym okresie milczą niezależni publicyści, bezkrytycznie apoteozując postać Józef Piłsudskiego. Paradoksalne, ale hańbę o okresie sanacji przywołał ostatnio nie kto inny, jak Wojciech Jaruzelski w przemówieniu z 22 lipca 1984. Szukał pomniejszenia własnej hańby, a zapewne i antycypacji obecnej dyktatury, obecnego zniszczenia demokracji, obecnych rządów bezprawia i gwałtów na społeczeństwie. Jeśli tak, to czy aby na pewno bezpodstawnie?
Właśnie na przykładzie legionistów, legionistów raczej tego, do czego w końcu doprowadzili, widać, jak trudną rzeczą jest już samo tolerowanie upragnionej demokracji z nieuchronnie towarzyszącymi jej wadami, jak dalece delikatną sprawą jest kultywowanie demokracji wymagające mądrości, cierpliwości, i wyrozumiałości więcej, aniżeli jest to potrzebne do czegokolwiek innego. Jeżeli w okresie posierpniowym niektórzy z weteranów dysydencji odczuwali w stosunku do siebie rezerwę, jeżeli nawet spotkali się z wyrzutami, to czyż zamiast pogłębiać je emocjami i wyrzutami, nie lepiej spróbować zobaczyć i zrozumieć podłoże tego zjawiska po to, aby stosownie zapobiegać jego potęgowaniu i spokojnie, powoli usuwać nieporozumienia? Przykłady takiej powściągliwości, mądrej i pięknej postawy dali między innymi Jan Józef Lipski i Henryk Wujec, rozwiewając w ten sposób liczne obawy i zjednując wielu nieufnych. Czyż koniecznie trzeba rezerwę i uprzedzenia w stosunku do weteranów dysydencji uogólniać i tłumaczyć wyłącznie tak niskimi pobudkami jak czyni to Jan Walc – atakowanie Korowców, odcinanie się od opozycji stwarzało im ( atakującym - WK) wygodną sytuację, w której nie musieli ani przed sobą, ani przed nikim innym rozliczać się ze swojego przedsierpniowego milczenia. Sądzę, że istotnie taki motyw u niektórych występował, jednak byłbym ostrożniejszy w uogólnianiu i zastanowiłbym się, czy wytykanie takich motywów jest najlepszym sposobem usuwania uprzedzeń i znoszenia podziałów. Uogólnione insynuacje i piętnowanie, a z drugiej strony podkreślanie własnej szlachetności – jakież to łatwe i jakież zatrute owoce przynosi! A przecież problemu to i tak nie rozwiąże, ani tym bardziej nie ułatwi uniknięcia błędu legionistów.

Tango z Bratnym

O książce Romana Bratnego nie warto by wspominać, gdyby nie "Krytyka" - zaprosiła Jana Walca do napisania recenzji. I oto nastąpiło spotkanie budzące u recenzenta uczucia chyba nie do końca uświadomione. Napisał, że "Rok w trumnie" wzbudził u niego nie tylko odrazę, ale i refleksje… Z Listu do Włodzimierza Marta wynika, iż są to nie tyle refleksje, ile afektacje. Roman Bratny z premedytacja napisał paszkwil na Solidarność. Jan Walc w afekcie odpowiedział lamentacją nad krzywdami, jakie Solidarność jemu wyrządziła. Duet zaiste nieoczekiwany, a nawet paradoksalny, – choć może niezupełnie.
Bratny po męsku zieje nienawiścią do ludzi, którzy odnawiali się w tempie błyskawicznym, przechodząc z pozycji władzy na pozycję Solidarności, Walc wyżala się również nie na Solidarność, tylko na ludzi, którzy zapisywali się do Związku dopiero wtedy, kiedy już było wolno i dlatego że było wolno. Dziesięć milionów niegodnych! Bo iluż zostanie, jeśli odliczymy tych, którzy to nie spóźnili się?
Czy tajemnica tego duetu nie leży w pozornie kokieteryjnym wyznaniu Jana Walca – Nic nie poradzę na to, że Bratny mi imponuje. Może mój podziw dla niego jest swoistej natury, bierze się z moich kompleksów i mięczakowatości…
Ach, ten słodki brutal Bratny!
Wiem, jak łatwo jest dzisiaj pluć na Bratnego, (…) ale nie umiem się przyłączyć do chóru… i zaraz potem – czytelników "Krytyki" nie ma potrzeby zapewniać, że Bratny to zły pisarz i w dodatku świnia…Są wyrazy jeszcze żywszych uczuć – Po prostu życzę mu i jemu podobnym wszystkiego najgorszego, chorób, bólu, niepowodzeń w pracy i w życiu osobistym… I dalej znów na odwyrtkę – nie umiem uwierzyć, że Bratny robi to wszystko dla pieniędzy (mizernych) czy dl sławy (wątpliwej), nie zadowolę się tłumaczeniem, że jest on wcieleniem szatana – po prostu nie rozumiem, co się z nim dzieje… Wreszcie rozbrajające wyznanie - mój stosunek do Romana Bratnego i tego, co obecnie robi jest wyjątkowo rozwichrzony, niespójny i nacechowany emocjami… Może warto zakończyć obraz tych dusznych rozterek złotą myślą godną pamiętnika – odrzuciwszy busolę moralności nie umielibyśmy się w świecie znaleźć, w ogóle nie wiedzielibyśmy, co ze sobą i z nim robić. Zaiste godna współczucia ambiwalencja uczuć i wzruszające to wyznania, jednak charakterystyczne chyba raczej nie dla weteranów. Miejscami już zupełnie nie wiadomo, czy to list do "Filipinki" , czy recenzja dla "Krytyki" .
Tak oto zaproszenie do napisania recenzji nieoczekiwanie skończyło się dla Walca białym tangiem z Bratnym. Tyle, że pierwszy tęsknie nucił "Nie dla mnie sznur samochodów" , a drugi ryczał Criminal tango… Połączyło ich uczucie do tej trzeciej "Sentymentalnej panny S" . Dla pierwszego to ladacznica i niewdzięcznica, a recydywistka wszech paragrafów dla drugiego. Chyba obu zawiodła "potęga smaku" .

Postscriptum

Nie czytałem i wolałbym nie czytać powieści Romana Bratnego. Może dlatego nie zdążyłem przyzwyczaić się do tak modnych obecnie konwencji pisarskich. Pamiętam natomiast z lat dzieciństwa, że krótkie utwory zbliżone do takich, jak "Bratny jest świnia" lub "Dejmek jest łajdak" pisywało się na płotach stodołach i wygódkach. Później odkryłem je w "Żołnierzu Wolności" i w " Trybunie Ludu" , więc przestałem je czytywać.

Wiktor Kulerski



Odpowiedź Jana Walca, Krytyka nr. 19, 1985

Drogi Wiktorze!
Nie rozumiem Twojego tekstu.
I nad tym zdaniem, zanim je rozbuduję i uzasadnię, przyjdzie mi się chwilę zatrzymać. Muszę to zrobić znając twoje metody polemiczne i mając prawo spodziewać się, że będzie mi ono zacytowane w odpowiedzi, jako że z Twojego punktu widzenia przyznanie się do niezrozumienia czegokolwiek, a w szczególności tekstu, z którym się polemizuje, jest rzeczą absolutnie niedopuszczalną, jest intelektualnym samobójstwem. I tu jest, Wiktorze, kardynalna między nami różnica. Miałbym kilka różnych zupełnie pomysłów interpretacyjnych w stosunku do Twojego tekstu, pozwalających na zarysowanie kilku różnych Twoich portretów, portretów, których każdy mógłby mi służyć za podręczną tarczę strzelniczą – rzecz jednak w tym, że wszystkie te zabiegi uważałbym za intelektualnie bezpłodne.
Nie uważam, aby człowiek musiał wszystko wiedzieć, a tym bardziej rozumieć. Oczywiście bardzo to miło wiele wiedzieć i rozumieć, ale doprawdy tylko wyjątkowo agresywne odmiany materializmu skłonne są traktować agnostycyzm jako przejaw intelektualnego lenistwa. Przedmiotem mojego Listu do Włodzimierza Marta była książka Roman Bratnego "Rok w trumnie" , którą przeczytałem z uwagą, na jaką było mnie stać, a mimo to nie zdołałem uporać się intelektualnie i moralnie z problemami, których mi ta lektura nastręczyła. Zarówno mnie, jak i redakcji "Krytyki" wydawało się pożytecznym podjęcie próby zapisu moich wątpliwości i rozterek i przedstawienie go czytelnikom.
Ty w przeciwieństwie do mnie nie czytałeś książki Bratnego i piszesz, że wolałbyś jej nie czytać, ale równocześnie z pełnym spokojem człowieka dobrze poinformowanego powiadasz, że Roman Bratny z premedytacją napisał paszkwil na Solidarność. Chcesz operować na poziomie kwartalnika politycznego a nie "Filipinki" , – więc proszę o przypis. Jeśliś książki nie czytał, skąd możesz wiedzieć o owej premedytacji? Czy była w tej sprawie obowiązująca subordynowanych członków Związku uchwała TKK, czy może na jakimś płocie przeczytałeś, że Bratny jest świnia i teraz już wiesz raz na zawsze, że jak Bratny, to premedytacją i paszkwil? A przecież trochę dalej sam wyrażasz się krytycznie o metodzie operowania formułkami, powiadając, że gardzisz tym, co piszą w "Żołnierzu Wolności" , "Trybunie Ludu" oraz na płotach, stodołach i wygódkach.
Skoro już przy płotach i szaletach jesteśmy, pozwól na dygresję, która nie odwiedzie nas jednak daleko od tematu. Jest tu znowu tak, jakbyś – moim przekonaniu- wiedział za dobrze. Zanim wyrażę swoją pogardę dla Romana Bratnego – przeczytam jego książkę. Zanim porównam napisy na płotach z publikacjami "Żołnierza Wolności" , przejdę się po mieście obejrzeć, co też ludzie na płotach ostatnio piszą. I chociaż sam dla swojego pisania szukam innych miejsc, chociaż najbardziej lubię czytać wiersze Zbigniewa Herberta, których nikt na płotach nie wypisuje, niemniej jednak część umieszczanych tam napisów czytam z niewątpliwą sympatią. I jestem w stanie wyobrazić sobie wiersz o tym, jak Pan Cogito czyta napisy na płotach, rozważając sytuację, w jakiej się znalazł, gdy wbrew samemu sobie łatwiej mu się zgodzić z tym, co napisane na dostępnych mu płotach niż z tym, co przeczytać może w książkach z księgarni czy publicznej biblioteki.
Jeżeli napisałem na wstępie, że Twojego tekstu nie rozumiem, to wiąże się to również z problemem płotów, napisałeś bowiem ostrą polemikę z tekstem, którego głównym myślowym motywem był sprzeciw wobec "zamówienia społecznego" , dość powszechnie formułowanego wobec niezależnych publicystów i krytyków literackich po ukazaniu się ostatniej powieści Bratnego. Chodziło grubsza rzecz biorąc o to, żeby mu "dokopać" . I w wielu pismach niezależnych rzeczywiście mu "dokopano" . Choć postąpiłem odmiennie, wahałbym się wyrazić pogląd, że uczyniono to na poziomie "Filipinki" .
Powiedzmy otwarcie – gdybym owo "zamówienie społeczne" dyspozycyjnie zrealizował, gdybym zgodził się nie wykraczać poza ramy zwyczajowo przyjęte dla niezależnej publicystyki – na pewno nie naraziłbym się na odsądzającą mnie od czci i wiary polemikę podpisaną przez Przewodniczącego Regionu. Nie jest jednak tak, abym żałował swojej decyzji. Wydaje mi się, że obowiązkiem moim jest podejmowanie prób zrozumienia i opisania świata, a nie "dokopywanie" choćby najbardziej odrażającym typom.
Nie jest to wprawdzie pogląd popularny, ale trudno - dyspozycyjność wobec Ruchu, zgoda na "nadeptywanie na gardło własnej pieśni" , przekonanie, że krytykować wolno tylko przeciwników – to wszystko, w moim pojęciu, po prostu się nie sprawdziło. Moim obowiązkiem jest dać świadectwo prawdzie. A jeśli nawet napisy na płotach są prawdziwe, to zaiste nie cała prawda da się tam pomieścić.
Odmawiając mi prawa do tykania trudnego tematu stosunków pomiędzy środowiskiem KOR-owskim a Solidarnością określasz mój list jako wysoce niestosowny, a nawet gorszący. Przyjrzyjmy się uważnie ostatniej kategorii, nieczęsto dzisiaj używanej. My się jakoś na co dzień nie gorszymy, podczas gdy dla naszych babek, chowanych w czasach niezapomnianej królowej Wiktorii, zgorszenie było niestety chlebem codziennym, było niebezpieczeństwem, na które nieustannie były narażone i przed którym za wszelką cenę usiłowały się uchronić. Gorsząca była sztuka starożytna i renesansowa, powieści Zoli i wiersze Tetmajera, ba, nawet na podwórku pomiędzy kurami a kogutem raz po raz dochodziło do scen gorszących dla każdej szanującej się panienki. W okresie fin de siecle’u standardowym bibelotem masowo produkowanym i ustawianych na kominkach i serwantkach była rzeźba, indyjskiej bodajże proweniencji, przedstawiająca trzy siedzące obok siebie małpki, z których jedna zasłania sobie oczy, druga uszy, a trzecia pyszczek – bibelocik ten uczył jak unikać zgorszenia: nie patrzeć, nie słuchać, nie mówić.
Powiadasz, że jestem gorszycielem. Chyba muszę się zgodzić – rzeczywiście patrzę, słucham i mówię. Powiadasz, że lepiej by było, gdybym tego nie robił. Uważasz, że znacznie lepiej twierdzić, że Solidarność przyniósł bocian, niż opowiadać o bólach porodowych i gorączce połogowej. Czy Sentymentalna panna S wpadnie w szok, kompleksy i dostanie polipów, jak się tego wszystkiego dowie, bo pozwolisz, że o faktach dyskutować nie będziemy? To jednak jest kwartalnik polityczny, a nie periodyk stawiający sobie za cel chronienie panienek przed zgorszeniem.
Dla sentymentalnej panny S będzie lepiej, jeśli pozna prawdziwy przebieg swoich urodzin. A z tymi urodzinami było przecież tak, że już w trakcie sierpniowych strajków w Gdańsku i Szczecinie kiedy na terenie stoczni utworzyły się pierwsze w Polsce enklawy wolności, do których ciągnęli ludzie z całego kraju, często tylko czy przede wszystkim po to, żeby się zachłysnąć pierwszym haustem wolności, kiedy każdy w Polsce miał prawo do współudziału w tym strajku, który jego uczestnicy do dziś wspominają jako najpiękniejsze dni swojego życia – jedna była tylko kategoria ludzi, którym prawo to kwestionowano, których proszono, aby dla dobra ogólnego zechcieli z niego zrezygnować, którzy na wspólne żądanie komitetów strajkowych, ekspertów i komunistów mieli pozostać na uboczu. Ci zapowietrzeni – to działacze demokratycznej opozycji.
Zarzucasz mi brak obiektywizmu – ale ja przecież świetnie wiem, że nikt nie może być sędzią we własnej sprawie, a pamiętając jakie emocje budzi od dawna i długo jeszcze rodzic będzie każda próba dyskusji o roli KORu, jestem głęboko przekonany, że mógłbym tylko taki obiektywizm udawać, a tego moralnego fałszu chciałbym uniknąć. Daleki też byłem w moim tekście od jakiejś próby syntetyzowania czy oceniania; przypomniałam w nim tylko fakt, że KOR-owski rodowód raczej przeszkadzał działać w Związku, niż w działaniu tym pomagał, że negatywnie przeważał nad kwalifikacjami, możliwościami, doświadczeniem. To sfera faktów. Niewątpliwie nie dałem ich szerokiej i wielostronnej interpretacji, o która może warto się pokusić, ale przecież sprawa, w której zabierałem głos, kwestia zmienności ludzkich postaw w skomplikowanej historycznie i moralnie sytuacji naszego kraju nie stwarzała miejsca dla dokonywania takiej analizy.
Ty w swojej polemice tez jej zresztą nie przeprowadzasz, natomiast negujesz wszelkie pochlebne sądy o KORze, jakie bezpośrednio czy pośrednio wyraziłem w swoim tekście. Negacji zresztą podlegają nie tylko sądy, lecz także fakty, czy przynajmniej to, co za fakty przywykłem uważać. Cytujesz zdanie o losach ludzi, którzy w opozycji demokratycznej znaleźli się najczęściej pobudek moralnych, a później w skomplikowany sposób zostali uwikłani w politykę Solidarności i jesteś gotów zanegować w nim wszystko. Zaczynasz od tego, że w pełni lekceważysz użyte w nim słowo "najczęściej" , zastrzeżenie, które umieściłem wbrew sobie, mając w pamięci wiele napaści na środowisko korowskie, zastrzeżenie, z którego nie umiałbym się przed swoimi przyjaciółmi wytłumaczyć bo gdyby mnie zapytano, kogo to konkretnie tym zastrzeżeniem wyłączam spośród tych, którzy kierowali się moralnymi pobudkami – przecież nie umiałbym odpowiedzieć. Ale Twoja negacja idzie znacznie dalej, fundując się na tej wiedzy i pewności, którą Ci już tutaj zarzucałem.
Jesteś gotów dyskutować o pobudkach ludzkich czynów, jesteś gotów demonstrować jakąś o nich wiedzę. Czy i tu mam prosić o przypis? Popatrz, Wiktorze, co się tutaj stał: polemizując z moim tekstem, gdzie próbuję szukać innych niż niskie tylko pobudek działalności Romana Bratnego, negujesz moralne pobudki ludzi ze środowiska korowskiego, mówisz, że cała działalność KORu ufundowana była na sprzecznym z moralnością pragmatyzmie, wyrażająca się zwracaniem do władz nie ustanowionych w sposób demokratycznych, a więc nielegalnych, czy powoływaniem na stanowione przez nie prawa, w grzechu tej nielegalności poczęte. Gdyby zarzut kierowania się pragmatyzmem trudnym do pogodzenia z racjami moralnymi postawił KORowi Rząd Londyński. (który zresztą tego nie uczynił) – byłbym gotów do polemiki: kiedy jednak formułuje go działacz organizacji powstałej w drodze porozumienia podpisanego z komunistycznym rządem, organizacji zarejestrowanej przez komunistyczny sąd i mającej w statucie, czy choćby w aneksie do statuty zawarowaną kierowniczą role partii komunistycznej w państwie - to można sąd taki traktować wyłącznie jako przejaw dyskusyjnego zacietrzewienia. A nie rozumiem, co mogło je wywołać.
Negujesz i konkluzję omawianego zdania, stwierdzenie o skomplikowanym wplataniu się losów korowców w politykę Solidarności. Nie chciałbym być niegrzecznym ale odnoszę wrażenie, że każde użycie przeze mnie słowa "skomplikowany" budzi twój ostry sprzeciw. Może mam w tej sprawie jakiś kompleks (sam piszę, że mam, po to przecież, żeby Cię zwolnić z obowiązku zawiadamiania czytelników, że Walc ma kompleksy i wierz mi, że z punktu widzenia smaku tak jest lepiej, a merytorycznie nic nie tracisz), ale nie bojąc się śmieszności, jaką okrywa człowieka rozdzielanie włosa na czworo, boję się tych, dla których wszystko jest proste i ten mój strach uzasadnia zarówna dyrektywa Pisma, każącego szukać ciasnej bramy, jak i historia polskiej lewicy.
Myślę więc, że to nie było wcale proste, kiedy w Regionie Mazowsze, żeby posługiwać się przykładem, który obaj znamy najlepiej, codzienna praca cierpiała na tym, że pewna grupa działaczy, nazywająca siebie "prawdziwymi Polakami" uważała za najpilniejsze i najważniejsze zadanie dążenie do wyeliminowania z pracy w Związku tych wszystkich, którzy mieli coś wspólnego z KORem. Jak pamiętasz świetnie, bo byłeś przecież obecny na wszystkich posiedzeniach Zarządu Regiony i jego Prezydium, swary toczyły się nie wokół jakich odmiennych programów czy koncepcji, ale życiorysów raczej. I było tak, że każdy z nas, ludzi obciążonych korowskim piętnem, musiał sam sobie odpowiadać na pytanie, przed którym człowieka stawiać nie wolno; czy dla dobra sprawy, o która walczę i chcę walczyć, nie będzie lepiej, jeśli się wycofam, skoro moja osoba, ze względów ode mnie niezależnych, może tej sprawie szkodzić czy kompromitować ją w jakiś sposób.
Bardzo chciałbym Ci to dobrze wytłumaczyć, bo mimo całej Twojej demonstrowanej w tekście wrogości mylę, że mamy tu do czynienia z jakimś nieporozumieniem. Otóż w naszym środowisku mówiło się wtedy (nie mam pojęcia, kto był autorem tej metafory), że traktuje się nas jak panienkę lekkich obyczajów – można korzystać z jej usług, ale nie sposób pokazać się z nią w towarzystwie. Zaproponuję Ci jeszcze inną metaforę – w jakiś sposób my, korowcy, byliśmy Żydami Solidarności: nasz naznaczenie, nasza mniemana inność – nie zależały od nas. Skomplikowany węzeł plotek, pomówień, przesądów, zabobonów, czy czego chcesz jeszcze – powodował, że byliśmy przez niektórych traktowani jako ludzi inni i gorsi, ludzie, których sama obecność w jakimś zespole przekreślała jego czystość.
Jeśli to porównani wydaje mi się trafne, to dlatego, że niesprawiedliwość zarzutów była niejako organiczna, dotyczyły one nie naszego stepowania, ale rodowodu, mającego jakoby przesądzać o wszystkim. I dlatego zalecana przez Ciebie strategia polegająca na tym, aby spróbować zobaczyć i zrozumieć podłoże tego zjawiska po to, aby stosownie zapobiegać jego potęgowaniu i spokojnie powoli usuwać nieporozumienia – otóż strategia ta, którą staraliśmy się przecież stosować, miała ograniczoną skuteczność.
Eksplikacja, którą się posługujesz, a mianowicie przykład Jana Józefa Lipskiego, stwarza tez pewna dwuznaczność: przedstawiasz jako wzorcową karierę związkową człowieka, który z gdańskiego zjazdu odwieziony został karetką reanimacyjną do szpitala, kiedy jego serce nie wytrzymało przetargów o to, czy Solidarność ma podziękować KORowi za jego pięcioletnią działalność.
Gdybyś cytował dokładniej, to co napisałem, udałoby się wielu nużących wyjaśnień, ale wierzę, że będą one pożyteczne. Twój przykład z Wujcem i Lipskim, na dodatek, jak powiedziałem, nie najszczęśliwszy, nie godzi w to, co napisałem; wydajesz się polemizować z poglądem, którego nie wygłosiłem, dowodzisz, że korowcy działali w Solidarności, podczas gdy ja, nie negując tej oczywistości, pisze o trudnościach, na jakie w tym działaniu natrafiali. I póki jesteśmy przy sprawach porządkowych – naprawdę nie wiem, jak Ci to powiedzieć, zważywszy, że jesteś historykiem – ale przecież nie można dowolnie mieszać czasów! Wszystko co w moim tekście tyczyło stosunków pomiędzy środowiskiem korowskim a Solidarnością – odnosi się do jej 500 dni, a jeśli się przyrzec dokładniej, to przede wszystkim do początku tego okresu; Ty zaś, w poszukiwaniu argumentów dyskredytujących KOR, zbliżając się w ferworze tam, gdzie – jak wierzę – naprawdę nie chciałeś się zbliżyć, dążąc do uzasadnienia tezy o ekstremizmie korowców, cytujesz teksty z innej po prostu epoki, z podziemia i z więzienia, a na dodatek mój List do Włodzimierza Marta rozpatrujesz w ten sposób, jakby był napisanym przed 13 grudnia podaniem do władz związkowych o przydział posady, sekretarki i samochodu.
Czy na tego rodzaju zarzuty w ogóle można odpowiadać? Zachowam się niekonsekwentnie (Walc zachowuje się niekonsekwentnie!) i spróbuję, choć godniej byłoby milczeć; wiem świetnie, że apanaże, sekretarki i samochody służbowe nie są to wyróżniki pozwalające na prawdziwą i sprawiedliwą ocenę działaczy Solidarności, ale raczej było tego wszystkiego za mało niż za dużo. Pamiętam, jak nieraz wieczorem odwoziłem do domu swoim samochodem Zbyszka Bujaka, który w innych wypadkach tłukł się godzinę do Podkowy Leśnej kolejką WKD, co wydawało mi się stratą jego czasu i energii – jeśli więc zagadnienie zostało poruszone, to chciałbym wymagać od polemisty aby, zanim zacznie piętnować, zadał sobie pytanie: czy rzeczywiście najlepiej objaśni mój tekst poszukując filiacji z "Żołnierzem Wolności" , czy może znalazłaby się jakaś inna, prawdopodobniejsza psychologicznie interpretacja.
Objaśniasz sobie mój tekst kategoriami zawiści, urazów i kompleksów – mogę się zgodzić i na to, ale wykorzystajmy te kategorie do końca, zobaczmy, do jak drobnych spraw sięgała nasza zawiść; oto dotyczyła ona również czegoś tak elementarnego, jak prawo do bycia członkiem NSZZ Solidarność. To, że zdecydowaną większość spośród nas wyrzucono z pracy w okresie przedsierpniowym, miało przecież i ten skutek, że nie mieliśmy takiego miejsca, w którym moglibyśmy do Związku wstąpić, aby na równych prawach z 10 milionami uczestniczyć w jego budowie.
Każesz mi o tym – nie rozumiem tego dokładnie – zapomnieć, czy tylko milczeć. Milczeć na pewno, bo mówiąc gorszę Sentymentalna pannę S, wyzutą dziś ze wszystkiego, nieszczęśliwą i z trudem walcząca o przeżycie, a więc znajdującą się w sytuacji, kiedy godzi się mówić jej tylko słowa krzepiące. Ale chyba żądasz więcej, żądasz abym zapomniał, uznał swoje doświadczenie za nieważne, przeciwstawiasz mu doświadczenia przodków, których cieniom spłacamy dług, doświadczenia bohaterów stanu wojennego, których wymieniasz z imienia i nazwiska, a nawet profesji, dołączasz do tego tych, którzy bólu już nie czują, taktownie pomijając listę nazwisk, ale trochę dalej, by być dobrze zrozumianym, podkreślasz, że masz na myśli górników z kopalni Wujek i położywszy to wszystko na szalę, w moim imieniu na druga kładziesz otrutą jamniczkę Kuroniów, Fisię.
Wprawdzie, jak już wspomniałem, moim ulubionym poetą jest Herbert, ale tu chciałbym Ci przypomnieć wiersz Miłosza, ten, w którym mówi on niczego mi proszę pana tak nie żal jak porcelany. Nie wiem, czy wiersz ten był przedmiotem rozbiory w którymś z tej fali artykułów odsądzających Miłosza od czci i wiary, jakie ukazały się po jego wyjeździe na Zachód w prasie krajowej, a jakie niedawno przypomniała "Krytyka" , ale łatwo mi sobie wyobrazić kogoś, kto by w tamtych powojennych latach zechciał przeciwstawić żalowi poety nad potłuczona porcelana nie do końca ostygłe jeszcze krematoria Oświęcimia. Jeśliby taki tekst istniał, jak mógłby być dzisiaj odczytany?
W swojej walce ze zgorszeniem, w swoim dążeniu do wyznaczenia każdemu takiego miejsca, na jakie sobie zasłużył, zdajesz się negować ważność ludzkiego doświadczenia zbiorowego i indywidualnego, zespołu zdarzeń i przeżyć, które warunkują sposoby myślenia i odczuwania. Zgodzimy się obaj na pewno, że dobrze jest bronić człowieka, którego tłum akurat chce zlinczować. Zgódźmy się więc może – to z mojego punktu widzenia bardzo ważna propozycja – że jest czymś jakościowo innym, kiedy otwockich milicjantów broni Adam Michnik, niż kiedy czyni to miejscowy proboszcz. Różnica jest w moim przekonaniu i moralna i praktyczna; bardzo bym ni chciał, abyś to, co tutaj piszę, zrozumiał jako dowodzenie wyższości Adama nad księdzem, ale przecież właśnie dlatego tłum księdza nie posłuchał, że uznał jego wystąpienia za profesjonalne i rutynowe, a zechciał posłuchać Michnika, traktując jego wystąpienie jako contre-coeur.

Mój List do Włodzimiera Marta wynikł z pragnienia potraktowania z całą powagą złożonego przez redakcję "Krytyki" zamówienia, a zważywszy, że już przed pięciu bodaj laty już o Bratnym dla "Krytyki" pisałem, uważałem za swój obowiązek wobec Czytelników, Bratnego a siebie samego na dodatek, zdać sprawę ze zmian w moim punkcie widzenia, tłumaczących się doświadczeniami, które poddały pewnym modyfikacjom mój sposób patrzenia na świat i ludzi, w tym Romana Bratnego, doświadczeniami skłaniającymi raczej do refleksji niż do walki. Adaś swoje wystąpienie w Otwocku zaczął od słów "nazywam się Adam Michnik. Jestem siłą antysocjalistyczną" i wydawało mi się, że jest to dobry wzór, że stawiając pytanie o intencje Bratnego powinienem był przypomnieć, kto je stawia i dla skrótowej autoprezentacji wspomniałem swoje najostrzejsze teksty, te, za które najgoręcej byłem krytykowany i przypomniałem tę krytykę, oskarżenia o ekstremizm, zasygnalizowane słowami, że byłem publicystą, którym "eksperci" zwykli straszyć niegrzeczne dzieci .
Z tego wszystkiego Ty zauważasz tylko cudzysłów przy słowie eksperci, przypominasz sobie, gdzieś widziałeś to słowo cudzysłowem opatrzone i – mgnienie oka: jeden szybki cios i już nie jestem w "Krytyce" , ale w "Żołnierzu Wolności" . 
Jeśli tak cenisz Herberta, to poczytaj sobie u niego o tych, którzy cenili sobie bożka ironii, bowiem tłukli go obcasami i wsypywali do potraw.
Jak już wspomniałem, Twój opór budzi każdorazowe użycie przeze mnie słowa "skomplikowany" lub równoważnego, a słów takich w Liście do Włodzimierza Marta używam często. Buntujesz się nawet przeciw zdaniu tak oczywistemu, że aż banalnemu, zdaniu, w którym mówię, że trudno jest opisywać duszę artysty. Toż nawet brodaty sprawca tylu naszych kłopotów formułując słynną XI tezę o Feuerbachu nie zamierzał w swoim dążeniu do zmieniania świata zrezygnować z jego opisu. Inna rzecz, że wolał słowo "jasny" od słowa "skomplikowany" , za co tez jedni go cenią, a inni krytykują.
Ty zaś w swoim wystąpieniu nie tylko de facto prawo już nie tylko do ocen, ale i do opisu. Przypomniałem w swoim tekście decyzje personalne podejmowane przez redakcję "Tygodnika Solidarność" . Były to decyzje polityczne, przemyślane i podejmowane w dobrej wierze, wynikające z koncepcji wyciszania i minimalizowania napięć między Związkiem a władzami. Określiłem je jako bolesne i powstrzymałem się od oceny moralnej. I oto co się dzieje – tę jednoznacznie krytyczną ocenę formułujesz w swojej polemice Ty, zdajesz się jednak powiadać, że przedstawione przeze mnie fakty dają się objaśnić jedynie w kategoriach konszachtów i spisku, bo tak określasz dążenie red. Mazowieckiego i Episkopatu do znalezienia jakiegoś konsensu z wicepremierem Rakowskim. Tyś rzekł.

A jakie wnioski? Co robić z faktami, które Ciebie i Sentymentalna pannę S. gorszą?
Czy chcesz zając miejsce Winstona Smitha w Wydziale Dokumentów? Czy nie lepiej starać się zrozumieć stanowiska obydwu stron, a przede wszystkim pozwolić im je wyrazić? Napisałem, że decyzje podejmowane przed red. Mazowieckiego były dla nas bolesne i przy użyciu jednego tylko słowa skwitowałem fakt, że jego umiar nie zapobiegł wprowadzeniu stanu wojennego. Napisałem tyle, ile wiem na pewno. Ty zaś piszesz po nazwisku wprost ( ja nazwisk w swoim tekście uniknąłem, bo nie wystawianie cenzurek mi chodziło): Bronisław Geremek, Tadeusz Mazowiecki, Jan Olszewski i Władysław Siła-Nowicki /…/ na pewno popełniali błędy, i zastanawiasz się czy to dostateczny powód , by poddawać w wątpliwość pobudki ich działania. Czy rzeczywiście to właśnie chciałeś napisać? A przecież są to cytaty z Twojego tekstu. Jeśli piszesz na pewno popełniali błędy – muszę spytać, gdzie te błędy, które popełniali na pewno? Historycy przecież jeszcze przez dziesiątki lat będę się spierać, czy jaki błędy zostały popełnione, a jeśli tak, to kto je popełnił. Rzeczywiście pewne jest to tylko, że decyzje, które musieli podejmować wymienieni przez Ciebie ludzie były trudne, a jeśli któryś z nich określiłby je również jako bolesne to na pewno nie byłaby to dobra okazja do polemiki.
Ale Ty okazję taka potrafisz znaleźć wszędzie. I dlatego napisałem, że nie rozumiem Twojego tekstu, nie rozumiem zademonstrowanej w nim postawy wrogości, tej, która gotowa jest użyć wszelkich metod, Az do preparowania cytatów byle tylko przeciwnika skompromitować. Nie rozumiejąc tej postawy staram się powstrzymać od insynuacji, od przyjęcia, że mimo Twoich zastrzeżeń to, co napisałeś, nie jest tylko polemiką z jakimiś moimi poglądami czy postawami, ale jakby politycznym atakiem na środowisko korowskie.

Bo jakże inaczej mam rozumieć tę partię Twojego tekstu, którą zatytułowałeś Błąd legionistów? Z faktu, że mówię o konieczności unikania tego błędu, mając w pamięci jego skutki, że przypominam, iż konieczność ta była dla nas oczywista już we wrześniu roku osiemdziesiątego, czemu daliśmy wyraz w "Biuletynie Informacyjnym" wyciągasz wnioski o tożsamości naszego myślenia z myśleniem legionistów suponując gotowość okrutnego tłumienia strajków ( to pewnie osobisty konik Jacka Kuronia), strzelania do robotniczych demonstracji, organizowania procesów politycznych, zmuszania przeciwników politycznych do emigracji.
Przypisujesz nam taki rodowód, który z korowców czyni tak bezkrytycznych neopiłsudczyków , jakich trudno byłoby znaleźć nawet w tych ugrupowaniach opozycyjnych, które rzeczywiście sobie Piłsudskiego za patrona obrały, samego zaś Komendanta oceniasz z bezwzględnością peerelowskich podręczników historii. Jesteś oto pewien, że zamach majowy unicestwił młoda polska demokrację. Ależ tu nie ma żadnej pewności, istnieje też inny pogląd, podzielany również przez historyków, iż nie dające się wykluczyć objęcie władzy przez Narodowa Demokrację, uniemożliwione przez zamach majowy, kierowałoby kraj raczej na drogę, którą podążały ówczesne Włochy. Powiedz, że zamach majowy był złem – zgodzę się, powiedz, że miał dla kraju fatalne skutki – będę z Tobą, ale jeśli po prostu powiadasz, że był unicestwieniem młodej polskiej demokracji, to jest to tego rodzaju półprawda, która od razu staje się całym kłamstwem.
Znowu rzecz bardzo skomplikowaną chcesz widzieć bardzo prosto, znowu zapominasz zapytać o racje drugiej strony. A przecież dążenie do zrozumienia racji różnych staraliśmy się uczynić ważnym elementem środowiska korowskiego. Jeśli nawiązywaliśmy do tradycji związanej z nazwiskiem Marszałka Piłsudskiego, to bardzo wyraźnie podkreślaliśmy, co uważamy w niej za wartościowe. Bodaj jedyny tekst o Piłsudskim, jaki wyszedł z naszego środowiska Cienie zapomnianych przodków Adama Michnika precyzyjnie rozgraniczał to, co w tej tradycji uważamy za wartościowe, od tego, co w niej potępiamy.
Wydaliśmy książeczkę Bibuła, daliśmy jednemu z naszych pism tytuł "Robotnik" , ale nawet "towarzysz Wiktor" , nie mówiąc już Marszałku nie stanowił obiektu naszej bezkrytycznej adoracji – stosowane przez niego metody walki takie jak rzucanie bomb czy dokonywanie ekspropriacji – nie znajdowały wśród nas entuzjastów. I właśnie krytycyzm ( my wolelibyśmy: obiektywizm) w stosunku do osoby Komendanta narażał nas na ostrą niejednokrotnie krytykę ze strony Ruchu Obrony, a później KPN, gdzie każdą uwagę krytyczną pod jego adresem odczytywano nieomal jako wyraz opcji antyniepodległościowej.
Tobie jednak nie dość, że starając się ludzi ze środowiska korowskiego zdyskredytować, fałszywie łączysz ich ze wszystkimi grzechami Piłsudskiego i jego stronników – oto kiedyś już nas z Komendantem zblokował, stworzony przez siebie blok zestawiasz z generałem Jaruzelskim, który w Twoim ujęciu wypada w tym porównaniu nad wyraz korzystnie.
Wielu spraw w Twoim tekście nie rozumiejąc, starając się wątpliwości na Twoją tłumaczyć korzyść, nie mając pretensji o ostrość ataków skierowanych na mnie czy moich przyjaciół, tu, właśnie dlatego, że Józef Piłsudski nie jest moim najukochańszym bohaterem, mam prawo i obowiązek powiedzieć, że Twoje zestawienie jest po prostu niegodne.
A może to nie polityczny atak z Twojej strony, a nieporozumienie tylko? Może bierze się ono z przyjęcia bądź odrzucenia pewnych- mogłoby się wydawać czysto literackich – konwencji? Mnie się wydawało i zdania tego nie zmieniłem, że szczerość, jaka zapewnia osobisty punkt widzenia, dokonanie publicznej samoanalizy, może i powinno oczyszczać atmosferę, ułatwiać porozumienie ludziom o różnych doświadczeniach. Mojemu tekstowi, który jest listem czy wyznaniem, przeciwstawiasz tekst niewspółmierny, tekst, w którym swoje doświadczenie próbujesz przedstawić jako prawdę wyłączną.
Traktując mój tekst jako urazowy, oparty na fobiach, frustracjach i pretensjach. Jeśli to właściwe kategorie to pamiętaj, że uderzasz w te moje przywary, o których sam Cię poinformowałem, z których zdaję sobie sprawę i uważam za stosowne podać do publicznej wiadomości. Czy Tobie, zarówno jako pojedynczemu człowiekowi jak i jako członkowi jakiegoś środowiska, z którym się w mniejszym czy większy stopniu identyfikujesz, obce są urazy, fobie, frustracje czy pretensje? I jak to jest z cytowana przez Ciebie biblijna przypowieścią o faryzeuszu i celniku – czy to nie Ty pragnąc swój punkt widzenia przestawić jako obiektywny, stawiasz się ponade mną.
Pycha jest złem. Katolicyzm stawia ja na pierwszym miejscu pośród 7 grzechów głównych. Ale jest jednocześnie wielkim dla teologów fałszywa pokora, będąca w istocie pokrywka pychy. Nawet eremitów o puchę właśnie oskarżano, wciąż jest to problem w ludzkich kategoriach nierozwiązywalny i można powiedzieć tylko tyle, że drugiego o pychę oskarżać, nie dając wiary jego zaprzeczeniom, to przypisywać sobie kompetencje człowieka przerastające – to właśnie grzeszyć bezmiarem pychy.
Walcząc z urazowością, jaka mojemu tekstowi przypisujesz,odbierasz go jednak w kategoriach klasycznych dla reakcji urazowej właśnie, reagując raczej na słowa niż na myśli, z których zostały wyjęte. Oto napisałem, że różni mnie od Romana Bratnego wiara, że prawie każda kurwa szczerze chciałaby być Królewną Śnieżką, a jawnogrzesznica czasami zostaje świętą, na tę myśl Ty reagujesz okrzykiem: "Tylko nie kurwa, tylko nie kurwa!"
Czy to ma być tak, że przy Sentymentalnej pannie S. nie wolno używać wyrazów kurwa, gnida, czy pawian? Czy mamy przyjąć, że takiego zwierzęcia nie ma? Upewniam Cię, Wiktorze, że istnieją na świecie i pawiany i gnidy i kurwy. I myślę, że naprawdę istotne jest tylko to, czy użyte w porównaniach odniesienia rzeczywiście ułatwią nam zrozumienie świata. Maria Magdalena została uznana za świętą nie stając się jednocześnie kim innym i jeśli ktoś żąda, żeby przedstawiać ją jako świętą Tereskę, sprowadza rzecz do absurdu.
Twój protest jest w tym miejscu zaskakujący, bo kieruje się przeciwko sądom powszechnym i od wieków uznanym. Problem Marii Magdaleny, nawróconego grzesznika i 99 sprawiedliwych, zgubionej drachmy, Damy Kameliowej – te kwestie przez kulturę naszą opisane, przemyślane i uwewnętrznione. Więcej: uważam, że ktoś, kto wątpi, że prawie każda kurwa szczerze chciałaby być Królewną Śnieżką, stawia się poza kulturą śródziemnomorską i to właśnie – moim zdaniem – przytrafiło się Romanowi Bratnemu. O tym zresztą jest mój tekst Cena obecności z 18 numeru "Krytyki" znajdującego się w druku, kiedy piszę te słowa, a który będą mogli już znać czytelnicy tej polemiki, tekst, dla którego punktem wyjściowym były moje o Bratnym rozważania zawarte w Liście do Włodzimierza Marta. Właśnie niewiara w dążenie człowieka ku dobru, które wyczytałem z książek Bratnego stała się dla mnie kategorią pozwalającą objaśnić postawę tego pisarza.
Było dla mnie zrozumiałe, a nawet niesłusznie wydawało mi się oczywiste (niesłusznie, bo Ty tę oczywistość kwestionujesz), że wspominając o problemach 500 dni, mowie o epoce, którą 13 grudnia zamknął nieodwołalnie. Pisałem o tym, że trudno nam było bez zdziwienia i pewnego – jakże ludzkiego- niedowiarstwa patrzeć na ludzi, którzy odnowili się w błyskawicznym tempie. Wydawało mi się zupełnie zrozumiałe, że 13 grudnia i w okresie, który potem nastąpił – odbyła się Wielka Weryfikacja, bo z kolei okres pogrudniowy ciągle jeszcze nie został zamknięty, bo trwa nadal, a twoja osoba, stanowisko i działania są jednym z wyznaczników tej trwałości. Jeżeli jednak mówimy o Marii Magdalenie, to godzi się wspomnieć o świętym Tomaszu, który też nie we wszystko i nie od razu gotów był uwierzyć.
Pora już ten spór kończyć, choć może się okazać, że jesteśmy dopiero u początku sporu. Jeśli tak – to ważne, żebyśmy dokładnie wiedzieli, o co się spieramy. I z tego powodu właśnie, dążąc do najjaśniejszej eksplikacji swojego stanowiska, starałem się posługiwać systemem pojęć zaczerpniętych z Ewangelii, co niech ateuszowi będzie wybaczone, bo intencją moją było używanie języka wspólnego dla obracających się w kręgu kultury śródziemnomorskiej.
Na jej też gruncie wystawiłeś mi rachunek za moje wątpliwości, tak w stosunku do robotników dwunastej godziny, jak i Romana Bratnego. Ważniejsze pozycje tego rachunku to faryzeizm, gotowość ponownego otwarcia Berezy Kartuskiej, bliskość ideowa z Wojciechem Jaruzelskim, Romanem Bratnym, "Trybuną Ludu" i "Żołnierzem Wolności" , a wreszcie - last not least - gotowość utopienia Polski we krwi. Jest więc tak, jak pisze Herbert w Przesłaniu Pana Cogito, który nazwisko swoje wziął od wątpiącego Kartezjusza – nagrodzą cię za to tym, co mają pod ręką. Zgódźmy się, że wiele więcej pod ręką nie miałeś. I nie jest tak, abym nie był gotów na otrzymanie tego rachunku, bo różne rzeczy czytałem już tak o sobie, jak i o swoich przyjaciołach. Jeśli więc mówię, że Twojego tekstu nie rozumiem, to nie tyle ze względu na treść, ale raczej z powodu podpisu.
Ale jest jednocześnie tak, że nie jest to przecież rachunek ani pierwszy ani ostatni. Prawa do wolności myśli, prawa do dawania świadectwa nie dostałem od nikogo w prezencie. I dlatego chętnie płacę ten rachunek. Tak mi się szczęśliwie w życiu złożyło, że w świecie kłamstwa i niewoli, który został mi dany, miałem okazję współtworzyć enklawy prawdy i wolności. Byłem i jestem skłonny tą wolnością się dzielić, ale zrzekać się jej nie mam zamiaru, a nawet nie mam prawa. Owa wolność bowiem to nie zdobycz tylko, ale i dziedzictwo, nie prawo tylko, ale i obowiązek.
A tobie, Wiktorze, dodać do tego chciałbym rodzaj osobistej bardzo dedykacji; oto wydawało mi się, i zdania w tej sprawie nie zmieniłem, że dotknąłem tej trudnej problematyki także i dla Twojego dobra. Nie wiem, jak ułoży się przyszłość, ale wiele jest możliwych wariantów, a o jednym z nich słyszałem już niejednokrotnie. Źle jest w tej chwili w Polsce wszystkim: i tej części społeczeństwa, która stara się w nic nie angażować, i opozycji, i władzy. Myślę, że może się przydać moje korowskie doświadczenie, jeśli by ktoś próbował dziś czy jutro podpisywać nowe porozumienie, jeśli by się znaleźli eksperci ( czy tu też wolisz bez cudzysłowu?) którzy pro publico bono będą żądać, aby drogi do tego porozumienia nie blokowali swoim wtrącaniem się tak znani ekstremiści, jak ci z podziemia, jak np. Wiktor Kulerski, i jeśli się nagle dowiesz, że Twoja dalsza praca, kontynuowanie tego, co robisz od iluś tam lat, nie tylko nie jest już nikomu potrzebne, ale raczej szkodliwe, że chcesz komunistów – akurat skłonnych do świętej narodowej zgody – stawiać pod murem, że obiektywnie Twój udział jest na rękę betonowi, i tak dalej i tak dalej.

Przeto z nadzieją, że Ci się moje korowskie doświadczenie przyda i z przekonaniem, że było moim obowiązkiem podzielić się nim z tobą – dłoń ściskam Jan Walc
październik 1984

Generał Kiszczak apeluje na łamach "Gazety" (nr 294, z dn. 18 grudnia 1990 ) o narodową jedność, szermując imieniem Polski domaga się równych praw dla komunistów, zagrożonych prześladowaniami – słowem, ponownie proponuje ten rodzaj porozumienia, który komuniści mieli nam zawsze do zaoferowania, a który dawno dawno temu Adam Michnik określał jako "porozumienie dupy z batem" .
Jest w tej propozycji istotna nowość: ta oto, że przemyślenia generała drukuje gazeta, której Adam Michnik jest redaktorem naczelnym. A na dodatek nikt ze strony redakcji nie opatruje owych przemyśleń komentarzem.
Doszło do zupełnego pomieszania pojęć i czas najwyższy, abyśmy to dostrzegli. Żądanie, aby w dzisiejszej Polsce traktować tak samo tych, którzy o nią walczyli i tych, którzy z nią walczyli – jest zarówno niemoralne jak głupie. Być może gen. Kiszczak tego nie rozumie, ale takiej możliwości po prostu nie ma. I nie ma takiego stołu, przy którym można by ją dawnym władcom peerelu efektywnie zapewnić.
jeżeliby natomiast zastanawiać się, jaki jest najskuteczniejszy sposób, aby nas dzisiaj przeciw komunistom rozsierdzać – to mam wrażenie, że polega on właśnie na tym, aby nam wmawiać, że między nimi a nami nie ma żadnej różnicy, żeśmy siebie warci, a kombatanci z obu stron powinni sobie podać ręce.
Nie mówię tego bynajmniej z intencją wzywania do krwawych rozliczeń – przeciwnie, jestem za wybaczaniem, ale wybaczać można tylko tym, którzy zdają sobie sprawę ze swojej winy, którzy rozumieją, że czynili zło.
Dzisiaj widać już bardzo wyraźnie, jak wielkie szkody przyniosła nam strategia rysowania z zamkniętymi oczami grubej kreski: tysiące łotrów potraktowały ją jako gwarancję bezkarności, a dla tysięcy porządnych łudzi okazała się ona granicą oddzielającą ich od wymarzonej Polski sprawiedliwej murem, o który rozbiła się ich wola uczestniczenia w jej budowie i nadzieja na jej urzeczywistnienie.
Powoływanie się dzisiaj na kontrakt Okrągłego Stołu jest kompletnym nieporozumieniem i piętrowym oszustwem: komuniści zasiadając do rozmów z opozycją mieli nadzieję zachować władzę, a opozycjonistów uwikłać w swoją grę, skłócić, zablokować i w ten sposób zabezpieczyć się przed groźbą wybuchu, jakiego się obawiali. Jaruzelski rozumiał więcej niż Causescu i stało się sprawiedliwie, że los Geniusza Karpat został mu oszczędzony, ale byłoby rażącą niesprawiedliwością, gdybyśmy zgodnie z zaleceniem gen. Kiszczaka, zaprzestali "dzielenia Polaków na lepszych i gorszych" i zaczęli Jaruzelskiego traktować na równi z Wałęsą czy Bujakiem – ot, po prostu jako uczestników dawnej wojny polsko-jaruzelskiej.
Podczas rozmów Okrągłego Stołu wiele osób żywiło obawy, że już samo siadanie do wspólnego stołu z komunistami jest czymś złym, że odbiera ono ludziom demokratycznej opozycji moralną czystość, która była ich siłą; dziś, kiedy kontrakt ten ulega definitywnej likwidacji, jaką będą nadchodzące wybory parlamentarne, trzeba sobie jasno powiedzieć, że ludzie opozycji decydując się na ów kontrakt wybierali mniejsze zło, i że do tego, aby zasiąść przy jednym stole z twórcami stanu wojennego, zmusiła ich wyjątkowo niebezpieczna sytuacja społeczna.
Lepiej jest rozmawiać niż strzelać, ale to jeszcze nie znaczy, że rozmawiać jest na pewno dobrze. Z terrorystami, którzy porwali niewinnych zakładników, wszyscy na ogół chcą rozmawiać i jeszcze dbają o to, żeby się podczas tych rozmów uśmiechać i mówić możliwie aksamitnym głosem, ale robi się to tylko po to, aby uniknąć przelewu krwi – a ostatecznie terroryści albo odlatują do innych terrorystów za granicą albo lądują za kratkami. I nikt nie ma pretensji do szefa delegacji rządowej, który podczas rokowań wszystko im obiecywał. Oczywiście – nikt poza terrorystami, którzy do wszystkich i o wszystko mają pretensje.
A warunkiem pokoju społecznego nie jest bynajmniej zablokowanie rozliczeń – przeciwnie: o pokoju społecznym będziemy mogli mówić wtedy, kiedy będziemy mieli poczucie, że gdzieś wśród nas nie kryją się terroryści. I kiedy będziemy mieli poczucie, że w naszym kraju panuje sprawiedliwość. A nie będzie pokoju społecznego, jeśli będziemy żyć w przekonaniu, że w naszym kraju możliwa jest bezkarność – i muszą o tym pamiętać politycy i publicyści, którzy obawiają się, że dokonywanie rozliczeń przymnaża gniewu i nienawiści. Jest odwrotnie: nienawiść i gniew budzi publicznie demonstrowana bezczelność, jakiej wyrazem jest wydrukowany w "Gazecie" tekst Czesława Kiszczaka.



Teresa Bogucka, Jaka Polska jest nam potrzebna[polemika z Janem Walcem], 3 stycznia 1991, "Gazeta Wyborcza"

Pytanie: kto i do czego jest Polsce potrzebny bardzo dobrze brzmiałoby w czasie rewolucji. W trakcie zmagań słowo "Polska" oznaczałoby pewien ideał, o który walczy oto kolejne pokolenie.
Walczy, by Polska była Polską czyli wcieleniem Sprawiedliwości, Braterstwa i innych pięknych rzeczy. Takiej wymarzonej Polsce nie byliby potrzebni przeciwnicy rewolucji. Byłby wyraźny front oddzielający bojowników słusznej sprawy od wrogów i reszty, potem byłoby radosne zwycięstwo, tańce na ulicach i poczucie, że zaczyna się nowa era.
Potem byłby sąd nad pokonanymi, wyrównanie krzywd i niesprawiedliwości. Nasza rewolucja różniłaby się na pewno od wszystkich innych tym, że w końcu zaczęlibyśmy budować demokracje.
Demokracja zaś polega na tym, że wszyscy obywatele mają takie same prawa bez względu na przeszłe zasługi czy winy.
Los chciał, ze potoczyło się inaczej, komunizm nie został pokonany, tylko się rozlazł. Właściciele PRL oddali władzę. Żadnych burzonych więzień, zdobywanych - barykad, przełomowych dat, tylko od razu, z marszu demokracja i państwo prawa.
i odczuwamy najróżniejsze psychologiczne skutki tego nienaturalnego obrotu rzeczy.
Wśród nich ową irytację, której dął wyraz Jan Walc, przy czym wyraźnie denerwuje go nie tyle to, że generał Kiszczak chodzi wolny zamiast siedzieć w kazamatach z powodu funkcji sprawowanych za ancien regime’u, ile to, że ma dobre samopoczucie, które pozwala mu domagać się równego traktowania na arenie publicznej.
No bo i denerwują ci wszyscy sekretarze, prezesi, naczelnicy, którzy wysługiwali się absurdom systemu, strzegli go i bronili jak niepodległości, sami żyjąc w nim wygodnie. Dziś kręcą interesy, tworzą spółki, przechodzą w wyborach samorządowych, wygrywają konkursy na dyrektorów. Niektórzy z nich kradli, inni wykorzystywali okłady, jeszcze inni zapewne stworzyli swe firmy uczciwie. Ale wszyscy pospołu mają owo świetne samopoczucie, nie noszą pokutnych worów, nie mówią choćby "myliliśmy się" i jedynie generał Jaruzelski powiedział "przepraszam" . Podobnie denerwują dzienni- karze, którzy jeszcze niedawno pisali donosy, a teraz lekko przenieśli swe moralne oburzenie z ekstremy na oprawców z NKWD, hochsztaplerzy naukowi, którzy latami mącili ludziom w głowach, artyści, którzy dopiero co byli ozdobą WRON-y. Dziś oni bez mała wszyscy kręcą się po scenie publicznej bez żenady i żądają równego traktowania.
Otóż trzeba powiedzieć z cala otwartością — państwo prawa wobec większości takich ludzi jest obojętne. Zakłada, że rozrachunki mogą się odbywać tylko przez indywidualne procesy, a ci, którym przestępstw się nie udowodni mają możność uczestniczyć w życiu zawodowym i publicznym stosownie do kwalifikacji czy poparcia, jakie zdobędą. Prawo było i będzie zawsze bezradne wobec ludzkich wad i słabości jak brak samokrytycyzmu, bezczelność, koniunkturalizm, tchórzostwo, cynizm, cwaniactwo. A to są cechy. które komunizm nagradzał i rozwijał
Gruba kreska wcale nie gwarantuje przestępcom bezkarności, ale i oczywiście nie czyni takiej sprawiedliwości, jakiej daremnie oczekujemy od losu: ze grzechy i wady będą ukarane, a cnoty i zasługi nagradzane.
Natomiast nie przewiduje tego, co dałaby nam rewolucja; odpowiedzialności całej warstwy politycznych beneficjentów systemu komunistycznego. Na gruncie obowiązującego prawa jest to niemożliwe.
Walc twierdzi, że póki takie rozliczenie nie zostanie zrobione, w Polsce nie będzie spokoju społecznego.
W trakcie kampanii wyborczej zwolennicy Lecha Wałęsy mówili podobnie. Jarosław Kaczyński pisał, że ludzie widząc, że profitenci dawnego systemu w nowym się mają nawet lepiej, popadają w stan frustracji, która może się zmienić w populistyczny ruch. A Jacek Kurski dodawał, że ludzie będą zdolni do nowych wyrzeczeń, gdy przekonają się, ze sprawcy ich cierpień — nomenklatura, cierpi nędzę nie mniejszą niż oni.
Jak widać, taka diagnoza stanu świadomości stawiana jest niezależnie od podziałów politycznych, a mimo to na- suwa się pytanie, czy jest ona słuszna.
Sejm oprócz ustawy samorządowej dal społeczeństwu dwie wyraźnie mierzące w nomenklaturę: o spółdzielczości i o dochodzeniu zwrotu majątku przejętego przez spółki, Jak wiadomo, spółdzielcy, samorządy, rady pracownicze, czyli ci bezpośrednio zainteresowani, ich nie wykorzystują.

W sondażu po pierwszej turze kampanii wyborczej, w której siekiera waliła w grubą kreskę, a spod niej uciekały czerwone mrówki, na pytanie: czym przede wszystkim powinien się zająć prezydent, tylko 6 proc. badanych wymieniło rozliczenie nomenklatury, A wreszcie, Leszek Moczulski, jedyny, który w tej sprawie posunął się do konkretów i obiecał trybunały specjalne, dostał 2,5 proc. głosów, podczas gdy Tymiński, który nomenklatury wręcz bronił, miał wynik 10 razy lepszy.
Wszystko to razem nasuwa taką uwagę, iż nie należy swoich przeświadczeń przedstawiać w zdaniach zaczynających się od słów "ludzie uważają". Było to uzasadnione, jak długo elity mówiły w imieniu zakneblowanego społeczeństwa, ale w wyborach ono się wypowiedziało. Większość jest obojętna lub niechętna rozliczeniom.
Ta większość oczywiście może nie mieć racji. W końcu pół roku temu bardzo niewielki odsetek respondentów uważał, że trzeba natychmiast zmienić prezydenta. Przypomnijmy więc, ze i w kwestii rozrachunków może nastąpić zmiana nastawienia opinii publicznej i postawimy pyta- nie, które jakoś wszyscy wymijają: jak to zrobić? Zmienić ustawodawstwo, które pozwoli zdefiniować kategorie profilentów PRL i zawiesić ich prawa publiczne, póki nie złożą satysfakcjonującej samokrytyki?
Dokonać im konfiskaty ponadprzeciętnych majętności ? Usunąć ze wszystkich odpowiedzialnych stanowisk i wprowadzić zakaz ich obejmowania?
Powołać specjalne trybunały z uproszczona procedura?
Czy raczej przyjąć wariant w pełni rewolucyjny, ludność organizuje się oddolnie, by po uważaniu karać winnych w zasięgu ręki.
Wzywanie do tego, by dokonała się historyczna sprawiedliwość trzeba ukonkretnić odpowiadając na pytania: wobec kogo?, jak?, czyimi rękami?

I zastanowić się, jak będzie wyglądali Polska, jeżeli przystąpimy do takich historycznych porachunków.


Anatol Lawina, Kto się czego boi – [list do redakcji], Gazeta Wyborcza nr 6, 1991

Do zabrania głosu w "Gazecie Wyborczej" sprowokowała mnie polemika, miedzy Janem Walcem i Teresą Bogucką, która opublikowana została na łamach "Gazety Wyborczej" 3 stycznia br. [1991]

Nie ulega wątpliwości, że list gen. Kiszczaka o tym, ze czas skończyć z rozliczaniem przeszłości, był prowokacją polityczną. Opublikowanie tego listu w "Gazecie Wyborczej" przed zaprzysiężeniem Prezydenta, do tego bez komentarza jest decyzją polityczną dużej wagi i jest elementem tożsamości politycznej "Gazety°. Tekst Jana Walca odebrałem jako protest przeciwko takiej tożsamości. Rozumiem, te poczuł się do te­go upoważniony Jako ten, który przez wiele lat wspólnie ze środowiskiem związanym z "Gazetą" walczył o demokratyczną Polskę i społeczeństwo obywatelskie.

Oczywiście brak komentarza do listu gen. Kiszczaka, a opublikowanie długiego komenta­rza do stanowiska Jana Walca jest jednoznacznym faktem politycznym. Mam prawo przypuszczać, że za tekstem Teresy Boguckiej kryje się stanowisko redakcji.

Rożnica między tekstami, tak naprawdę, wynika z różnicy zagrożeń, jakie widzą Jan Walc i Teresa Bogucka. Każdy ma prawo walczyć z takimi zagrożeniami, jakie widzi, i ustanawiać odpowiednią hierarchią między tymi zagrożeniami. Może nawet walczyć z urojonymi zagrożeniami. Musi mieć jednak świadomość, że w ten sposób buduje swoją tożsamość polityczną. Solidaryzuję się ze stanowiskiem Jana Walca, że zagrożenia wynikające z bezkarności i nieodpowiedzialności, z nierozliczenia funkcjonariuszy administracji państwowej i samorządowej dla tworzącego się państwa demokratycznego są większe niż zagrożenia z wydumanego polowania na czarownice i chęci odwetu.

Tak samo zgadzam się z jego tezą, że bezkarność i nieodpowiedzialność wyżej wymienionych funkcjonariuszy będzie zwiększać niepokoje społeczne i koszty przechodzenia do normalnie funkcjonującego państwa z gospodarką rynkową.

W przeciwieństwie do Jana Walca ze spokojem przyjmuję do wiadomości fakt, że byli towarzysze wspólnej walki o demokratyczną Polskę są dla "Gazety Wyborczej" większym zagrożeniem dla tych przemian niż byli prominenci i funkcjonariusze komunistyczni.
Nie widzą powodów spierania się o to, czyja tożsamość i postawa jest bliższa etosowi "Solidarności" . Dziwię się swojemu przyjacielowi Janowi Walcowi, że zanim wysłał swój tekst do "Gazety Wyborczej" nie odpowiedział sobie na pytanie — po co?

Anatol Lawina, działacz przedsierpniowej opozycji demokratycznej i podziemnej "Solidarności" , od roku — na wniosek OKP — dyrektor Zespołu Analiz w NIK.



Jan Walc, Z dziejów infamii w Polsce[polemika z Teresą Bogucką i Anatolem Lawina], Wokanda, 17 lutego 1991

W "Gazecie Wyborczej" z 18 grudnia ub.r. gen. Kiszczak napisał, że czas skończyć z dzieleniem Polaków na lepszych i gorszych w zależności od tego, czym się w życiu zajmowali, i zacząć traktować wszystkich po równo. Pozwoliłem sobie napisać krótki artykulik, w którym wyrażałem zdziwienie, iż tego rodzaju teksty i to takiego autora "Gazeta" na swoich łamach publikuje bez słowa komentarza; tekst mój ukazał się w "Gazecie Wyborczej" z obszerną polemiką Teresy Boguckiej 3 stycznia br.[1991]
Były następnie listy czytelników i artykuł Andrzeja Osęki, jednak na moją polemikę z Bogucką zabrakło miejsca; zaproponowano mi usunięcie 2/3 tekstu, na co się nie zgodziłem i jego opublikowanie zaproponowałem redakcji "Wokandy" .
Teresa Bogucka polemizuje z moimi poglądami na temat "grubej kreski" z pozycji jednoznacznie ekstremistycznych: powiada, iż wobec winnych tego wszystkiego, co się tutaj przez ostatnie pół wieku działo, zastosować można albo sąd doraźny, z finałowym wieszaniem na latarni, albo zasadę pełnej bezkarności. Ekstremizm w każdej postaci jest mi głęboko obcy, także wtedy, gdy robi humanistyczne miny. Wydaje mi się, że jest to postawa zdecydowanie niebezpieczna: groźba destabilizacji tkwi bynajmniej nie tylko w rewolucyjnym egzekwowaniu sprawiedliwości, lecz również w oświadczaniu, że sprawiedliwości nie będzie.
Pomysłem zupełnie szczególnym wydaje mi się budowanie "państwa prawa" w ten oto sposób, że oświadcza się na początek, iż prawo sankcjonuje niesprawiedliwość i nie ma mowy, aby mogło być inaczej. Prawo, które jest naszej budowy fundamentem, powiadają architekci, ma to do siebie, że jest bezsilne wobec zła, a bezkarność winnych ma nam sprawić satysfakcję, będzie bowiem oczywistym dowodem, iż wznieśliśmy się na wyższy szczebel rozwojowy. Bardzo mi przykro, ale w tym momencie ekstremiści od grubej kreski przekraczają zarówno granice moralności, jak zdrowego rozsądku i dlatego będę krzyczał-jak napisał niegdyś w sytuacji podobnego zagrożenia Adam Michnik.
Lata pożycia z komunizmem powinny były uczynić nas wszystkich szczególnie wrażliwymi na manipulacje językowe – musi o tym wiedzieć Teresa Bogucka, autorka znakomitej analizy kampanii propagandowej po wydarzeniach radomskich, zamieszczonej przed laty w "Aneksie" – a jednak sama próbuje stosować starą i zgraną sztuczkę: aby uniknąć powiedzenia prawdy o ludziach, których nasza polemika dotyczy, nazywa ich "profitentami" . Takiego wyrazu w polszczyźnie nie ma i rzeczywistość językowa natychmiast pokazuje publicystce język: w druku "profitenci" zamieniają się w "profilentów" , ponieważ ani zecerzy, ani korektorzy utworzonego przez Bogucką wyrazu nie znają, i w ten oto nieoczekiwany sposób powtarza się to, co miało miejsce w słynnym haśle "Syjoniści do Syjamu" .
Tu nie chodzi o żadnych "profitentów" , tak jak w Marcu nie chodziło o żadnych syjonistów, i niechże z lat walki z komuną pozostaną nam doświadczenia, których wtedy nabyliśmy, a w szczególności to doświadczenie najważniejsze, dla którego nasz ówczesny kolega z redakcji "Krytyki" , Vaszek Havel, znalazł tę wspaniałą formułę: ż y c i e w p r a w d z i e.
Więc bardzo proszę, żeby mi nie wmawiać, że wzywam do wieszania komunistów na latarniach – tak się przypadkiem złożyło, że na oblanym benzyną posterunku milicji w Otwocku miałem szansę sprawdzić, że dążeniu do linczu gotów jestem przeciwstawić się nie tylko bezpiecznymi środkami publicystycznymi – ja tylko jestem za tym, aby pamiętać o tych wszystkich, którzy skrzywdzili człowieka prostego. Dla pamięci zostało to nawet wyryte na gdańskim pomniku.

Gruba kreska, na którą powołuje się gen. Kiszczak, żądając, aby wszystkich traktować równo, prowadzi prostą drogą do przestępstwa: każdego, kto by się ważył porównać mnie do Czesława Kiszczaka, oskarżę o zniesławienie (art. 178 §1 k.k.) i nie ma takiej możliwości, abym tego procesu nie wygrał.

I to jest w całej sprawie najważniejsze, oto bowiem swoim postępowaniem piszemy dzisiaj kolejny rozdział dziejów honoru w Polsce , a dzieje honoru nierozerwalnie wiążą się z dziejami infamii, wobec której żądanie nazwania jej po imieniu jest naprawdę moralnym minimalizmem. Niezwykłe, że poszukując moralnych uzasadnień dla politycznej decyzji, na mocy której postanowiono członkom byłej nomenklatury zapewnić bezkarność, częstokroć odwoływano się do chrześcijańskiej zasady wybaczenia, zupełnie nie zdając sobie sprawy, jaka tu czyha pułapka: kościół nie udziela rozgrzeszenia bez aktu skruchy – a hasło grubej kreski wywołało ze strony byłych władców peerelu raczej akty buty.
Jej niewiarygodnym wprost przykładem jest sprawa sądowa, jaką Kazimierz Kąkol wytoczył Agnieszce Maciejowskiej, która w audycji radiowej dała wyraz swojemu oburzeniu, iż Towarzystwo Polsko-Izraelskie zaprosiło do udziału w dyskusji o Marcu 68 człowieka będącego uosobieniem ówczesnej antysemickiej nagonki. Pani Maciejowska zadała retoryczne pytanie, czy prezes Szczypiorski organizując dyskusję na temat holokaustu byłby gotów zaprosić do udziału w niej Adolfa Eichmanna, przy czym zastrzegła, że Eichmanna i Kąkola nie porównuje, pamiętając, iż Kąkol nikogo do gazu nie posłał.
I Kazimierz Kąkol zwraca się do sądu, aby ten w imieniu Rzeczypospolitej bronił jego dobrego imienia przed panią Maciejowską. "O czasy! O, obyczaje!" – krzyczał w tego rodzaju sytuacji Marek Tuliusz, i ja też – jak uprzedzałem – będę krzyczał, i to tym bardziej, że prasa ów proces starannie przemilczała, chociaż Kąkol go w pierwszej instancji wygrał, czego jako żywo nie da się określić jako zdarzenie normalne.
Zjawiska z dziedziny patologii społecznej mają to do siebie, że nawet najdrastyczniejsze i najbardziej bulwersujące spośród nich pojawić się mogą tylko w klimacie przyzwolenia ze strony istotnej części społeczności, przeciw której się zwracają.
Takim właśnie bulwersującym przejawem pomieszania pojęć było skierowane przez Kazimierza Kąkola do organów wymiaru sprawiedliwości żądanie obrony jego dobrego imienia. Przypomniało mi to dowcip z lat powojennych, mówiący o tym, jak do urzędu, zajmującego się zmienianiem nazwisk, zgłosił się obywatel Adolf Dupa. "Pan chce zmienić nazwisko?" – zapytał domyślny urzędnik. "Nie, imię" – odparł petent.
"Dobre imię" Kazimierza Kąkola jest tego rodzaju, że jeżeli dziś do odnośnego urzędu zwróci się jakiś obywatel Kąkol z żądaniem, aby mu zmienić nazwisko, aby nikt nie podejrzewał, że ma on coś wspólnego z Kazimierzem Kąkolem, urząd będzie musiał zadośćuczynić jego prośbie, ustawa bowiem mówi wyraźnie, że każdemu wolno pozbyć się nazwiska, które by go hańbiło. Z dobrodziejstwa ustawy mógłby zapewne skorzystać nawet i sam Kazimierz Kąkol, gdyby zechciał nazwisko zmienić i dokonać niesławnego życia jako anonimowy emeryt. Jak doszło do tego, że ktoś taki jak Kąkol śmie od sądu Rzeczypospolitej domagać się ochrony swojego plugawego imienia? On, będący jednym z motorów takiego obrzydlistwa, jakim była antyinteligencka kampania 1968 roku, awansowany za swoje w niej osiągnięcia na szefa szkoły kłamstwa, jakim był Wydział Dziennikarstwa i Nauk Politycznych, później zaś przesunięty na jeszcze ważniejszy odcinek – do współpracy z pułkownikiem Pietruszką i podobnymi mu osobnikami nad zwalczaniem kościoła katolickiego?
Tak patologiczne zjawisko nie mogło wystąpić w naszym życiu społecznym bez głębszej przyczyny, trzeba przeto zapytać, kto tak ośmielił Kąkola, że ten zdecydował się na swój bezczelny gest. Musimy sobie przede wszystkim powiedzieć kilka rzeczy elementarnych, spośród których najważniejsza jest ta, że nasi rycerze okrągłego stołu zapomnieli najwyraźniej, z kim toczyli
i wygrali – swój bój. Kiedy pojedynek toczy ze sobą dwu szlachetnych rycerzy, wyznawców tego samego kodeksu honorowego – to jest to zupełnie inna sytuacja niż ta, kiedy rycerz walczy z ohydnym smokiem, zajmując się działalnością poniekąd asenizacyjną.
I w sposób oczywisty inaczej postępuje się z pokonanym rycerzem niż z pokonanym smokiem. W naszej sytuacji mamy jednocześnie do czynienia ze zjawiskiem zupełnie naturalnym, jakim jest odrastanie obciętych smoczych głów i ze zjawiskiem nadprzyrodzonym, jakim jest przemiana smoka w szlachetnego rycerza. Na naszych oczach materializują się zjawiska ze złego snu: taki sen, w którym Kazimierz Kąkol jest przyzwoitym człowiekiem, może się przyśnić – jako życzeniowy – jemu samemu, więcej, może się przyśnić i mnie – jako koszmarny, ale kiedy przestajemy odróżniać sen od jawy, to to się nazywa paranoja.

A dla paranoi charakterystyczna jest żelazna logika: bo oto smok mówi tak: siedziałem przy jednym stole z rycerzami, a wiadomo, że rycerze nie siadają do stołu ze smokami, z czego w oczywisty sposób wynika, że ja sam jestem rycerzem, a nie żadnym smokiem. I zaczyna się robić głupio i nieprzyjemnie, bo jak zwykłe w obcowaniu z wariatami – nie wiadomo, jak się właściwie zachować. A co dopiero, kiedy na paranoję zapadł smok? Najbardziej niestosowne wydaje się w tej sytuacji używanie kopii, tarczy i koncerza, czyli zwykłych środków antysmoczych, bo widząc je w naszych rękach smok tylko głębiej się w swoją paranoję zapada i bardziej wierzy, że sam jest rycerzem; wydaje się, że znacznie lepiej chlasnąć go po kłębach mokrą ścierką z okrzykiem "A pódzies!" , co może przywrócić mu poczucie rzeczywistości.
To wszystko, co się dzieje w smoczych łbach, które odrastają jak spółki nomenklaturowe, nie jest ani specjalnie ciekawe, ani szczególnie ważne - póki nam samym nie zaczyna się w głowie mącić. A mam wrażenie, że pomąciło się w głowach od tych smoczych wyziewów naszym rycerzom okrągłego stołu, doskonale znającym rycerski kodeks, jak choćby autor fundamentalnej pracy o dziejach honoru, i nie mogąc przeboleć, iż siedli do stołu ze smokami, wewnętrznie paląc się ze wstydu, próbują teraz ratować sytuację wmawiając wszem i wobec, że siedzieli przy stole z rycerzami.
Ta droga prowadzi donikąd. Komuniści sami skazali się na infamię, dokonywali bowiem przez dziesięciolecia czynów haniebnych. I jest szkodliwą naiwnością, kiedy próbuje się tego nie dostrzegać, a ich działania mające na cełu ratowanie własnej skóry traktuje jako przejawy nawrócenia. Piszę te słowa w chwili, kiedy komunistyczny laureat pokojowej Nagrody Nobla śle czołgi i komandosów do Wilna, Rygi i Tallina; do nieszczęść, jakie spadają na naszych braci Bałtów dokłada się jeszcze zupełnie niepotrzebnie – kompromitacja ważnego dła nas wszystkich symbolu, jakim jest pokojowa Nagroda Nobla.

Pyta Anatol Lawina, po co piszę o tym wszystkim na łamach "Gazety Wyborczej" przypisując jej redaktorom postawę świadomego wiązania się z byłymi wrogami przeciw dawnym towarzyszom wałki Otóż ja mam do "Gazety" stosunek podobny jak do norweskiego parlamentu: mimo oddalenia wiele sympatii i uznania dla szeregu pozytywnych dokonań, więc martwię się, kiedy głupstwa robi Storting, i kiedy "Gazeta" pozwała gen. Kiszczakowi obrażać na swoich łamach porządnych ludzi hańbiącymi porównaniami. Uważam, że są to błędy, za które potem wszyscy płacimy.
I uważam, że żyjemy w ciężkich czasach, kiedy nie stać nas na rozrzutne trwonienie autorytetów, których nadmiaru bynajmniej nie mamy. Bo autorytety owe to dobro społeczne wspólne, a angażowanie ich w skazane na niepowodzenie próby chronienia infamisów przed infamią wiodą nas do zła, znacznie łatwiej bowiem autorytet stracić niż zbudować.
Teresie Boguckiej wydaje się, że musimy odpowiedzieć sobie na pytanie, co robić z komunistami – ja sądzę, że pytanie to jest źle postawione, naprawdę bowiem pamiętać trzeba tylko o tym, czego z nimi robić nie należy. W szczególności nie należy się z nimi zadawać ani o nich troszczyć. Zapracowali sobie bowiem zaiste na los cięższy niż ten, który stał się ich udziałem i muszą go umieć znieść. I nie należy tłumić opinii publicznej, która jest w tej sprawie dosyć klarowna, ani żywić złudzeń, że przemilczanie zła może wieść ku dobru.
Bowiem to opinia publiczna właśnie powinna być w tej sprawie instancją ostateczną. Komuniści nie mają dziś w Polsce dobrego imienia i jest to skutkiem ich własnych działań. Ale pamiętajmy, że dobre imię można sobie zbudować, i to nawet wtedy, jeśli się ma życiorys nieźle zabazgrany - historia zna setki i tysiące takich przykładów, a wiele z nich to polskie przykłady współczesne – wymaga to jednak uznania swoich błędów i cierpliwego dążenia do ich naprawienia.

Budowanie sobie dobrego imienia to długa i ciężka praca, na pewno często nieprzyjemna, bo ludzie długo pamiętają swoje krzywdy i mają do tego prawo, a wszystkim członkom byłej nomenklatury, którzy chcieliby się kiedyś dobrym imieniem cieszyć, trzeba przypomnieć jeszcze jedną smutną dla nich prawdę: otóż dobre imię to nie jest coś, co dostaje się na talony od aktualnych dysponentów władzy, tu decyduje tylko i wyłącznie opinia publiczna.

Doszło jednakże na tym tle do wielu zasadniczych sporów. Warto przypomnieć, że zdecydowanym przeciwnikiem prowadzenia tych rozmów był podówczas Adam Michnik, który nawet posunął się do określenia swych przeciwników mianem „pawianów”.

Solidaryzowałem się excusez le mot- z Michnikiem, a dziś solidaryzuję się z mymi ówczesnymi poglądami - wtedy moja krytyczna ocena osób, które dały się do owych czerwono-czarnych kombinacji wciągnąć, skłoniła Ewę Milewicz, zajmującą odmienne stanowisko, do wykrzyczenia pod moim adresem dramatycznego pytania: „A co byś zrobił, gdyby wyciągnął cię z łóżka w środku nocy telefon od księdza Piaseckiego?!” Odpowiedziałem bez namysłu: „Całym swoim życiem zapracowałem sobie na to, żeby żaden ksiądz Piasecki do mnie z takimi sprawami nie dzwonił”.

Przytaczam tę rozmowę, aby uprzedzić pytanie, które dziś mógłby mi zadać Adam Michnik, gdybyśmy się przypadkiem spotkali: „Co zrobiłbyś 13 grudnia na miejscu gen. Jaruzelskiego?”
I mogłyby przecież jeszcze nastąpić szczegóły: z jednej strony Honecker, z drugiej Husak, z trzeciej Breżniew, to say nothing of the Siwak.

Otóż nie widzę powodu, żeby na takie pytanie odpowiadać. Jakkolwiek bowiem nie było tak, że marszałek Kulikow skamlał u moich drzwi: „Panie Janeczku, błagam pana, niech Pan wprowadzi stan wojenny”, a ja go zrzuciłem ze schodów i wtedy poszedł do Jaruzelskiego, to przecież mam przynajmniej tę zasługę, że mnie ów Kulikow swoich nieprzystojnych propozycji nie czynił. I nie widzę najmniejszego powodu, aby ta skromna zasługa miała mi być odjęta czy kwestionowana.

Może to więc prawda, ze do żadnej partii nie zapisuje się z lenistwa, dlatego, ze mi się nie chce dostosowywać do tych zmian kursów? I właśnie gdzie miałbym się zapisać, skoro jestem zwolennikiem dekomunizacji i rozdziału kościoła od państwa, skoro brzydzą mnie i spoceni mężczyźni w pogoni za władzą, i flirty Bujaka z Kiszczakową, a Michnika z Urbanem¹, skoro chciałbym prywatyzacji i jednocześnie opieki państwa nad słabymi, odpowiedzialności za oświatę i służbę zdrowia, a jak słyszę o liberałach latających na mszę przed śniadaniem, to mam nieodparte wrażenie, że ktoś mnie robi w konia.

Więc z lenistwa pozostanę przy bezpartyjności, razem z tą gnuśną większością, a naszym kochanym politykom życzę z okazji Nowego Roku, żeby zauważyli, że my też w tym kraju mieszkamy.

27 grudnia 1991



^{1. 8 XII 91 na aukcji na cele charytatywne M. Kiszczakowa wystawiła generalski mundur męża, a Z. Bujak swoją legitymację NSZZ „Solidarność”. 12 XII 91 w dyskusji radiowej A. Michnik wystąpił wespół z J. Urbanem. 13 XII 1991, w rocznicę stanu wojennego, w telewizyjnym programie „Refleks” pokazano ową aukcje oraz Michnika, jak po dyskusji wsiada do samochodu Urbana (przyp. wyd. Jan Walc, "Ja tu tylko sprzątam", W-wa 1995)}

Teza, jakoby partie rządzące w krajach byłego bloku wschodniego były partiami lewicowymi, jest w takim samym stopniu prawdziwa jak wszystkie tezy polityczne głoszone oficjalnie w tych krajach. Partie te były bowiem tak lewicowe, jak demokracja socjalistyczna była demokratyczna. Stalin rozumiał to doskonale i dążył do wymordowania wszystkich działaczy lewicowych na rządzonym przez siebie terytorium, co jednak wyraźnie go nie satysfakcjonowało, bowiem uważał również za niezbędne mordowanie i tych, którzy działali poza terenem jego władztwa w tym celu albo ściągał ich do siebie, albo, kiedy to nie było możliwe, gotów był nawet do gestów tak spektakularnych jak rozłupywanie siekierką głowy Trockiego w dalekim Meksyku.

Później znacznie mniej mordowano, było jednak oczywiste, że o ile władcy krajów naszego bloku bywali skłonni do rokowań czy nawet współpracy z działaczami i instytucjami prawicowymi, jak np. Bolesław Piasecki i jego z ONR-u wywiedziony PAX, to wszelkie przejawy lewicowości starali się tępić w zarodku – nie przypadkiem przecież za tak groźną dla siebie uważali wszelką działalność o charakterze związkowym, bowiem związki zawodowe, tworzone dla ochrony interesów pracowniczych, były dla komunistycznej elity szczególnie niebezpieczne.

Do samego końca komuniści hołdowali jednoznacznie antylewicowym założeniom: pragnęli budować silne państwo, oparte na zasadach „ładu i porządku”, o których tak lubił wspominać generał Jaruzelski, i wyzbyte wszelkich instytucji o charakterze samorządowym czy przedstawicielskim; końcowe lata komunizmu w Polsce związane są z osobą Jerzego Urbana, który miał za zadanie publicznie manifestować pogardę, jaką komunistyczne władze żywiły wobec mas pracujących.
Tych mas bali się zawsze jak diabeł święconej wody i nic też dziwnego, że na odchodnym to im właśnie wycięli najzłośliwszy numer bezczelnie kradnąc pojęcie lewicy; rozwiązująca się PZPR miała równie dobre prawo nazwać się sodalicją mariańską jak socjaldemokracją – i jeżeli wybrała wyjście drugie, to w nadziei, że w ten sposób zablokuje owym znienawidzonym masom możliwość powołania swojej reprezentacji.

Historycy ocenią to zapewne jako najbardziej perfidną, a zarazem finezyjną zagrywkę komunistów, jednak na razie mamy do czynienia z niezwykłą sytuacją, w której nikt w Polsce nie ośmiela się założyć lewicowej partii, zewsząd bowiem słychać chóralne pohukiwania komunistów i prawicowców: „Komuna to lewica! Lewica to komuna!”
Oczywiście jestem za pluralizmem – oświadcza głośno poseł Niesiołowski. – Partie lewicowe powinny wziąć udział w wyborach do parlamentu, oczywiście pod warunkiem przyznania się do zamordowania ks. Popiełuszki. Ich nieprzyznawanie się jest idiotyczną bezczelnością, bo przecież i tak wszyscy wiedzą, że księdza komuna zamordowała. A są granice bezczelności, których poseł przekraczać w życiu publicznym nie pozwoli.

Wydawałoby się, że sztuczka jest tak prosta, że się udać nie może, a przecież kiedy poseł Michnik krzyczy, że nazwie świnią każdego, kto jego nazwie lewicowcem, właśnie na tę sztuczkę się nabiera, a jego krzyk jest w ramach tej sztuczki w pełni uzasadniony; gdyby bowiem ktoś obciążył posła Michnika odpowiedzialnością za śmierć ks. Popiełuszki, nazwanie takiego kogoś „świnią” byłoby i tak szczytem franciszkańskiej łagodności.

Więc kto się odważy stworzyć w Polsce lewicę? Sytuacja jest tym bardziej skomplikowana, że w okresie przechodzenia do kapitalizmu oczywistym interesem spadkobierców PZPR-owskiej nomenklatury jest ocalenie stanu posiadania, zdobycie tytułów prawnych, które by pozwoliły zachować w tych nowych warunkach przynajmniej część dóbr zdobytych w poprzedniej epoce, co w oczywisty sposób skłaniać może na przykład w kierunku liberalizmu, ale na pewno nie ku lewicowości.

Zabawne, że taką zdolność przetrwania czy może odtwarzania się wykazała dawna koalicja PAX-owsko-PZPR-owska: przecież tylko dalszej harmonijnej współpracy obu tych przekształconych instytucji zawdzięczamy dzisiejszą niemożność zaistnienia lewicy w Polsce. Nie jest dla mnie jasne, czy ci wszyscy, którzy deklarują się jako zapiekli wrogowie komuny, a jednocześnie nazywają ją lewicą, zdają sobie sprawę z tego, co czynią. Przecież ta znienawidzona przez nich komuna istnieć będzie tak długo, jak długo będzie się ją nazywać lewicą; oto okazuje się, że w czasach, gdy się owej komunie odbiera najrozmaitsze zagrabione przez nią walory, zupełnie bezsensownie chce się jej pozostawić walor lewicowości, ukradzionej dokładnie tak samo jak wszystko inne.

Adam Michnik chce nas zmusić do życia bez Boya. Najpierw w "Tygodniku Powszechnym" (nr 30), w wywiadzie z ks. Bonieckim, później w "Gazecie Wyborczej" (nr 189) w polemice ze Stanisławem Krasnowolskim, czołowy niegdyś protagonista lewicy laickiej publicznie wyrzeka się Boya, wywodząc, że w świecie, w którym przyszło nam żyć, po epoce lagrów i łagrów, nie ma miejsca dla Boya , uosobienia wolnomyślicielskiej postawy polskiej inteligencji.

Boy to przede wszystkim walka o prawdę, a więc walka z zakłamaniem, a co za tym idzie z tymi wszystkimi, którzy z jakichkolwiek względów przedkładają nad prawdę fałsz, a nad wiedzę ciemnotę. Jeżeli tak się Boya rozumie, to oczywiste, że życie bez Boya jawi się jako grzech najcięższy dla intelektualisty, grzech, którego odpuścić nie można, bo godzi on w fundament naszej kultury.

Adam Michnik, jeden z czołowych europejskich intelektualistów naszego czasu, jest zarazem wybitnym politykiem; jednym i drugim stawał się w dziwnej, sztucznie stworzonej rzeczywistości, która składała się prawie wyłącznie z wad, miała jednak tę niezwykłą zaletę, że można w niej było jednocześnie być wybitnym intelektualistą i wybitnym politykiem. Ale dzisiaj tamta rzeczywistość już nie istnieje, a Adam Michnik nie chce tego przyjąć do wiadomości.

Żyjemy dziś w częściowo normalnym kraju – normalności tej nie należy oczywiście przeceniać, ale udało się nam przynajmniej tyle, że nie żyjemy już w kraju totalnie i konsekwentnie nienormalnym. A oznacza to w praktyce społeczny podział pracy: intelektualiści mają zajmować się prawdą, a politycy znajdowaniem doraźnych rozwiązań, uwzględniających realia.

Polityk we współczesnej Polsce musi brać pod uwagę stanowisko Kościoła katolickiego, który zupełnie niezależnie od publicznych deklaracji w tej sprawie, bierze żywy udział w życiu politycznym i ma pokaźny wpływ na wyniki wyborów, a co za tym idzie, i na kształt rządu i prowadzonej przez niego polityki. Jeżeli więc ktoś jest w dzisiejszej Polsce politykiem, musi dbać, by sobie Kościoła nie zrażać, i to bez względu na to, czy sam do tego kościoła należy, albo czy podziela jego poglądy.

Intelektualista znajduje się w skrajnie odmiennej sytuacji; jemu nie wolno sobie pozwolić na relatywizm, będący podstawą uprawiania polityki. Polityk może np. uzależniać swoją zgodę na ustawę antyaborcyjną od tego, czy inny polityk wyrazi zgodę na ustawę budżetową – intelektualiście tego nie wolno.

Adam Michnik pragnie dziś narzucić obowiązujące polityków normy wszystkim współobywatelom i domaga się uznania kierowniczej roli Kościoła nie pozostawiając żadnej alternatywy, chyba że ktoś chciałby przyjąć do siebie proponowane przez Michnika kategorie "ateizm tramwajowy" bądź "antyklerykalizm zoologiczny". Takie propozycje można robić bezkarnie tylko w świecie bez Boya , aby nie dosięgnął polityka-Michnika piorun ironii, aby nie musiał jak diabeł od święconej wody parskać i krztusić się słysząc o "katolicyzmie pekaesowym" na przykład.

Oczywiście pekaesowy katolicyzm nie jest Michnikowi szczególnie bliski, prawda jest znacznie bardziej dramatyczna: uznając tryumf Kościoła Michnik dochodzi do politycznego wniosku, że jedyne, co mu pozostaje, to gra na frakcje, i że on tradycyjnie będzie popierać tę liberalną, a nawet otwarcie przyznawać się do błędów i wypaczeń minionej epoki św. Inkwizycji.
W świecie bez Boya Michnik pytany o zdanie w sprawie wypowiedzi ks. Prymasa na temat AIDS, choroby biorącej się z grzechu i rozprzestrzenianej zgodnie ze wskazaniami Kościoła, zabraniającego używania prezerwatyw – otóż w świecie bez Boya może Michnik odpowiadając na to pytanie mówić wiele i obrazowo na temat nieziemskiej dobroci św. Franciszka. Świat bez Boya daje mu gwarancję, że nikt nie odważy się przeszkodzić takiemu zabiegowi. W świecie bez Boya może Michnik udawać, że można traktować serio wskazanie św. Pawła, iż istnieje religijny obowiązek posłuszeństwa władzy świeckiej, o ile jest ona legalna. A któż ten legalizm zbada? Prymas Wyszyński w sierpniu 1980 roku wzywał do przerwania strajku. Czy dlatego, że legalnie rządził nami Babiuch? Jeśli Papież ściskał dłoń Gierka i Jaruzelskiego, to może nasze przeciwko nim bunty były grzechem?
Z kościelnego punktu widzenia grzechem były, a zarazem i nie były, grzeszyliśmy bowiem nie słuchając Prymasa Tysiąclecia, ale czyniliśmy tak w słusznej – jak się okazało – sprawie. Ty, Adasiu, też masz zapewne nadzieję, że wolno ci się zaprzeć Boya po trzykroć, zanim kur zapieje, działasz bowiem w sprawie słusznej, popierając puławian przeciw natolińczykom, ale proszę, bój się Boya .

Od chwili powstania w drugiej połowie lat siedemdziesiątych zorganizowanej opozycji demokratycznej było sprawą niejasną, czy powołano ją do życia w celu przywrócenia porządku czy też raczej jego obalenia.

W dosyć oczywisty sposób oba te cele przyświecały jej jednocześnie, co powodowało liczne zawikłania zarówno wtedy, gdy rzecz się działa, jak i dzisiaj, gdy w miarę za świeżej pamięci próbować ją opisywać. Ale z tą świeżą pamięcią nie jest wcale tak dobrze, jeśli bowiem na przykład zadamy sobie pytanie o formację poprzedzającą, to znaczy rewizjonistów, z całą pewnością jesteśmy w stanie powiedzieć tyle, iż chodzi o gatunek wymarły. Ale kiedy? Wiadomo, że najpierw wymarły tury, a rewizjoniści dopiero potem, ale szczegóły gubią się w dziejowej pomroce.
A rzecz jest nie bez znaczenia, to właśnie bowiem owi rewizjoniści, gatunek ani nie opisany, ani nawet dokładnie nie zdefiniowany, dali w warunkach PRL początek działaniom bądź przynajmniej rozważaniom na temat przywracania porządku. W sposób oczywisty musieli oni zakładać, iż porządek niegdyś istniał, a dopiero później się wypaczył, splątał, zaprzepaścił i zaczeluścił, na skutek czego niezbędne stało się jego przywrócenie.
I tu natrafiamy – podążając tropem rewizjonistów – na ogromną trudność; wydawałoby się, że nie ma w całej antropologii kultury czegoś oczywistszego niż mit szczęśliwego początku, utraconego raju, do którego za wszelką cenę pragniemy powrócić. Wszystko jest dobrze, jeśli ów złoty wiek, który jest nam wzorcem, jest zarazem bezpiecznie oddalony w czasie rewizjoniści jednak takim ułatwieniem nie dysponowali, stąd też nie mogli dokładnie opisać owego porządku, który chcieliby przywracać.

Czym dla Majów, Inków i Azteków był rok 1492, tym dla rewizjonistów okazał się rok 1968; zamknęła się ich epoka, musieli wyginąć, pozostawiając po sobie dziwaczne legendy, nie całkiem zrozumiałe przekazy utrwalone pismem węzełkowym, w języku, którego nikt nie rozumiał i oczywiście pojedyncze ocalałe jednostki.

Ów rok 1968, który z całego szeregu przyczyn przyszli historycy uznają zapewne za przełomowy w historii świata, to zarazem rok hippisa. Hippis – choć również odwoływał się do mitu szczęśliwego początku – był niezawodnie burzycielem; kochał miłość był jednocześnie przekonany, że cała ludzka cywilizacja godna jest zburzenia, jako kwiatom i miłości przeciwstawna.
O ile rewizjoniści występowali głownie po wschodniej stronie żelaznej kurtyny, hippisi okazali się prawdziwymi dziećmi globalnej wioski i w ciągu kilku zaledwie lat rozplenili się powszechnie, wprowadzając straszliwy pojęciowy bałagan. Istnienie żelaznej kurtyny powodowało bowiem, że proste i jednoznaczne na pierwszy rzut oka hasło make love not war nie tylko mogło, ale musiało znaczyć coś zupełnie innego, kiedy zwracało się przeciwko wojnie w Wietnamie, niż wówczas, gdy tyczyć miało interwencji w Czechosłowacji.

Milan Šimečka tę właśnie interwencję nazwał w swojej książce „przywracaniem porządku”. Zastosowanie tej kategorii w tym miejscu pozwala nam dokonać interesującej obserwacji: kiedy Šimečka o przywracaniu porządku mówi, w sposób oczywisty ironizuje, a przecież jednocześnie cytuje; określenie „porządek” okazuje się kompletnie relatywne.

Czy zatem to, co mieliśmy w Polsce w końcu lat sześćdziesiątych, i później, już w latach siedemdziesiątych, prezentowało się młodym ludziom, znajdującym się w kręgu wpływów hippisowskich idei jako porządek podobnie wart obalenia, jak ten, który starali się obalać ich amerykańscy koledzy?

A może było odwrotnie, może polski hippis w naturalny – choć paradoksalny — sposób stawał się obrońcą cywilizowanego ładu, zakłóconego przez działalność komunistów?

Po zachodniej stronie żelaznej kurtyny hippis był samotny, nie mógł praktycznie liczyć na żadnych sojuszników poza najbardziej zwariowanymi intelektualistami i nie ma w tym żadnego przypadku, że zbuntowana przeciw panującemu porządkowi generacja 1968 r. w końcu wydała z siebie Brigadi Rossi i Rote Armee Fraktion. Zresztą kiedy nasi paryscy koledzy chcieli swoich profesorów z uczelni wyrzucać, nam przypadła akurat odwrotna rola: buntem było protestowanie przeciw usuwaniu profesorów z uczelni czy obrona najbardziej tradycyjnego poety, jakiego wydała nasza literatura.
Stało się więc tak, że konflikt, który powinien mieć charakter pokoleniowy, rozwinął się zupełnie inaczej, co z ogromnym zdziwieniem skonstatował w latach siedemdziesiątych Stefan Nowak na podstawie poważnych i szeroko zakrojonych badań socjologicznych. Polskie pokolenie 1968 zamiast wydać z siebie jako najradykalniejszą grupę Baader-Meinhof, wydało grupę Kuronia-Michnika. To są przecież te same roczniki: Jacek Kuroń i Ulrike Meinhof urodzili się w 1934 roku, Andreas Baader w 1944, Adam Michnik w 1946.

To oczywiście trudne do zrozumienia po dziś dzień. Parę lat temu, wiosną 1985 r. miałem niepowtarzalną okazję poznać najsławniejszego człowieka tej generacji, Daniela Cohn-Bendita, który przeprowadzał ze mną wywiad dla francuskiej telewizji. Nie zapomnę nigdy pytania, od którego zaczął: „Jak wyjaśnisz, że Kuroń, robotniczy przywódca w socjalistycznym kraju, siedzi w więzieniu za prowadzenie manifestacji pierwszomajowej?” – „Wydaje mi się, że wszystko pomyliłeś – odpowiedziałem – robotniczy przywódca w socjalistycznym kraju to Olaf Palme i nikt go w więzieniu nie zamyka”. Najwyraźniej każdy z nas myślał o innym porządku i gdzie indziej postrzegał jego naruszenie.

Ale byłoby przecież daleko idącym uproszczeniem, gdyby ktoś chciał twierdzić, że nasz rok 1968 był tylko przypadkowo zbieżny w czasie z tym z drugiej strony żelaznej kurtyny, że u nas nie było żadnych hippisów, a budowa podziemnego społeczeństwa, która stała się udziałem polskich rówieśników Meinhof i Baadera, była zajęciem nie mającym z ich działaniami nic wspólnego. Kiedy do Henryka Wujca zgłosili się pierwsi robotnicy z Ursusa, powiedzieli po prostu tak: wy jesteście inteligentni i wykształceni, to róbcie te bomby, a my je będziemy rzucać. Byliśmy więc naprawdę bardzo blisko, i ciągle nie było jasne, czy działamy na rzecz przywracania, czy obalania porządku. Myślę, że los wbrew zewnętrznym pozorom okazał się po prostu łaskawszy dla tej części pokolenia, której przyszło urodzić się po wschodniej stronie żelaznej kurtyny.

Wspomniałem o samotności naszych zachodnich rówieśni¬ków i wymieniłem dwa polskie nazwiska; tak się złożyło, że Kuroń był sekretarzem Igora Newerlego, a Michnik – Antoniego Słonimskiego. Ma to wymiar nie tylko symboliczny: ci, którzy mieliby być buntownikami, pozostawali w najściślejszym kontakcie z elitą, co postawę buntu w istotny sposób modyfikowało.

Wydarzenia w Radomiu i Ursusie w znakomity sposób przyczyniały się do niezwykłego wymieszania postaw najbardziej nawet anarchistycznych z konserwatywnymi, pragnącymi bronić ustalonego porządku; Komitet Obrony Robotników bynajmniej nie namawiał nikogo do podpalenia partyjnych komitetów, był jednak gotów nieść pomoc prawną, lekarską i materialną również mocno zanarchizowanym „warchołom” z Radomia.
Właśnie zbieranie informacji i przekazywanie pomocy osobom dotkniętym represjami po czerwcowych wypadkach stało się okazją do niespodziewanie bliskiego kontaktu pomiędzy polską elitą skupioną w kręgu -u a społecznym marginesem - bo przecież ówczesne represje wymierzone były głównie w ten margines, dla przeprowadzenia propagandowej tezy, iż ,,prawdziwi robotnicy” nie mieli z czerwcowymi protestami nic wspólnego.

Zapewne jakąś rolę odegrał w tym wszystkim hippisowski epizod w biografii Mirosława ego, którego dawne kontakty zaowocowały wprowadzeniem do środowiska korowskiego ludzi, którzy w konflikcie z władzą znaleźli się z zupełnie innych przyczyn, ludzi odmiennej kultury – inaczej się ubierających, mówiących, wyznających inne wartości. Niezgoda na komunistyczne status quo była spoiwem mocnym, ale chyba jedynym.
Rychło jednak okazało się, że współdziałanie KOR-owskich intelektualistów z ludźmi zanarchizowanymi, ostentacyjnie długowłosymi czy wytatuowanymi – może okazać się niezwykle opłacalne dla obu stron. Warunki, w jakich pracowały podziemne drukarnie, w sposób dość oczywisty były nie do przyjęcia dla szanującego się inteligenta, tak z uwagi na ogłupiający charakter monotonnej i jednocześnie wyczerpującej fizycznie pracy, jak też ze względów higienicznych – była to bowiem praca w brudzie, przeważnie w piwnicach, a niemożność umycia się należała do jej atrybutów.
Zadrukowywanie na wyciągniętych ze złomu powielaczach dziesiątków i setek ryz papieru było zajęciem żywo przypominających trud Walka Gibały ze Zmierzchu Stefana ego; jedyną perspektywą podczas pracy tego rodzaju są „kubiki”, o których myślał Gibała, czy ryzy, o których myśleli podziemni drukarze. I od wydajności pracy tego rodzaju w znacznej mierze — przynajmniej przez pewien czas — zależały sukcesy demokratycznej opozycji.

O ile intelektualiści zyskiwali na tym dziwnym mariażu wsparcie natury technicznej, o tyle druga strona zyskiwała cenną dla siebie ochronę przed samowolą władzy. Ale przecież nie tylko — wolność słowa, o którą walczyła demokratyczna opozycja, była czymś pożądanym również dla kręgów hippisowskich, które w warunkach realnego socjalizmu nie miały oczywiście możliwości ekspresji. 1 właśnie na styku tych dwu tak różnych środowisk powstał „Puls”.

Wydany jesienią 1977 roku pierwszy numer „Pulsu”, nieregularnego kwartalnika literackiego, jak określili swoje pismo redaktorzy, otwiera tekst profesora Stanisława Ossowskiego Problematyka swobody słowa w dyskusjach naukowych. Jest to artykuł polemiczny wobec tekstu profesora Tadeusza Kotarbińskiego zamieszczonego w „Przeglądzie Kulturalnym” z 26 października 1961 roku. Cenzura nie dopuściła do publikacji artykułu Ossowskiego i doczekał się on druku dopiero w „Pulsie”.
Stało się więc tak, że pierwsze słowa, jakie nowe pismo przekazało swoim czytelnikom były następujące:

Wśród podstawowych zasad demokracji ateńskiej zajmował się postulat, dla którego utworzono specjalne słowo: izogonia; jednakowa dla wszystkich wolność w wypowiadaniu się. Ateny Peryklesa były z tego prawa szczególnie dumne.

Nie ma chyba sposobu, aby wprowadzając w obieg czytelniczy nowe czasopismo silniej zaakcentować dostojny, klasyczny konserwatyzm. Ateny Peryklesa przywołane w pierwszym zdaniu wstępnego artykułu oznaczają przecież, że redaktorzy zwracają się do czytelników słowami: „Dwadzieścia pięć wieków kultury śródziemnomorskiej patrzy na was z łamów naszego czasopisma!”

I w tym samym numerze, jako praktyczna realizacja owej izogenii, pojawia się Allen Ginsberg, na razie wierszem Kral Majales, bo Skowyt ukaże się dopiero w numerze 4-5, na przełomie roku 1978/79, a więc w 22 lata po ukazaniu się oryginału. Opóźnienie jest większe niż w przypadku tekstu profesora Ossowskiego nie tylko o parę lat; o ile bowiem przypomnienie o zasadach ateńskiej demokracji jest pożyteczne w każdym czasie, o tyle będący pokoleniowym manifestem Skowyt ukazuje się opóźniony o całe pokolenie.

I ukazuje się w jakże niezwykłych warunkach: „Puls” był czasopismem związanym z KOR-owską opozycją; nie wiedziałem wtedy, i zresztą nie wiem do dzisiaj, czy związek ten oznaczał również, że „Puls” był finansowany przez KOR, w tym środowisku bowiem sprawy finansowe traktowano ze szczególną dyskrecją. W każdym jednak razie związki te były na tyle silne i na tyle oczywiste, że działacze KOR-u czuli się za „Puls” odpowiedzialni, tym bardziej, że przekonanie o finansowaniu pisma przez KOR, nawet jeśli fałszywe, było jednak podówczas powszechne.

Warunki działania skłaniały do pewnego przewrażliwienia; presja rozpętywanych co i raz antykorowskich kampanii propagandowych kazała dmuchać na zimne i z największą troską i żarliwością pielęgnować to, co za Janem Józefem Lipskim przywykło się później nazywać „etosem KOR-u”. A niektóre publikacje „Pulsu , i to od pierwszego numeru, to był niewątpliwie cios w etos.

O ile bowiem zarówno profesor Ossowski osobiście, jak Peryklesowe Ateny były tego etosu idealną wręcz emanacją, o tyle o Ginsbergu ani całej beat generation nie sposób już tego powiedzieć. Nie ma w tym – jak sądzę – żadnego przypadku, że w pierwszym numerze pisma ukazał się nie Skowyt, ale wspomniany Kral Majales, wiersz czy może poemat poświęcony Czechosłowacji 1968 roku – co z KOR-owskim etosem było już w pełni zgodne, ale jednocześnie padały tam takie oto słowa:

a ja jestem Królem Maja, który po czesku nazywa się Kral Majales
a ja jestem Królem Maja, który śpi ze śmiejącymi się nastolatkami
a ja jestem Królem Maja, rzecz jasna,
bo jestem z pochodzenia Słowianinem i buddyjskim Żydem. ¹

I to już było zupełnie niedobrze, oczywiście nie z uwagi na tego buddyjskiego Żyda, ale z powodu śmiejących się nastolatek. W dodatku w tymże numerze Ginsbergowi towarzyszył jego przyjaciel i wydawca, Lawrence Ferlinghetti:

przechodzi obok purpurowa blondyna i jeden zbyt wysoki cycek wyskakuje i upada na mój talerz zwracam go jej
nie wyglądając na zbyt zakłopotanego
ona to bierze za dobry znak
siada
i daje mi drugi. ²

Otóż działacze KOR-u znaleźli się w sytuacji skrajnie odmiennej: wyglądali na zakłopotanych, nie brali tego za dobry znak, trafnie przewidując, że redakcja po pierwszym numerze zechce dać im drugi.
Obawy te rychło miały się spełnić. W numerze drugim problemy były te same, tylko chyba jeszcze drażliwsze: zaraz po antymarksistowskim eseju Simone Weil z nie drukowanego w Polsce tomu Opression et Liberté, a więc tekstu w pełni zgodnego z KOR-owskim etosem, ukazał się poemat Antoniego Pawlaka I śmierć, wiele śmierci... Był on wprawdzie opatrzony mottem z Walta Whitmana Death, many deaths I ll sing, ale była to bodaj jedyna rzecz, jaką w owym poemacie można było bez zastrzeżeń zaakceptować.
Mówi bowiem bohaterka poematu:

Będę nazywała się Kefas bowiem znaczy to skała a ja potrzebuję opoki na której mogłabym zbudować moją miłość.

Bohater odpowiada spolegliwie:

oto mój penis
powierzam ci go z ufnością
wiem że lubisz trzymać go w dłoniach
patrzeć jak budzi się w nich
jak powoli dźwiga w górę
w twoich małych palcach staje się
kwiatem rozkwitającym (gdy
zrobisz kilka ruchów ręką
wyrzuci z siebie
białe ziarno życia)

Ale to nie jest bynajmniej koniec, jak mógłby ktoś oczekiwać, bowiem para bohaterów poematu zamknęła się na 40 dni i 40 nocy w poszukiwaniu coraz to nowych wariantów:

albo
gdy z głową wtuloną w twoje uda próbuję sięgnąć
aż do bólu języka w rozchylające się przede mną drugie wargi i czuję że zaczynasz się wić wymawiając w jęku moje nowe imię aż po kilku drgnięciach nieruchomiejesz albo
kiedy trzymasz go lekko w palcach
bawiąc się patrzysz
jak pęcznieje i zmienia barwę
z uśmiechem bierzesz w szeroko rozchylone usta
gdy czuję na nim delikatny
dotyk języka i lekkie ssanie
gdy wchodzi głębiej aż do gardła
i mam dreszcze w koniuszkach palców
kiedy potrafię już tylko wyszeptać
szybciej szybciej —
przy wciąż gwałtowniejącym oddechu
by za chwilę odczuć ulgę
wielkie kojące ukojenie
popatrz masz na policzku
białe krople, to mogły być nasze dzieci. ³

Wszystko działo się – przypominam – w czasach bardzo odległych – poseł Marek Jurek był jeszcze dzieckiem, Antoni Macierewicz fascynował się Edwardem J. Abramowskim, ani podejrzewając że pisany mu los narodowca, natomiast Michnik i tu tkwi istota problemu – czynił wszystko dla nawiązania dialogu między lewicą laicką i Kościołem katolickim. Oczywiście z dzisiejszej perspektywy może się komuś wydawać, że ów dialog podówczas rozwijał się świetnie – wtedy jednak w bardzo wyraźny sposób kardynał Stefan Wyszyński odmawiał rozmowy nawet z najbardziej katolickimi reprezentantami środowiska KOR-owskiego. Jednocześnie, przemawiając w kościele św. Anny do przedstawicieli środowisk twórczych, stawiał im Prymas Tysiąclecia za wzór Kornela Makuszyńskiego.

Działania środowiska KOR-owskiego były – jak powszechnie wiadomo – oparte na zasadzie jawności, przecież jednak nie chodziło o ujawnienie wszystkiego, a właśnie różnica między postulowanym Makuszyńskim a realnym Pawlakiem ujawniła się za pośrednictwem „Pulsu” jakby zbyt drastycznie.

O ile wiem, z niezrozumiałych do dzisiaj powodów, żywione przez wielu obawy, iż „Trybuna Ludu” zechce na swoich łamach zacytować mniej więcej te fragmenty poematu Pawlaka, które tu przytoczyłem – okazały się ostatecznie płonne, przecież jednak możemy dziś sobie sine ira et studio powiedzieć, że absolutnie nie można było na to liczyć.

Doszło oto do nieoczekiwanej sytuacji komunikacyjnej: w normalnie funkcjonującym kraju powinno w oczywisty sposób istnieć miejsce do publikowania tekstów zarówno Stanisława Ossowskiego, jak Allena Ginsberga, a nawet Antoniego Pawlaka, tyle że niekoniecznie pod wspólną okładką. Że jednak Polska końca lat siedemdziesiątych nie była normalnym krajem, teksty te ukazywały się łącznie, odbierając czytelnikom możliwość wyboru i na skutek tego młodzi i zbuntowani wielbiciele Ginsberga czy Pawlaka chcąc nie chcąc dostawali do ręki Stanisława Ossowskiego czy Simone Weil, zaś erotyczne wynurzenia Pawlaka, wedle reguł działającego podówczas tajnego kolportażu, lądowały na biurkach dostojnych członków Akademii albo wręcz w parafiach kierowanych przez sprzyjających KOR-owskiemu ruchowi odważniejszych księży, sprawiając im niejaki kłopot.

Co ciekawe, kłopoty te nie były naddatkiem, ale stanowiły poniekąd immanentną cechę czasopisma. Było ono wydawane w 3 różniących się wersjach: oryginał – jeśli można się tak wyrazić stanowiły kopie maszynopisowe, oprawne albo nie, które poza przepisanymi na maszynie kartkami tekstów zawierały odbitki fotografii portretowych autorstwa Bartosza Pietrzaka, przedstawiających rozmaite szczególnie dostojne osoby ze środowiska opozycyjnego. Wspominam o tym, bowiem masowe – na ówczesne warunki – wydania NOW-ej już tych ilustracji nie zawierały, co oczywiście wynikało ze względów technicznych. A była jeszcze odmienna wersja londyńska. Uważam za niezbędne zwrócenie w tym miejscu uwagi na tak drobne nawet szczegóły, dzisiejszy czytelnik tych słów najłatwiej zapewne – jeśli w ogóle ówczesne numery „Pulsu” gdzieś znajdzie to w nie ilustrowanym wydaniu NOW-ej, gdy tymczasem realna w końcu lat siedemdziesiątych sytuacja komunikacyjna czasopisma polegała na tym, że np. błogosławionej pamięci Aniela Steinsbergowa czy mecenas Jan Olszewski znajdowali swoje – wspaniałe zresztą – portrety, jako ilustracje cytowanego poematu Pawlaka.

Ateńska izogonia postulowana przez Ossowskiego w 1961 r., zastosowana do praktyki PRL kilkanaście lat później, wystawiła środowiska demokratycznej opozycji na ciężką próbę, wydawało się bowiem oczywiste, że całą machinę, która umożliwiała m.in. publikowanie „Pulsu”, powołano do istnienia bynajmniej nie po to, aby poeta Pawlak miał gdzie opiewać ruję i porubstwo.

I nie da się z tego wyjść interpretując cytowany poemat korzystniej dla autora, nie wystarczy odmachnąć się na Henryka Sienkiewicza Stanisławem Brzozowskim, czy nawet nazwać Pawlaka Owidiuszem PRL-u – wszystko to bowiem dzieje się w sytuacji, kiedy drukowanie i rozpowszechnianie „Pulsu” zagrożone jest więzieniem, a w dodatku ci, którzy gotowi są ryzyko uwięzienia podjąć, czynią to z pobudek różnych od walki o przełamanie obyczajowego tabu. W stosownej skali kwestia dotyczy również tych, którzy nie ryzykując własnej wolności, wspierają demokratyczną opozycję finansowo: w końcu pieniądze zaczęto zbierać na pomoc dla prześladowanych robotników Radomia i Ursusa, w związku z czym zasadnie można było stawiać pytanie, jak daleko sięgały pełnomocnictwa do przeznaczenia ich na cele niebezpośrednio z tą pomocą związane.

Dostrzeżmy wielorakość problemów, jakie postawił przed demokratyczną opozycją „Puls” swoim pojawieniem się w drugim obiegu; nie chcę przez to powiedzieć, że redaktorzy pisma te problemy stworzyli, niemniej jednak to za ich sprawą stały się one widoczne czarno na białym, mimo niewyraźnego jeszcze druku. Nawet najsłabiej czytelne kopie wierszy Piotra Bratkowskiego sytuację uczytelniały:

rób miłość
nie używaj prezerwatyw pigułek i innych dekadenckich wymysłów nie onanizuj się pamiętaj
każda zmarnowana lub źle użyta kropla twojej spermy
to młyn na wodę sił imperialistycznych i zimnowojennych make love not war rób miłość. ⁴

I dla dopełnienia drugi wiersz:

siedzieliśmy na podłodze paląc trawę słuchając Boba Dylana i Włodzimierza Wysockiego potem ktoś przyszedł i kazał się rozejść więc zrobiliśmy rewolucję. ⁵

Problem ideowy rysuje się tu niezwykle wyraźnie: motywacja Bratkowskiego w sposób dosyć oczywisty różni się od tej, która pchnęła do działania Jacka Kuronia, Jana Józefa Lipskiego czy Anielę Steinsbergową. A cóż dopiero, gdyby pomyśleć o tych uczestnikach demokratycznej opozycji, którzy lubili określać się jako jej nurt niepodległościowy!

Bratkowski stwarza wyłącznie kłopoty: przecież nawet kiedy występuje przeciw onanizmowi i zwalczanym przez Kościół środkom antykoncepcyjnym, trudno się z nim zidentyfikować, a cóż dopiero, gdy się okazuje, że wolność, o którą chciałby walczyć, polegać ma na nieskrępowanym dostępie do narkotyków. A przecież – po pierwsze – ruch, w ramach którego pismo się ukazuje, bezustannie zaznacza, że dąży do egzekwowania, a nie łamania prawa; po drugie – znaczna część uczestników tego ruchu, uważając niektóre prawa za niesprawiedliwe i warte zmienienia, w żadnym wypadku nie decydowałaby się na zaprzestanie ścigania handlu narkotykami; i po trzecie wreszcie – z politycznego punktu widzenia deklaracja Bratkowskiego jest strzałem do własnej bramki, i to nie bramki – by tak powiedzieć – prywatnej, ale wspólnej.

I w tym miejscu dotykamy kwestii niezmiernie istotnej: ówczesny ruch demokratycznej opozycji miał charakter wspólnotowy, i to mimo istniejących w nim poważnych różnic: jednym chodziło raczej o to, co społeczne, innym o to, co narodowe, na pewno jednak cały ów ruch nie powstał, aby walczyć o te prawa jednostki, których domagał się w cytowanym wierszu Piotr Bratkowski. Walka szła o przywrócenie jednostce jej praw do nieskrępowanego organizowania się we wspólnoty, co komuniści trafnie uważali za niebezpieczne dla samej istoty ich władzy. I to ich przekonanie – błędne lub co najmniej dyskusyjne – iż młodzi ludzie siedzący na podłodze i palący trawę stanowią zagrażającą ustrojowi wspólnotę, miało zasadnicze znaczenie dla owego dziwnego spotkania w drugim obiegu, o którym tu mówimy.

Izogonia powstała i nieoczekiwanie, i sztucznie, stając się przyczyną iście greckiego cudu: powstały sojusz, właśnie ze względu na zasadniczą różnorodność składających się nań elementów, okazał się dysponować ogromną siłą. Środowiska, które stworzyły KOR, a więc elity intelektualne, artystyczne i polityczne mogły stanowić choćby i najdoskonalszy w świecie sztab, ale nie były w stanie wystawić armii, oczywiście poza jakimś jednym czy drugim pułkiem oficerskim – wiadomo jednak, że oficerskimi pułkami nie wygra się żadnej wojny. A tę wojnę wygrano w znacznej mierze za sprawą tego sojuszu. A że owa izogonia doprowadziła do powstania ruchu wielce niehomogenicznego, musiało dojść później do następnej wojny, która przeszła do historii pod nazwą „wojny na górze”. Ale to już zupełnie inna historia.

1. A. Ginsberg, Kral Majales, przeł. Piotr Allen [Piotr Bikont], „Puls” nr 1, s. 61.
2. L. Ferlinghetti, Przeludnienie, przeł. Piotr Allen [Piotr Bikont], „Puls”nr 1, s. 66.
3. A. Pawlak, I śmierć, wiele śmierci..., „Puls” 1978 nr 2, s. 31-38.
4. P. Bratkowski, Make love not war, „Puls” 1979/80 nr 6, s. 91.
5. Rewolucja, ibidem.

Od chwili powstania w drugiej połowie lat siedemdziesiątych zorganizowanej opozycji demokratycznej było sprawą niejasną, czy powołano ją do życia w celu przywrócenia porządku czy też raczej jego obalenia.

W dosyć oczywisty sposób oba te cele przyświecały jej jednocześnie, co powodowało liczne zawikłania zarówno wtedy, gdy rzecz się działa, jak i dzisiaj, gdy w miarę za świeżej pamięci próbować ją opisywać. Ale z tą świeżą pamięcią nie jest wcale tak dobrze, jeśli bowiem na przykład zadamy sobie pytanie o formację poprzedzającą, to znaczy rewizjonistów, z całą pewnością jesteśmy w stanie powiedzieć tyle, iż chodzi o gatunek wymarły. Ale kiedy? Wiadomo, że najpierw wymarły tury, a rewizjoniści dopiero potem, ale szczegóły gubią się w dziejowej pomroce.
A rzecz jest nie bez znaczenia, to właśnie bowiem owi rewizjoniści, gatunek ani nie opisany, ani nawet dokładnie nie zdefiniowany, dali w warunkach PRL początek działaniom bądź przynajmniej rozważaniom na temat przywracania porządku. W sposób oczywisty musieli oni zakładać, iż porządek niegdyś istniał, a dopiero później się wypaczył, splątał, zaprzepaścił i zaczeluścił, na skutek czego niezbędne stało się jego przywrócenie.
I tu natrafiamy – podążając tropem rewizjonistów – na ogromną trudność; wydawałoby się, że nie ma w całej antropologii kultury czegoś oczywistszego niż mit szczęśliwego początku, utraconego raju, do którego za wszelką cenę pragniemy powrócić. Wszystko jest dobrze, jeśli ów złoty wiek, który jest nam wzorcem, jest zarazem bezpiecznie oddalony w czasie rewizjoniści jednak takim ułatwieniem nie dysponowali, stąd też nie mogli dokładnie opisać owego porządku, który chcieliby przywracać.

Czym dla Majów, Inków i Azteków był rok 1492, tym dla rewizjonistów okazał się rok 1968; zamknęła się ich epoka, musieli wyginąć, pozostawiając po sobie dziwaczne legendy, nie całkiem zrozumiałe przekazy utrwalone pismem węzełkowym, w języku, którego nikt nie rozumiał i oczywiście pojedyncze ocalałe jednostki.

Ów rok 1968, który z całego szeregu przyczyn przyszli historycy uznają zapewne za przełomowy w historii świata, to zarazem rok hippisa. Hippis – choć również odwoływał się do mitu szczęśliwego początku – był niezawodnie burzycielem; kochał miłość był jednocześnie przekonany, że cała ludzka cywilizacja godna jest zburzenia, jako kwiatom i miłości przeciwstawna.
O ile rewizjoniści występowali głownie po wschodniej stronie żelaznej kurtyny, hippisi okazali się prawdziwymi dziećmi globalnej wioski i w ciągu kilku zaledwie lat rozplenili się powszechnie, wprowadzając straszliwy pojęciowy bałagan. Istnienie żelaznej kurtyny powodowało bowiem, że proste i jednoznaczne na pierwszy rzut oka hasło make love not war nie tylko mogło, ale musiało znaczyć coś zupełnie innego, kiedy zwracało się przeciwko wojnie w Wietnamie, niż wówczas, gdy tyczyć miało interwencji w Czechosłowacji.

Milan Šimečka tę właśnie interwencję nazwał w swojej książce „przywracaniem porządku”. Zastosowanie tej kategorii w tym miejscu pozwala nam dokonać interesującej obserwacji: kiedy Šimečka o przywracaniu porządku mówi, w sposób oczywisty ironizuje, a przecież jednocześnie cytuje; określenie „porządek” okazuje się kompletnie relatywne.

Czy zatem to, co mieliśmy w Polsce w końcu lat sześćdziesiątych, i później, już w latach siedemdziesiątych, prezentowało się młodym ludziom, znajdującym się w kręgu wpływów hippisowskich idei jako porządek podobnie wart obalenia, jak ten, który starali się obalać ich amerykańscy koledzy?

A może było odwrotnie, może polski hippis w naturalny – choć paradoksalny — sposób stawał się obrońcą cywilizowanego ładu, zakłóconego przez działalność komunistów?

Po zachodniej stronie żelaznej kurtyny hippis był samotny, nie mógł praktycznie liczyć na żadnych sojuszników poza najbardziej zwariowanymi intelektualistami i nie ma w tym żadnego przypadku, że zbuntowana przeciw panującemu porządkowi generacja 1968 r. w końcu wydała z siebie Brigadi Rossi i Rote Armee Fraktion. Zresztą kiedy nasi paryscy koledzy chcieli swoich profesorów z uczelni wyrzucać, nam przypadła akurat odwrotna rola: buntem było protestowanie przeciw usuwaniu profesorów z uczelni czy obrona najbardziej tradycyjnego poety, jakiego wydała nasza literatura.
Stało się więc tak, że konflikt, który powinien mieć charakter pokoleniowy, rozwinął się zupełnie inaczej, co z ogromnym zdziwieniem skonstatował w latach siedemdziesiątych Stefan Nowak na podstawie poważnych i szeroko zakrojonych badań socjologicznych. Polskie pokolenie 1968 zamiast wydać z siebie jako najradykalniejszą grupę Baader-Meinhof, wydało grupę Kuronia-Michnika. To są przecież te same roczniki: Jacek Kuroń i Ulrike Meinhof urodzili się w 1934 roku, Andreas Baader w 1944, Adam Michnik w 1946.

To oczywiście trudne do zrozumienia po dziś dzień. Parę lat temu, wiosną 1985 r. miałem niepowtarzalną okazję poznać najsławniejszego człowieka tej generacji, Daniela Cohn-Bendita, który przeprowadzał ze mną wywiad dla francuskiej telewizji. Nie zapomnę nigdy pytania, od którego zaczął: „Jak wyjaśnisz, że Kuroń, robotniczy przywódca w socjalistycznym kraju, siedzi w więzieniu za prowadzenie manifestacji pierwszomajowej?” – „Wydaje mi się, że wszystko pomyliłeś – odpowiedziałem – robotniczy przywódca w socjalistycznym kraju to Olaf Palme i nikt go w więzieniu nie zamyka”. Najwyraźniej każdy z nas myślał o innym porządku i gdzie indziej postrzegał jego naruszenie.

Ale byłoby przecież daleko idącym uproszczeniem, gdyby ktoś chciał twierdzić, że nasz rok 1968 był tylko przypadkowo zbieżny w czasie z tym z drugiej strony żelaznej kurtyny, że u nas nie było żadnych hippisów, a budowa podziemnego społeczeństwa, która stała się udziałem polskich rówieśników Meinhof i Baadera, była zajęciem nie mającym z ich działaniami nic wspólnego. Kiedy do Henryka Wujca zgłosili się pierwsi robotnicy z Ursusa, powiedzieli po prostu tak: wy jesteście inteligentni i wykształceni, to róbcie te bomby, a my je będziemy rzucać. Byliśmy więc naprawdę bardzo blisko, i ciągle nie było jasne, czy działamy na rzecz przywracania, czy obalania porządku. Myślę, że los wbrew zewnętrznym pozorom okazał się po prostu łaskawszy dla tej części pokolenia, której przyszło urodzić się po wschodniej stronie żelaznej kurtyny.

Wspomniałem o samotności naszych zachodnich rówieśni¬ków i wymieniłem dwa polskie nazwiska; tak się złożyło, że Kuroń był sekretarzem Igora Newerlego, a Michnik – Antoniego Słonimskiego. Ma to wymiar nie tylko symboliczny: ci, którzy mieliby być buntownikami, pozostawali w najściślejszym kontakcie z elitą, co postawę buntu w istotny sposób modyfikowało.

Wydarzenia w Radomiu i Ursusie w znakomity sposób przyczyniały się do niezwykłego wymieszania postaw najbardziej nawet anarchistycznych z konserwatywnymi, pragnącymi bronić ustalonego porządku; Komitet Obrony Robotników bynajmniej nie namawiał nikogo do podpalenia partyjnych komitetów, był jednak gotów nieść pomoc prawną, lekarską i materialną również mocno zanarchizowanym „warchołom” z Radomia.
Właśnie zbieranie informacji i przekazywanie pomocy osobom dotkniętym represjami po czerwcowych wypadkach stało się okazją do niespodziewanie bliskiego kontaktu pomiędzy polską elitą skupioną w kręgu -u a społecznym marginesem - bo przecież ówczesne represje wymierzone były głównie w ten margines, dla przeprowadzenia propagandowej tezy, iż ,,prawdziwi robotnicy” nie mieli z czerwcowymi protestami nic wspólnego.

Zapewne jakąś rolę odegrał w tym wszystkim hippisowski epizod w biografii Mirosława ego, którego dawne kontakty zaowocowały wprowadzeniem do środowiska korowskiego ludzi, którzy w konflikcie z władzą znaleźli się z zupełnie innych przyczyn, ludzi odmiennej kultury – inaczej się ubierających, mówiących, wyznających inne wartości. Niezgoda na komunistyczne status quo była spoiwem mocnym, ale chyba jedynym.
Rychło jednak okazało się, że współdziałanie KOR-owskich intelektualistów z ludźmi zanarchizowanymi, ostentacyjnie długowłosymi czy wytatuowanymi – może okazać się niezwykle opłacalne dla obu stron. Warunki, w jakich pracowały podziemne drukarnie, w sposób dość oczywisty były nie do przyjęcia dla szanującego się inteligenta, tak z uwagi na ogłupiający charakter monotonnej i jednocześnie wyczerpującej fizycznie pracy, jak też ze względów higienicznych – była to bowiem praca w brudzie, przeważnie w piwnicach, a niemożność umycia się należała do jej atrybutów.
Zadrukowywanie na wyciągniętych ze złomu powielaczach dziesiątków i setek ryz papieru było zajęciem żywo przypominających trud Walka Gibały ze Zmierzchu Stefana ego; jedyną perspektywą podczas pracy tego rodzaju są „kubiki”, o których myślał Gibała, czy ryzy, o których myśleli podziemni drukarze. I od wydajności pracy tego rodzaju w znacznej mierze — przynajmniej przez pewien czas — zależały sukcesy demokratycznej opozycji.

O ile intelektualiści zyskiwali na tym dziwnym mariażu wsparcie natury technicznej, o tyle druga strona zyskiwała cenną dla siebie ochronę przed samowolą władzy. Ale przecież nie tylko — wolność słowa, o którą walczyła demokratyczna opozycja, była czymś pożądanym również dla kręgów hippisowskich, które w warunkach realnego socjalizmu nie miały oczywiście możliwości ekspresji. 1 właśnie na styku tych dwu tak różnych środowisk powstał „Puls”.

Wydany jesienią 1977 roku pierwszy numer „Pulsu”, nieregularnego kwartalnika literackiego, jak określili swoje pismo redaktorzy, otwiera tekst profesora Stanisława Ossowskiego Problematyka swobody słowa w dyskusjach naukowych. Jest to artykuł polemiczny wobec tekstu profesora Tadeusza Kotarbińskiego zamieszczonego w „Przeglądzie Kulturalnym” z 26 października 1961 roku. Cenzura nie dopuściła do publikacji artykułu Ossowskiego i doczekał się on druku dopiero w „Pulsie”.
Stało się więc tak, że pierwsze słowa, jakie nowe pismo przekazało swoim czytelnikom były następujące:

Wśród podstawowych zasad demokracji ateńskiej zajmował się postulat, dla którego utworzono specjalne słowo: izogonia; jednakowa dla wszystkich wolność w wypowiadaniu się. Ateny Peryklesa były z tego prawa szczególnie dumne.

Nie ma chyba sposobu, aby wprowadzając w obieg czytelniczy nowe czasopismo silniej zaakcentować dostojny, klasyczny konserwatyzm. Ateny Peryklesa przywołane w pierwszym zdaniu wstępnego artykułu oznaczają przecież, że redaktorzy zwracają się do czytelników słowami: „Dwadzieścia pięć wieków kultury śródziemnomorskiej patrzy na was z łamów naszego czasopisma!”

I w tym samym numerze, jako praktyczna realizacja owej izogenii, pojawia się Allen Ginsberg, na razie wierszem Kral Majales, bo Skowyt ukaże się dopiero w numerze 4-5, na przełomie roku 1978/79, a więc w 22 lata po ukazaniu się oryginału. Opóźnienie jest większe niż w przypadku tekstu profesora Ossowskiego nie tylko o parę lat; o ile bowiem przypomnienie o zasadach ateńskiej demokracji jest pożyteczne w każdym czasie, o tyle będący pokoleniowym manifestem Skowyt ukazuje się opóźniony o całe pokolenie.

I ukazuje się w jakże niezwykłych warunkach: „Puls” był czasopismem związanym z KOR-owską opozycją; nie wiedziałem wtedy, i zresztą nie wiem do dzisiaj, czy związek ten oznaczał również, że „Puls” był finansowany przez KOR, w tym środowisku bowiem sprawy finansowe traktowano ze szczególną dyskrecją. W każdym jednak razie związki te były na tyle silne i na tyle oczywiste, że działacze KOR-u czuli się za „Puls” odpowiedzialni, tym bardziej, że przekonanie o finansowaniu pisma przez KOR, nawet jeśli fałszywe, było jednak podówczas powszechne.

Warunki działania skłaniały do pewnego przewrażliwienia; presja rozpętywanych co i raz antykorowskich kampanii propagandowych kazała dmuchać na zimne i z największą troską i żarliwością pielęgnować to, co za Janem Józefem Lipskim przywykło się później nazywać „etosem KOR-u”. A niektóre publikacje „Pulsu , i to od pierwszego numeru, to był niewątpliwie cios w etos.

O ile bowiem zarówno profesor Ossowski osobiście, jak Peryklesowe Ateny były tego etosu idealną wręcz emanacją, o tyle o Ginsbergu ani całej beat generation nie sposób już tego powiedzieć. Nie ma w tym – jak sądzę – żadnego przypadku, że w pierwszym numerze pisma ukazał się nie Skowyt, ale wspomniany Kral Majales, wiersz czy może poemat poświęcony Czechosłowacji 1968 roku – co z KOR-owskim etosem było już w pełni zgodne, ale jednocześnie padały tam takie oto słowa:

a ja jestem Królem Maja, który po czesku nazywa się Kral Majales
a ja jestem Królem Maja, który śpi ze śmiejącymi się nastolatkami
a ja jestem Królem Maja, rzecz jasna,
bo jestem z pochodzenia Słowianinem i buddyjskim Żydem. ¹

I to już było zupełnie niedobrze, oczywiście nie z uwagi na tego buddyjskiego Żyda, ale z powodu śmiejących się nastolatek. W dodatku w tymże numerze Ginsbergowi towarzyszył jego przyjaciel i wydawca, Lawrence Ferlinghetti:

przechodzi obok purpurowa blondyna i jeden zbyt wysoki cycek wyskakuje i upada na mój talerz zwracam go jej
nie wyglądając na zbyt zakłopotanego
ona to bierze za dobry znak
siada
i daje mi drugi. ²

Otóż działacze KOR-u znaleźli się w sytuacji skrajnie odmiennej: wyglądali na zakłopotanych, nie brali tego za dobry znak, trafnie przewidując, że redakcja po pierwszym numerze zechce dać im drugi.
Obawy te rychło miały się spełnić. W numerze drugim problemy były te same, tylko chyba jeszcze drażliwsze: zaraz po antymarksistowskim eseju Simone Weil z nie drukowanego w Polsce tomu Opression et Liberté, a więc tekstu w pełni zgodnego z KOR-owskim etosem, ukazał się poemat Antoniego Pawlaka I śmierć, wiele śmierci... Był on wprawdzie opatrzony mottem z Walta Whitmana Death, many deaths I ll sing, ale była to bodaj jedyna rzecz, jaką w owym poemacie można było bez zastrzeżeń zaakceptować.
Mówi bowiem bohaterka poematu:

Będę nazywała się Kefas bowiem znaczy to skała a ja potrzebuję opoki na której mogłabym zbudować moją miłość.

Bohater odpowiada spolegliwie:

oto mój penis
powierzam ci go z ufnością
wiem że lubisz trzymać go w dłoniach
patrzeć jak budzi się w nich
jak powoli dźwiga w górę
w twoich małych palcach staje się
kwiatem rozkwitającym (gdy
zrobisz kilka ruchów ręką
wyrzuci z siebie
białe ziarno życia)

Ale to nie jest bynajmniej koniec, jak mógłby ktoś oczekiwać, bowiem para bohaterów poematu zamknęła się na 40 dni i 40 nocy w poszukiwaniu coraz to nowych wariantów:

albo
gdy z głową wtuloną w twoje uda próbuję sięgnąć
aż do bólu języka w rozchylające się przede mną drugie wargi i czuję że zaczynasz się wić wymawiając w jęku moje nowe imię aż po kilku drgnięciach nieruchomiejesz albo
kiedy trzymasz go lekko w palcach
bawiąc się patrzysz
jak pęcznieje i zmienia barwę
z uśmiechem bierzesz w szeroko rozchylone usta
gdy czuję na nim delikatny
dotyk języka i lekkie ssanie
gdy wchodzi głębiej aż do gardła
i mam dreszcze w koniuszkach palców
kiedy potrafię już tylko wyszeptać
szybciej szybciej —
przy wciąż gwałtowniejącym oddechu
by za chwilę odczuć ulgę
wielkie kojące ukojenie
popatrz masz na policzku
białe krople, to mogły być nasze dzieci. ³

Wszystko działo się – przypominam – w czasach bardzo odległych – poseł Marek Jurek był jeszcze dzieckiem, Antoni Macierewicz fascynował się Edwardem J. Abramowskim, ani podejrzewając że pisany mu los narodowca, natomiast Michnik i tu tkwi istota problemu – czynił wszystko dla nawiązania dialogu między lewicą laicką i Kościołem katolickim. Oczywiście z dzisiejszej perspektywy może się komuś wydawać, że ów dialog podówczas rozwijał się świetnie – wtedy jednak w bardzo wyraźny sposób kardynał Stefan Wyszyński odmawiał rozmowy nawet z najbardziej katolickimi reprezentantami środowiska KOR-owskiego. Jednocześnie, przemawiając w kościele św. Anny do przedstawicieli środowisk twórczych, stawiał im Prymas Tysiąclecia za wzór Kornela Makuszyńskiego.

Działania środowiska KOR-owskiego były – jak powszechnie wiadomo – oparte na zasadzie jawności, przecież jednak nie chodziło o ujawnienie wszystkiego, a właśnie różnica między postulowanym Makuszyńskim a realnym Pawlakiem ujawniła się za pośrednictwem „Pulsu” jakby zbyt drastycznie.

O ile wiem, z niezrozumiałych do dzisiaj powodów, żywione przez wielu obawy, iż „Trybuna Ludu” zechce na swoich łamach zacytować mniej więcej te fragmenty poematu Pawlaka, które tu przytoczyłem – okazały się ostatecznie płonne, przecież jednak możemy dziś sobie sine ira et studio powiedzieć, że absolutnie nie można było na to liczyć.

Doszło oto do nieoczekiwanej sytuacji komunikacyjnej: w normalnie funkcjonującym kraju powinno w oczywisty sposób istnieć miejsce do publikowania tekstów zarówno Stanisława Ossowskiego, jak Allena Ginsberga, a nawet Antoniego Pawlaka, tyle że niekoniecznie pod wspólną okładką. Że jednak Polska końca lat siedemdziesiątych nie była normalnym krajem, teksty te ukazywały się łącznie, odbierając czytelnikom możliwość wyboru i na skutek tego młodzi i zbuntowani wielbiciele Ginsberga czy Pawlaka chcąc nie chcąc dostawali do ręki Stanisława Ossowskiego czy Simone Weil, zaś erotyczne wynurzenia Pawlaka, wedle reguł działającego podówczas tajnego kolportażu, lądowały na biurkach dostojnych członków Akademii albo wręcz w parafiach kierowanych przez sprzyjających KOR-owskiemu ruchowi odważniejszych księży, sprawiając im niejaki kłopot.

Co ciekawe, kłopoty te nie były naddatkiem, ale stanowiły poniekąd immanentną cechę czasopisma. Było ono wydawane w 3 różniących się wersjach: oryginał – jeśli można się tak wyrazić stanowiły kopie maszynopisowe, oprawne albo nie, które poza przepisanymi na maszynie kartkami tekstów zawierały odbitki fotografii portretowych autorstwa Bartosza Pietrzaka, przedstawiających rozmaite szczególnie dostojne osoby ze środowiska opozycyjnego. Wspominam o tym, bowiem masowe – na ówczesne warunki – wydania NOW-ej już tych ilustracji nie zawierały, co oczywiście wynikało ze względów technicznych. A była jeszcze odmienna wersja londyńska. Uważam za niezbędne zwrócenie w tym miejscu uwagi na tak drobne nawet szczegóły, dzisiejszy czytelnik tych słów najłatwiej zapewne – jeśli w ogóle ówczesne numery „Pulsu” gdzieś znajdzie to w nie ilustrowanym wydaniu NOW-ej, gdy tymczasem realna w końcu lat siedemdziesiątych sytuacja komunikacyjna czasopisma polegała na tym, że np. błogosławionej pamięci Aniela Steinsbergowa czy mecenas Jan Olszewski znajdowali swoje – wspaniałe zresztą – portrety, jako ilustracje cytowanego poematu Pawlaka.

Ateńska izogonia postulowana przez Ossowskiego w 1961 r., zastosowana do praktyki PRL kilkanaście lat później, wystawiła środowiska demokratycznej opozycji na ciężką próbę, wydawało się bowiem oczywiste, że całą machinę, która umożliwiała m.in. publikowanie „Pulsu”, powołano do istnienia bynajmniej nie po to, aby poeta Pawlak miał gdzie opiewać ruję i porubstwo.

I nie da się z tego wyjść interpretując cytowany poemat korzystniej dla autora, nie wystarczy odmachnąć się na Henryka Sienkiewicza Stanisławem Brzozowskim, czy nawet nazwać Pawlaka Owidiuszem PRL-u – wszystko to bowiem dzieje się w sytuacji, kiedy drukowanie i rozpowszechnianie „Pulsu” zagrożone jest więzieniem, a w dodatku ci, którzy gotowi są ryzyko uwięzienia podjąć, czynią to z pobudek różnych od walki o przełamanie obyczajowego tabu. W stosownej skali kwestia dotyczy również tych, którzy nie ryzykując własnej wolności, wspierają demokratyczną opozycję finansowo: w końcu pieniądze zaczęto zbierać na pomoc dla prześladowanych robotników Radomia i Ursusa, w związku z czym zasadnie można było stawiać pytanie, jak daleko sięgały pełnomocnictwa do przeznaczenia ich na cele niebezpośrednio z tą pomocą związane.

Dostrzeżmy wielorakość problemów, jakie postawił przed demokratyczną opozycją „Puls” swoim pojawieniem się w drugim obiegu; nie chcę przez to powiedzieć, że redaktorzy pisma te problemy stworzyli, niemniej jednak to za ich sprawą stały się one widoczne czarno na białym, mimo niewyraźnego jeszcze druku. Nawet najsłabiej czytelne kopie wierszy Piotra Bratkowskiego sytuację uczytelniały:

rób miłość
nie używaj prezerwatyw pigułek i innych dekadenckich wymysłów nie onanizuj się pamiętaj
każda zmarnowana lub źle użyta kropla twojej spermy
to młyn na wodę sił imperialistycznych i zimnowojennych make love not war rób miłość. ⁴

I dla dopełnienia drugi wiersz:

siedzieliśmy na podłodze paląc trawę słuchając Boba Dylana i Włodzimierza Wysockiego potem ktoś przyszedł i kazał się rozejść więc zrobiliśmy rewolucję. ⁵

Problem ideowy rysuje się tu niezwykle wyraźnie: motywacja Bratkowskiego w sposób dosyć oczywisty różni się od tej, która pchnęła do działania Jacka Kuronia, Jana Józefa Lipskiego czy Anielę Steinsbergową. A cóż dopiero, gdyby pomyśleć o tych uczestnikach demokratycznej opozycji, którzy lubili określać się jako jej nurt niepodległościowy!

Bratkowski stwarza wyłącznie kłopoty: przecież nawet kiedy występuje przeciw onanizmowi i zwalczanym przez Kościół środkom antykoncepcyjnym, trudno się z nim zidentyfikować, a cóż dopiero, gdy się okazuje, że wolność, o którą chciałby walczyć, polegać ma na nieskrępowanym dostępie do narkotyków. A przecież – po pierwsze – ruch, w ramach którego pismo się ukazuje, bezustannie zaznacza, że dąży do egzekwowania, a nie łamania prawa; po drugie – znaczna część uczestników tego ruchu, uważając niektóre prawa za niesprawiedliwe i warte zmienienia, w żadnym wypadku nie decydowałaby się na zaprzestanie ścigania handlu narkotykami; i po trzecie wreszcie – z politycznego punktu widzenia deklaracja Bratkowskiego jest strzałem do własnej bramki, i to nie bramki – by tak powiedzieć – prywatnej, ale wspólnej.

I w tym miejscu dotykamy kwestii niezmiernie istotnej: ówczesny ruch demokratycznej opozycji miał charakter wspólnotowy, i to mimo istniejących w nim poważnych różnic: jednym chodziło raczej o to, co społeczne, innym o to, co narodowe, na pewno jednak cały ów ruch nie powstał, aby walczyć o te prawa jednostki, których domagał się w cytowanym wierszu Piotr Bratkowski. Walka szła o przywrócenie jednostce jej praw do nieskrępowanego organizowania się we wspólnoty, co komuniści trafnie uważali za niebezpieczne dla samej istoty ich władzy. I to ich przekonanie – błędne lub co najmniej dyskusyjne – iż młodzi ludzie siedzący na podłodze i palący trawę stanowią zagrażającą ustrojowi wspólnotę, miało zasadnicze znaczenie dla owego dziwnego spotkania w drugim obiegu, o którym tu mówimy.

Izogonia powstała i nieoczekiwanie, i sztucznie, stając się przyczyną iście greckiego cudu: powstały sojusz, właśnie ze względu na zasadniczą różnorodność składających się nań elementów, okazał się dysponować ogromną siłą. Środowiska, które stworzyły KOR, a więc elity intelektualne, artystyczne i polityczne mogły stanowić choćby i najdoskonalszy w świecie sztab, ale nie były w stanie wystawić armii, oczywiście poza jakimś jednym czy drugim pułkiem oficerskim – wiadomo jednak, że oficerskimi pułkami nie wygra się żadnej wojny. A tę wojnę wygrano w znacznej mierze za sprawą tego sojuszu. A że owa izogonia doprowadziła do powstania ruchu wielce niehomogenicznego, musiało dojść później do następnej wojny, która przeszła do historii pod nazwą „wojny na górze”. Ale to już zupełnie inna historia.

1. A. Ginsberg, Kral Majales, przeł. Piotr Allen [Piotr Bikont], „Puls” nr 1, s. 61.
2. L. Ferlinghetti, Przeludnienie, przeł. Piotr Allen [Piotr Bikont], „Puls”nr 1, s. 66.
3. A. Pawlak, I śmierć, wiele śmierci..., „Puls” 1978 nr 2, s. 31-38.
4. P. Bratkowski, Make love not war, „Puls” 1979/80 nr 6, s. 91.
5. Rewolucja, ibidem.

Wszystko się dokoła zmienia i tylko bezpartyjni po staremu mają przechlapane. A przecież byliśmy, jesteśmy i będziemy stabilną większością polskiego społeczeństwa. Czas najwyższy zrozumieć, że nic się na to nie da poradzić: można liczbę partii zredukować do jedności, można rozwinąć do nieskończoności niemal, a większość i tak stanowić będziemy my, którzy do żadnej partii zapisać się nie chcemy.

Za czasów upadłego reżimu przynajmniej co jakiś czas przypominano sobie o naszym istnieniu z okazji cyklicznie powtarzających się kryzysów. Postanawiano odzyskiwać utraconą więź z masami i stawiać na bezpartyjnych. Obecnie stan kryzysu jakoś się wreszcie ustabilizował, okrzepł i ucodziennił w związku z czym nikt z polityków nie wpada w aż takie zdenerwowanie, żeby zacząć myśleć o bezpartyjnych.

Bezpartyjność była zawsze za mojej pamięci wyzwaniem dla rządzących i pozostała nim nadal, a może nawet jest dziś wyzwaniem jeszcze bardziej ostentacyjnym: tyle partii, takie różne, i jeszcze nam mało, jeszcze się nie podoba, nie łaska się gdzieś wreszcie zapisać? Doszło bowiem na naszych oczach do interesującego nieporozumienia: w dziesięciomilionowej "Solidarności" z roku 1981 spotkali się i ci, którzy walczyli z czerwonym o prawo do zakładania innych partii, i ci, którzy walczyli o prawo do bezpartyjności i jeszcze przecież na dodatek ci, którzy w swojej macierzystej monopartii pragnęli zakładać zabronione w niej frakcje. Jedynym, co nas ze sobą łączyło, był wspólny wróg, więc kiedy go zabrakło, musieliśmy jakoś zastąpić go we własnym zakresie.

I oczywiście obie strony mają w znacznej mierze rację: osobnik bezpartyjny stykając się z tezą, że 2 + 2 = 4 prymitywnie sprawdzi na palcach – i tyle, podczas gdy członek, a w szczególności działacz partyjny łypnie przede wszystkim spod oka, kto też i w czyim interesie z taką tezą wystąpił. Jeżeli twierdzenie takie zechce wygłosić np. postkomunista, musi się liczyć z ostrą polemiką z prawa: usłyszy, że całą wiedzę i kulturę przynieśli tutaj cystersi, ugruntowali benedyktyni, a w ciągu półwiecza komunistycznej opresji kościół stał niewzruszenie na straży tabliczki mnożenia, którą był partia komunistyczna gotowa była oddać w pacht kremlowskim samodzierżcom.

Jeśli z tą samą arytmetyczną tezą wystąpi działacz ZChN-u, zostanie zinterpretowane to jako działanie taktyczne: wcale tak nie myśli, udaje tylko, uprawia chytry kamuflaż, aby tym łatwiej przerobić nasz nieszczęśliwy kraj w państwo wyznaniowe.
Są świadkowie, że Chomeini też twierdził, że 2 + 2 = 4. Czy ta zbieżność nie wywołuje oczywistych skojarzeń?

Do uciążliwych obowiązków członka partii należy pilne śledzenie tabeli kursów politycznych, rozchwianej nierównie bardziej, niż bankowe kursy walut – oto bowiem np. Lech Wałęsa z dnia nadzień zmienia się z żądnego władzy satrapy w ojca demokracji, albo odwrotnie, w zależności od gazety, którą danego dnia weźmiemy do ręki.

Może więc prawda, że do żadnej z partii nie zapisuję się z lenistwa, dlatego że mi się nie chce dostosowywać do tych zmian kursów? I właściwie gdzie miałbym się zapisać, skoro jestem zwolennikiem dekomunizacji i rozdziału kościoła od państwa, skoro brzydzą mnie i spoceni mężczyźni w pogoni z władzą i flirty Bujaka z Kiszczakową a Michnika z Urbanem, skoro chciałbym prywatyzacji i jednocześnie opieki państwa nad słabymi, jego odpowiedzialności za oświatę i służbę zdrowia, a jak słyszę o liberałach latających na mszę przed śniadaniem, to mam nieodparte wrażenie, że ktoś mnie robi w konia. Więc z lenistwa pozostanę przy bezpartyjności, razem z tą gnuśną większością, a naszym kochanym politykom życzę z okazji Nowego Roku, żeby zauważyli, że my też w tym kraju mieszkamy.

Rocznice lubią się z czasem stawać kłopotliwe. 13 grudnia kłopotliwy był zawsze, i wcale nie przestał. Na początku, w ’82, tę rocznicę obchodziło się przecież co miesiąc, ale w stanie wojennym mnóstwo było jeszcze dziwniejszych rzeczy. Teraz obchodzimy ją tylko raz na rok, ale dalej same z tego kłopoty.

Co z tym stanem wojennym i pamięcią o nim zrobić? Wiktor Dłuski proponuje przebić osinowym kołkiem, przegnać upiora z pamięci, bo żadnego z pamiętania o tym pożytku. Pomysł jest pyszny, popieram go w całej rozciągłości i jestem nawet gotów własnym transportem dowieźć Dłuskiemu osinowy kołek żądanego rozmiaru, a potem sobie popatrzę, jak będzie przebijał, i co mu z tego wyjdzie. Bo myślę, że wynalazca technologii przebijania historycznych upiorów osinowymi kołkami powinien na początek dostać pokojową Nagrodę Nobla, a potem wszystkie inne – a my i tak dalej bylibysmy jego dłużnikami.

Radykałowie domagają się jakiegoś straszliwego sądu, który winnych ukaże. Też się w całej rozciągłości zgadzam. Winnych trzeba dla przykładu surowo karać. Dopóki nie będzie oczywiste, że każda wina zostanie przykładnie ukarana – nie będzie spokoju, porządku ani sprawiedliwości. Poproszę jednak o trochę szczegółów: jak będziemy odróżniać winnych od niewinnych, jaką przyjmiemy procedurę, jakie będziemy stosować kary.

Zrozumiałem, jakie to trudne, już w styczniu ’82 roku, kiedy w obozie internowania w Jaworzu Piotr Wierzbicki wytężywszy swój analityczny umysł doszedł do jasnego wniosku, że oto na naszych oczach Naród zdradził sam siebie.Wierzbicki czuł się tym osobiście urażony, a jeszcze bardziej gniewał go brak zrozumienia dla jego analizy ze strony pozostałych internowanych.

„Gazeta Wyborcza” publikuje pamiętniki człowieka wcielonego wbrew własnej woli do ROMO, który podczas wszystkich akcji pacyfikacyjnych, w których brał udział, nieustannie się modlił, żeby to wszystko dobrze się skończyło, i żeby nie wydawano mu szczególnie drastycznych rozkazów, bo rozkazy wykonywał. Jestem głęboko przekonany, że to wszystko prawda, a na dodatek autor tego pamiętnika na pewno nie był wyjątkiem. Było akurat odwrotnie: do wyjątków należeli ci, którzy te rozkazy wykonywali z ochotą.

I jeszcze więcej: nawet ci, którzy rozkazy wydawali, czynili to zapewne często bez przyjemności.

I co z tego? Czy wolno brać udział w pacyfikacji pod warunkiem, że nie znajduje się w tym przyjemności? A co z kopalnią „Wujek”? Gdyby się okazało, że ten, kto wydał tam rozkaz strzelania, znajdował w tym przyjemność, nie należy go stawiać przed sądem, ale odizolować w zakładzie psychiatrycznym. Więc może najbardziej winni są właśnie ci, którzy godzili się brać w tym wszystkim udział, chociaż wcale nie chcieli i zupełnie się nie zgadzali z tym, co zgadzali się robić?

Trudno obalić tezę, że generał Jaruzelski został do wprowadzenia stanu wojennego zmuszony przez towarzyszy radzieckich. Nie chciał, ale musiał. Wybrał mniejsze zło. Czy to znaczy, że nie ponosi odpowiedzialności? Czytałem gdzieś o radzieckiej spikerce telewizyjnej, którą podczas moskiewskiego puczu telefonicznie zawiadomiono, że ma odczytać dekrety junty. Samochód w drodze. Radziecka kobieta znalazła wyjście oczywiste: wypiła duszkiem butelkę wódki. Samochód jak przyjechał, tak i odjechał. Dekrety odczytał ktoś, kto nie miał odwagi wypić butelki wódki. Ale to jednostronna interpretacja: przecież nasza bohaterka mogła odczytać to wszystko lekko mrugając. Może byłoby lepiej?

Jeszcze inne wyjście proponuje Adam Michnik, apelując o abolicję dla winnych stanu wojennego. Też się właściwie z nim zgadzam. Wyjście godne, chrześcijańskie. A kłopot w najbardziej nieoczekiwanym miejscu: dokładnie tak samo jak najradykalniejsi radykałowie z radykalnego skrzydła KPN-u i ZChN-u Michnik nie precyzuje, o kogo mu właściwie chodzi, i jak to ma konkretnie być – rozumiem, że chciałby objąć swoją abolicją członków WRON.
Rozumiem. A co z tymi, którzy strzelali, palcami naciskali język spustowy? Co z mordercami ks. Popiełuszki? Bez stanu wojennego przecież by do zamordowania Księdza Jerzego nie doszło?

Właśnie skazano zabójcę Bogdana Włosika, kapitana SB. Gdzie jest granica dla tej postulowanej abolicji? Od kapitana wzwyż? A może od majora? Albo od generała dywizji, a generałom brygady darujemy? Też nonsens. A nie sposób wybaczyć wszystkim, powiedzieć: można wyprowadzić na ulice czołgi, rozbijać łomami drzwi, wyciągać nocą z domów tysiące ludzi i zamykać ich po więzieniach – i nie ma za to żadnej kary.
Adam Michnik boi się polowania na czarownice i ma oczywiście zupełną rację. Takie polowanie to potworność i szkoda czasu, żeby o tym dyskutować. Ale to nie jest niestety koniec tej dyskusji, bo wina nie może pozostać nie ukarana – i o tym też dyskutować nie sposób.

Adam Michnik opublikował obszerny tekst, w którym wywodzi, dlaczego nie będzie w wyborach prezydenckich głosował na Lecha Wałęsę. Jest mnóstwo szczegółowych powodów i wszystko to bardzo ciekawe. Jeszcze ciekawsze jest jednak to, że czytając ten artykuł nie sposób zrozumieć, jak było możliwe, że ten sam Michnik tego samego Wałęsę jeszcze tak niedawno tak gorąco popierał.

Zwolennicy Wałęsy z kolei broniąc swego idola przed krytyką mówią chętnie, iż Lech nigdy nie popełnił istotnego błędu politycznego. Lubię ich wtedy pytać, czy takim błędem nie było aby wysunięcie kandydatury Tadeusza Mazowieckiego na szefa rządu. I znowu rodzi się pytanie, czy to ten sam Wałęsa proponował tego samego Mazowieckiego na premiera, czy też mamy już do czynienia z dwoma zupełnie różnymi facetami.

Popularny w kręgach lewicowych Heraklit z Efezu twierdził, że nie można dwa razy wejść do tej samej rzeki. To już dziś w Polsce oczywiste, lepiej nie wchodzić ani razu, żeby nie dostać jakiejś brzydkiej wysypki, a kto raz wejdzie i dostanie, na pewno drugi raz próbować nie będzie. Gdyby Heraklit nie był z Efezu, aie na przykład z IFiSu, stanąłby przed innym zagadnieniem: czy mianowicie można spotkać się dwa razy z tym samym Michnikiem albo też i innym współczesnym polskim politykiem.

Jak Państwo świetnie pamiętają, Heraklit był materialistą i cala ta historia z wchodzeniem do rzeki w oczywisty sposób wiąże się z elementarnymi wyborami filozoficznymi. Ktoś inny, kto w przeciwieństwie do Heraklita jest przekonanym idealistą, na przykład Filon z Elektromisu¹ , powiada tak: idea Michnika jest mi znana i mogę się z tą ideą w Michniku upostaciowaną spotykać dowolną ilość razy, a z ideą Wałęsy jest oczywiście dokładnie tak samo, tyle że w dzisiejszych warunkach być może potrzebowalibyśmy do tego przykładu dwu zupełnie różnych idealistów, aie to szczegół.

Na to Heraklit z IfiSu² rzecze zapewne tak: Oczywiście, możesz się wielokrotnie spotykać z ideą Michnika, kwestia bowiem znajduje się w zgoła innym miejscu – czy mianowicie Michnik z ideą Michnika się spotyka. Idea bowiem Michnika – jak uczył już Platon – przebywa w pieczarze, którą dawniej nazywano w Polsce ciemnicą, a współcześnie nazywa się dołkiem albo i kabaryną zgoła. Problem wygląda więc tak: jeśli Michnik przebywa w pieczarze, to może się tam spotkać z ideą Michnika, jeśli jednak zamiast tego lubi się spotykać z zupełnie rzeczywistym Kwaśniewskim – to z ideą Mich¬nika bierze rozbrat.

Podobnie jest z ideą Wałęsy, tyle że ona przebywa w sali BHP³ i to tuż obok idei Anny Walentynowicz oraz Andrzeja Gwiazdy. Nie ma bowiem, mój Filonie, idei Wałęsy bez idei Pani Ani, albo też mówiąc ściślej, to jest już zupełnie inna idea. Należałoby wręcz powiedzieć tak: idea Wałęsy pozostanie w sali BHP na pokolenia, a jeżeli sam Wałęsa przeprowadzi się do Belwederu, to będzie miał gwarancję, że się z tą ideą nigdy nie spotka, chyba żeby jakiś nie znany nikomu robotnik przeskoczył płot, a on musiał prowadzić z nim rokowania w sali BHP – tyle że wtedy spotka się jednocześnie, i to może nawet bardziej, z ideą wicepremiera Jagielskiego ⁴.

Tu wtrąca się do ich rozmowy Demokryt z Belwederu i dalej przekonywać, że inaczej być nie mogło, że konieczność dziejowa determinuje te wszystkie zdarzenia, a na dodatek – dodaje – chodzi o wybór mniejszego zla. Czy naprawdę byłoby lepiej, żeby Michnik dalej siedział w tej ciemnicy, a Wałęsa bez chwili przerwy strajkował w sali BHP? A skoro tak być nie mogło, to musieli wziąć się za łby, jak bowiem Państwo pamiętają, Demokryt wielką wagę przywiązywał do mimesis, czyli naśladowania, przy czym podkreślał, iż człowiek naśladuje to, co widzi w naturze, a nie jakieś abstrakcyjne idee. Stąd więc trudno oczekiwać, aby Michnik naśladował ideę Michnika, znacznie bardziej naturalne, gdy naśladuje to wszystko, co go otacza.

A otacza ich wszystkich targowisko życia – wtrąca Pitagoras z OBOP-u, który przy pomocy rozmaitych wzorów stara się, jak zwykle, wyliczyć, co z tego wszystkiego wyjdzie, aie tym razem rachunek okazuje się niezwykle skomplikowany. Jeżeli bowiem nawet podnieść do kwadratu liczbę członków szeregu partii politycznych, które uważają za niezbędne gromko się o tym i owym wypowiedzieć, i dodać to wszystko do społecznej frustracji pomnożonej przez 45 lat, odejmując jednocześnie zmęczenie, znudzenie, recesję i milion bezrobotnych – to co może wyjść z takiego rachunku?

Targowisko kipi, idee mgliście polatują gdzieś w pieczarach i nastał czas, kiedy tak strasznie trudno na to wszystko nie patrzeć, chociaż wcale się patrzeć nie chce, o ileż lepiej byłoby zająć się czymś swoim, ważnym i naprawdę interesującym, a im wszystkim powiedzieć spokojnie: „Nie ruszajcie moich kół”. Ale przecież doskonale wiadomo, jak to się kończy.

25 listopada 1990

Przypisy od redakcji

1.Elektromis - holding założony w 1987 przez Mariusza Świtalskiego zajmujący się handlem hurtowym, W latach 1994-2002 trwał proces sądowy w sprawie oszustw celnych i nielegalnego obrotu gospodarczego w Elektromisie, zakończony skazaniem czterech spośród trzynastu oskarżonych.

2. IFIS Instytut Filozofii i Socjologii PAN.

3. Sala BHP, sala Stoczni Gdańskiej, w sierpniu 1980 siedziba Międzyzakładowego Komitetu Strajkowego, oraz miejsce negocjacji „Porozumień sierpniowych”.

4. Mieczysław Jagielski (1924-1997) wicepremier w latach 1970-1981, przewodniczący komisji rządowej prowadzącej negocjacje z Międzyzakładowym Komitetem Strajkowym w Gdańsku w sierpniu 1980.

O teczkach, podobnie jak o wszystkim w tym kraju, postanowił Okrągły Stół i jego córka Magdalenka.

I rzekł Okrągły do Antoniego: Do wszystkich teczek możesz zaglądać, ale do tych, co ty wiesz, a ja rozumiem – ani mi się waż, są tam bowiem wiadomości dobrego i złego, i którego dnia w nie zajrzysz, fotel ministerialny utracisz i śmiercią polityczną umrzesz. Potem, jak powszechnie wiadomo, stworzył Okrągły wszelkie zwierzęta, składające się na polskie zoo.

A Korwin-Muszka chytrszy był nad inne zwierzęta polityczno-parlamentarne i rzekł do Antoniego: Czemu nie miałbyś zajrzeć do każdej teczki? Któremu odpowiedział Antoni: Do teczek zaglądamy, ale do tych, które są w środku archiwum MSW, zaglądać nam nie wolno, abyśmy się snadź nie wykopyrtnęli, bo tak nam Okrągły nakazuje. I rzekł Korwin-Muszka do Antoniego: Żadną miarą się nie wykopyrtniecie. Bo wie Okrągły, że któregokolwiek dnia teczki otworzycie, otworzą się i oczy wasze, i będziecie jako Okrągły, wiedząc dobre i złe.

Ujrzał tedy Antoni, że dobre były teczki ku otwieraniu i do oglądania rozkoszne, tedy oglądał je, a Tywonkowi dawał. I otworzyły się oczy Antoniego, i poznał, co nie trzeba, w całej bezwstydnej nagości. I poznawszy począł zszywać listki figowe, aby co bardziej nieprzystojną bezwstydność zasłonić.

I posłyszał Antoni głos Adama przechadzającego się po zoo na wiatrku ze wschodu: Przeczżeś to uczynił, kiedy ci Okrągły zakazał? A i Korwin-Muszka usłyszał głos, a był to głos Prezesa: Iżeś to uczynił, przeklętyś między zoologiem i położę między tobą a nim tego lojala, któregoś po 13 grudnia podpisał. Po ziemi się czołgać będziesz, a procentowego progu normalnej ordynacji nie przekroczysz.

Odrzekł atoli Antoni, któren był mąż sprawiedliwy i doskonały w rodzajach swoich: Napełniona jest Rzeczpospolita nieprawością i widzę ją skażoną, przeto wytracę nieprawości one, korab uczynię, a zabiorę nań wszystkiego po parze, wyjąwszy oczywiście PZPR i stronnictwa sojusznicze wraz z młodzieżowymi przybudówkami jakoż i mi wszelkimi.

Aliści rejwach się podniósł ogromny i cały nim zoolog ogamion, czasy dziś bowiem zgoła nie biblijne i każdy bydlak może się powoływać na prawa zwierzaka i obywatela, co jest zupełnie logiczne, bo w czasach, kiedy Nilowi-Fieldorfowi strzelali w tył głowy albo ks. Popiełuszce przywiązywali kamulki do nóg, żadne prawa człowieka tutaj nie obowiązywały, w szczególności wobec przeciwników jedynie słusznego ustroju, dzisiaj zaś obowiązują, przeto zabójców ks. Jerzego trzeba powypuszczać na wolność, a do gen. Jaruzelskiego ustawić w kolejce po autograf, wyrażając mu wdzięczność, że nie zastrzelił Macierewicza, bo przecież mógł zastrzelić, a wtedy w/w Macierewicz nie byłby żadnym ministrem, a już w szczególności spraw wewnętrznych.

Zasługi W. Jaruzelskiego są przeto nieogarnione i taki Macierewicz w gruncie rzeczy i tak nigdy się generałowi nie wypłaci, a odmawianie mu miejsca w narodowej arce jest w tych ciężkich czasach po prostu świadectwem małości ducha. Co więcej, Macierewicz okazuje się przy tym niedoukiem, nie znającym choćby twierdzenia Gödla tyczącego niezupełności: oto bowiem żadna weryfikacja nie jest możliwa, skoro nie ma sposobu zweryfikowania weryfikatorów, o czym doskonale wiedzieli starożytni Rzymianie, którzy dali owemu przekonaniu wyraz w dramatycznym pytaniu quis custodiet ipsos custodes, co zresztą w gruncie rzeczy sprowadza się do Archimedesa i dostrzeżonego przezeń braku dostatecznie stałego punktu, na którym można by się oprzeć zaczynając jakiekolwiek weryfikacje.

„U nas adin czestnoj czeławiek, a i tot swinia” – krzyczą przeciwnicy otwierania teczek przedstawiając się niewątpliwie w gorszym świetle, niżby należało, bo przecież jako żywo nie wszyscy donosili. To był tylko ideał, mrzonka i czysty woluntaryzm, który zresztą stał się przyczyną nieprzyjemnego upadku najbardziej naukowego z ustrojów.

Chłopaki się rzeczywiście starali przerobić wszystkich na donosicieli, ale właśnie to się nie udało, rodzi się więc pytanie: w imię czego mielibyśmy żyć w przekonaniu, że wszyscy byliśmy ubekami?

5 czerwca 1992

Przykładu niezwykłego dostarcza tu Adam Michnik przyjmując nagrodę za książkę o dziejach honoru w Polsce z rąk Andrzeja Lama, który wykładał cenzorom na specjalnych kursach, jak tropić nieprawomyślności i wredne aluzje w literaturze. Michnik jest przeciwko Wałęsie i Porozumieniu Centrum, więc musi opowiadać się za grubą kreską i jeść żabę w postaci tow. prof. Lama zupełnie niezależnie od tego, jak mu to smakuje.

Bo to już nie jest sprawa smaku ani niesmaku, ale polityki, więc Michnik przełykając żabę na oczach milionów telewidzów odczuwa jednocześnie potrzebę, żeby przyładować jakiemuś generałowi zaprzańcowi, który się Moskałom wysługiwał i leci otwartym tekstem wymieniając gen. Zajączka, który też miał piękny życiorys, zanim go sobie osobiście nie zasrał. Gdyby prof. Lam nadal prowadził szkolenia w temacie aluzji, miałby o czym słuchaczom opowiadać.

7 lipca 1991

Gdzie ja oczy miałam!
Lamentuje Wałęsa nad Michnikiem, a Michnik nad Wałęsą. Lamentują głośno i publicznie, choć sprawa rozwodowa dopiero się rozpoczyna i na pewno czas jakiś jeszcze potrwa. Jak się skończy, kto wygra, jak zostanie podzielony majątek dorobkowy – tego jeszcze nikt nie wie. Jeśli się tak sprawa rozpoczyna, wiadomo na pewno tylko to, że na dżentelmeńską umowę nie ma co liczyć, a szeroki krąg krewnych i znajomych wciągnięty zosta¬nie w całą serię dramatycznych scen, wzajemnych żalów albo i pyskówek.
Stało się, i już się nie odstanie.

Taki rozwód to ciężkie przeżycie nie tylko dla samych zainteresowanych, ale też dla ich przyjaciół, którzy jakoś się w tym wszystkim muszą znaleźć. A oczywiście najtrudniej jest tym, którzy chcieliby być sprawiedliwi i nieuprzedzeni, bo jak awantura rozkręci się na dobre, a z obu stron padają oskarżenia i inwektywy, to chciałoby się uciec od tego wszystkiego jak najdalej i nie musieć w ogóle na to patrzeć.

Tego, co najważniejsze w sporze, i tak nikt nie rozsądzi; przecież zdanie, że Michnik zawdzięcza swoją karierę Wałęsie, jest tak samo prawdziwe jak to, które mówi, że Wałęsa zawdzięcza swoją karierę Michnikowi, a na dodatek oba te zdania są prawdziwe w sposób dramatyczny. Albo to, że oni się nawzajem zdradzali, czy przynajmniej robili skoki na boki, żeby powiedzieć to samo, a łagodniej, opuszczając ostre słowo zdrada. Doskonale wiemy, że tak było, i nie ma co sobie i bliźnim wmawiać, że Wałęsa z Kaczyńskim rozwiązywał krzyżówki, a Michnik spotykał się z Kwaśniewskim, żeby mu pokazać kolekcję motyli.

Było, stało się i nie odstanie. Znacznie ważniejsze jest jednak to wszystko, co dotyczy przyszłości. Żadna ze stron nie ma widocznego pomysłu na życie po rozwodzie, czy też może ściślej: oni mają te pomysły na krzyż, sobie wymyślają, a nas straszą. Lechu – grozi Michnik – uważaj, bo strzelę przeciw twej naturze, krzyknę, żeś ty nie Przewodniczącym NSZZ „Solidarność”, ale... (tu się jednak zawahał i nie krzyknął „Carem!’\ ale powiedział łagodniej: cesarzem). A nam ciarki przechodzą po plecach, że jak Lechu zostanie cesarzem, to tak nas wszystkich weźmie za mordę, że nam się ruski miesiąc nostalgicznie przypomni. Ale i Wałęsa straszy, powiadając, że ten Michnik to się teraz tylko będzie łajdaczył z Kwaśniewskim, majątek cały na to przeputa, w taką nędzę i prostrację nas wpędzi, że od tego tu wybuchnie rewolucja, po której tę rumuńską zaczniemy nazywać aksamitną.

I chociaż pewnie wiele w tych strachach przesady, przecież w tak formułowanych oskarżeniach zawiera się i trochę prawdy. Być może Wałęsa w głębi duszy wcale nie czuje się cesarzem, a demokratycznym demokratą, bardzo chrześcijańskim na dodatek, ale zrobił już wszystko, albo prawie wszystko, żebyśmy widzieli w nim raczej autokratę niż demokratę. Są bowiem rzeczy, w które uwierzyć niepodobna, więc kiedy np. Drawicz przekonuje nas, że Tumanowicz jest mu potrzebny do wspólnego odmawiania różańca, to nie dość, że mu nie wierzymy, ale zaczynamy podejrzewać jeszcze gorsze świństwa niż te, które oni tam w istocie ze sobą robią.

Jedno wydaje się pewne, co jako dawni przyjaciele widzimy ze smutkiem, ale zarazem i z całą pewnością: oni są tak zajęci swoim rozwodem, że jeśli o nas kiedykolwiek myślą, to w kontekście naszej ewentualnej przydatności w sprawie rozwodowej. Obie strony używają wprawdzie namiętnie słowa „obywatel” we wszystkich możliwych formach gramatycznych, ale w praktyce wygląda to tak, że Wałęsa przy pomocy faxu zdejmuje z obywatela albo też obywatelem mianuje, a Michnik z kolegami powołuje koalicję obywatelską, partię o szerokiej platformie, która umożliwi korzystanie z praw obywatelskich w zakresie szerokiego poparcia dla rządu. I oczywiście im szersze poparcie, tym szerszy zakres obywatelskich swobód.

I oto zostaliśmy zaszantażowani, i to na krzyż: koalicja obywatelska grozi, że jak jej nie poprzemy, to możemy w ogóle być zdjęci z obywatela, i jest to przecież niebezpieczeństwo zupełnie realne, podczas gdy strona przeciwna ostrzega, że jeśli z popierania rządu uczynimy sobie proceder, to on się zupełnie naszymi interesami przestanie przejmować. A już się zanadto nie przejmuje; jakby go mocniej wesprzeć, to można by za jakiś czas osiągnąć światowe rekordy – pełne obywatelskie poparcie dla rządu przy stuprocentowej dezaprobacie dla poszczególnych ministrów, i nawet nie chodzi mi tu o ministra spraw wewnętrznych, ale o zbliżających się wielkimi krokami do owych 100% ministrów budownictwa i rolnictwa czy goniącą ich ostro panią minister kultury.

Więc ja też popadam w ten sam lament: gdzie ja oczy miałam! Jak ja teraz sama sobie poradzę! Gdzie oczy obrócę! Ale trudno, nie ma co biadać.
| Rozwody się zdarzają, raz po włosku, raz po gdańsku, i nic na to nie poradzimy. I ten rozwód też się musiał zdarzyć, tym bardziej że oni się pobrali przecież nie z miłości, a z konieczności; jak Państwo świetnie pamiętają, byli przy nadziei i po prostu musieli się pobrać. Z tego związku urodziła się przecież panna S., którą starsi z nas pamiętają jeszcze jako młodziutką i sentymentalną. Ale może już czas, żeby i ona poczuła się dorosła, niezależna i samorządna – i poszła na swoje zamiast wciąż prowadzić wspólne gospodarstwo z kłócącymi się podstarzałymi rodzicami?

24 czerwca 1990

Otwock, 7 maja sup>11

Zanim sąd przystąpi do przesłuchiwania świadka zadaje sakra- mentalne pytanie: czy świadek jest obcy dla stron. Żeby nie było wątpliwości: nie jestem obcy. Od końca 1977 roku byłem współpracownikiem Biura Interwencyjnego KSS”KOR” Jestem współautorem tzw Białej Księgi wydanej przez KOR,a będącej opisem łamania prawa przez milicję, jestem autorem wielu tekstów na ten temat, opublikowanych w nieistniejącym już dziś "Biuletynie Informacyjnym".
Uważam za swój obowiązek poinformować o tym wszystkim czytelników "Tygodnika Solidarność", ponieważ mimo dobrej woli i głębokiego pragnienia, by zachować obiektywizm, mam zapewne do milicji stosunek emocjonalny.

W Otwocku znalazłem się przypadkiem.
Tego wieczora byłem umówiony ze Zbyszkiem Romaszewskim, dawniej moim kierownikiem w Biurze Interwencyjnym KSS-KOR, a obecnie pracownikiem Biura Interwencji Regionu Mazowsze. Nie zastałem Zbyszka, a tylko zostawioną przez niego wiadomość, że w Otwocku doszło do pobicia ludzi na stacji kolejowej i prośbę, abym natychmiast jechał do Otwocka. Nie wiedziałem, o co chodzi ani po co jestem potrzebny, ale Zbyszek takiej prośby nie zostawiłby bez powodu.

Kiedy wszedłem ogromny, falujący tłum na otwockiej stacji, nie zorientowałem się w pierwszej chwili, że tymi ludźmi, których trzeba dziś będzie bronić, są zamknięci w oblężonym posterunku milicjanci. Tłum robił straszne wrażenie. Jeżeli pijani nie przeważają, to z natury rzeczy najbardziej rzucają się w oczy, przyciągają wzrok. I tylko oni, ponieważ tłum jest kompletnie amorficzny, nie ma żadnych przywódców czy prowodyrów. Rozpytuję się na chybił trafił. Słyszę, że milicja pobiła dwóch ludzi, Jeden został aresztowany, drugiego odwieziono do szpitala w Otwocku, jednak ze względu na skomplikowany uraz oka szpital go nie przyjął i w końcu odwieziono go do lepszego szpitala w Warszawie. Jeden z milicjantów, którzy bili, uciekł - tłum pilnuje teraz, by nie uciekli pozostali.

Staram się selekcjonować informacje, które sypią się na mnie ze wszystkich stron. To już nie są szumy informacyjne, ale informacyjny huragan. Ludzie gdzie, mnie prowadzą, coś pokazują, co opowiadają. Wreszcie okazuje się, że to znaczek związkowy, który noszę od - tak dawna, że o nim nie pamiętam, czyni tu ze mnie osobę oficjalną.

Ludzie szczelnie oblegają drewniany budyneczek. Słyszę głosy: Wyłamać drzwi! Dawać go tu! I dziesiątki imion, nazwisk, ksywek ludzi przez tutejszą milicję pobitych. Głowa, ręce, nerki - nie rejestruję tych informacji. Spod wrzawy przebija tylko pamięć - Otwock, Otwock, Otwock - ile to spraw milicyjnych pobić mieliśmy w KOR-owskim Biurze Interwencyjnym stąd właśnie...
Przepycham się do oblężonego budynku, ludzie rozstępują się przed znaczkiem. Mówią, że w środku jest ormowiec, jeden z tych, co bili. Uciekł tu, zamknął się i nie chce wyjść

Tłum próbuje wyłamywać drzwi. Atmosfera wiszącego w powietrzu linczu aż mdli. Jak tych ludzi powstrzymać. I znowu znaczek.

Jestem z Regionu Mazowsze - krzyczę ze schodków. Na miejscu są przedstawiciele Komisji Interwencyjnej. Sprowadzimy ich tutaj, otworzymy komisyjnie /Boże, co z słowo,, ale wtedy nie pojmuję jego nieprzystawalności do sytuacji/, winni zostaną pociągnięci do odpowiedzialności
Z tłumu padają ciągle okrzyki domagające się zastosowania kodeksu Hammurabiego, ząb za ząb, oko za oko. I to nie jest żadna przenośnia, bo jeden z poszkodowanych ma właśnie, zgodnie z opinią tłumu, wybite oko. Moje darcie gardła przynosi jednak jakiś skutek. Apele o praworządność, deklaracje, aby stare sprawy załatwiać po nowemu, wyłuskują z tłumu paru młodych ludzi, którzy wraz ze mną zastawiają drzwi. Pojawia się wysoka postać Zbyszka, który uspokaja ludzi, mówi im o praworządności, ale praworządność dla tego tłumu jest jedna - ukarać winnych, ukarać milicjantów, którzy biją LUDZI.
Zbyszek nie wie, gdzie są świadkowie, owszem, byli, są zapisane personalia, ale nie wiadomo, gdzie tych ludzi szukać.

I właściwie dopiero teraz dostrzegam drugi, oblężony przez tłum budyneczek, z racji jego mizernej architektury nie przychodzi mi do głowy, że to może być komisariat milicji. Tam też jacyś ludzie tarasują drzwi przed tłumem; dostrzegam, że i wokół tego budynku gromadzą się ludzie. Z nadzieją, że może tu czegoś się dowiem, ale bardziej po prostu niesiony falą, a może przez przejście, które samo robi się przed moim znaczkiem, wpływam do środka I dopiero wtedy orientuję się, gdzie jestem, widzę mundury milicyjne, widzę milicjantów w cywilu, których przez ostatnie lata nieomylnie nauczyłem się rozpoznawać. Opanowuje mnie uczucie ulgi. Nareszcie jest jakaś władzą, ktoś, kto tym wszystkim dowodzi.
Pytam o świadków, nerwowo tłumaczę, do czego mi potrzebni.

I dzieje się coś dziwnego: ani milicjanci, ani cywile nie wykazują najmniejszej ochoty, aby mnie indagować, nie żądają, abym się legitymował czy uzasadniał to, że jestem, pytam, próbuję co£ robić. Jeden z cywilów przedstawia się jako miejscowy prokurator rejonowy i przedstawia mi z kartką w ręku przebieg wydarzeń: dwaj pijani. Mariański i Gugała zaczęli ok. godz. 16-tej obrzucać kamieniami pusty komisariat MO. Interwencję podjął patrolujący okolice dworca kapral. Napastnicy stawili opór. Do kaprala dołączył obecny na dworcu funkcjonariusz w cywilu i przypadkowy obywatel. Jeden z milicjantów został powalony przez awanturników. Możliwe, że kiedy się uwalniał, uderzył któregoś z nich. Kapral otworzył posterunek i zatrzymał awanturników, jednego w celi, drugiego w pomieszczeniu biurowym. Krzyczeli, że ich biją, posterunek oblegał tłum.

Ktoś przyprowadza świadka-kolejarza w roboczym kombinezonie. Idziemy do sąsiedniego budynku, gdzie zostawiłem przed kilku minutami oblężonego ormowca. Drzwi są już otwarte, ale ludzie nie dopuścili do linczu. Tłum krzyczy: - to ten w skórze, ormowiec! Znamy go! Dawać go tu! I wyzwiska, wyzwiska, wyzwiska.

Świadek mówi, że widział całe zajście i że ten ormowiec nie brał w nim udziału. Tłum ciągle zjeżony, wlewa się częściowo do budynku., że obecnie do ORMO nie należy. Dawniej, ale dzisiaj już nie. Ludzie rozchodzą się po budynku, szukając wódki i pozostałych milicjantów.

Na środku jednego z pomieszczeń kupa butelek po wódce, ludzie kręcą się, szukając, czy nie ma gdzieś wyjścia na strych, albo do piwnicy, sprawdzają? czy w którejś szafce nie ma ukrytego milicjanta. Niektóre z szafek są zamknięte na kłódki, ktoś bierze się do ich ukręcania, pojawia się koncepcja, że milicjanci dali się ormowcowi pozamykać w szafkach właśnie Kłódki się ostają, kołysząc szafkami sprawdzamy, że ludzi nie ma. Co za ulga! A gdyby byli? A gdyby kolejarz rozpoznał ormowca jako jednego z bijących? Mróz przechodzi po krzyżu.
Podchodzi do mnie jakiś pan, przedstawia się jako przewodniczący MRN, chce się włączyć, coś pomóc. Mówi, że jest tu dopiero od lutego, - W ramach odnowy? - pytam. Potwierdza z kwaśnym uśmiechem i mówi, że mało się tu zmieniło, że teraz pękł wrzód i może coś się ruszy. Radzę ormowcowi, żeby wiał jak najprędzej do domu, ale najwyraźniej się boi.

Razem z przewodniczącym i świadkiem -kolejarzem przeciskamy się na posterunek.

Zbyszek Romaszewski niestrudzenie przemawia do tłumu, chrypi, ciągle uspakaja. Jedyne, co może zrobić, to starać się zapobiec dalszemu rozwojowi sytuacji. Staram się mu pomagać, ale nie jesteśmy w stanie tłumu uspokoić, a najwyżej powstrzymywać go nadal przed zdobyciem siłą komisariatu. Mówię przewodniczącemu MRN,że trzeba wytłumaczyć prokuratorowi i komendantowi milicji, że tym zgromadzonym tłumnie ludziom trzeba coś dać, że nie rozejdą się za darmo. Okazuje się, że prokurator nie ma żadnej koncepcji rozwiązania konfliktu, komendant podobnie, ich głównym zajęciem i wielką zasługą jest powstrzymywanie płk Rusinowicza z Komendy Stołecznej, który przybył na czele oddziałów ZOMO do Otwocka, stacjonuje w Komendzie Miejskiej.

I nie wiem, czy to skaza korowskiego życiorysu, ale wcale nie boję się tego tłumu, w którym nawet najbardziej pijani i rozżarci rozstępują się przed znaczkiem Solidarności; nie boję się nawet ludzi o ewidentnie bandyckich gębach i tatuażach - siedziałem z podobnymi do nich w niejednej celi. Boję się naprawdę płk Rusinowicza. I, ciągle nie wiem, czy uda się ocalić zestrachanego, trzęsącego się na posterunku rudego kaprala..

Rudego dawać! Rudy najgorszy! Ile on ludzi nabił! Tłum wybija szyby w zakratowanych oknach posterunku, do środka wpadają kamienie. Przewodniczący MRN rozmawia z cywilem, jak się okazuje, komendantem całej otwockiej milicji. Ja - z prokuratorem. Romaszewski z kolegami z otwockiej Solidarności przemawiają do tłumu. Na szczęście skądś zdobyli wiecową tubę.
Panie prokuratorze - pytam - dlaczego pan nie zwolni zatrzymanych? Przecież pan musi coś tym ludziom dać! Dowiaduję się, że jeden z zatrzymanych przewieziony został do Warszawy, do szpitala na Grenadierów, gdzie stwierdzono, że pomoc lekarska nie jest mu potrzebna i ostatecznie osadzono go w Izbie wytrzeźwień To komplikuje sprawę: zaczyna działać bariera biurokracji zatrzymany nie należy już ani do MO, ani do prokuratora, ale warszawskich władz miejskich. Nie wiadomo, kto właściwie może go zwolnić.
Z-ca naczelnika Otwocka z dwoma kolegami z miejscowej Solidarności postanawiają jechać do Warszawy, do Izby Wytrzeźwień, bo ani komendant MO ani prokurator nie chcą, nie umieją czy nie mogą - nie wiem - załatwić przez telefon, aby zatrzymanego przewieźć do Otwocka.

Próbuję namówić kolejno prokuratora i komendanta do oświadczenia tłumowi, że milicjanci winni pobicia zostaną ukarani. Jak głową w mur.
Tymczasem w okno aresztu od zewnątrz ktoś wkłada tlące się szmaty. Nie można ich usunąć, bo od wewnątrz okno aresztu zabezpieczone jest - jak zresztą w każdym areszcie - gęstą drucianą siatką. /Godzi się tu dodać, iż powtarzane w TV twierdzenie lekarki pogotowia, dr Ireny Morawskiej, iż zatrzymani wybili szybę w areszcie, a któryś z nich bił głową o kraty, jest kłamstwem - w żadnym areszcie, ze względów konstrukcyjnych, nie można od wewnątrz wybić szyby. Dodajmy przy okazji, że p. dr Morawska wywożąc zatrzymanych oświadczyła rozsierdzonemu tłumowi, że i tak zostali oni za mało pobici, i że jest to najlepsza metoda pracy milicji.

Od zewnątrz wybite okno przysłonięto dyktą i cały gryzący dym wali do aresztu. Milicjanci, którzy się tam schronili, a wśród nich rudy kapral, muszą opuścić celę. Żeby nie pokazywać się tłumowi stają w głównym pomieszczeniu budynku schowani za kotarą. Bezradnie próbuję namówić prokuratora, żeby zawiesił w czynnościach służbowych kaprala, tłumaczę, że jeżeli złoży takie oświadczenie, tłum się uspokoi. Prokurator twierdzi, że nie ma kompetencji, komendant to samo.- Chronią się pod ścianami, chociaż kamienie po wybiciu szyb przestały padać. I tylko powtarzają: panowie, tylko wy możecie coś zrobić, przecież tylko was słuchają.

Ciągle jeszcze słuchają, my ciągle-powtarzamy, że winni będą ukarani zgodnie z obowiązującym prawem, że rozmawiamy z władzami w sprawie zwolnienia pobitych i zatrzymanych, ale tłum - czego by o nim nie powiedzieć - nie jest ani ślepy, ani głuchy, ani głupi i doskonale widzi, że milicja chętnie korzysta z ochrony Związku, ale wypuścić zatrzymanych ani ukarać milicjantów, którzy ich pobili wcale się nie kwapi i próbuje iść na przeczekanie, nie chce nawet podać nazwisk zamieszanych w zajście funkcjonariuszy. I czeka, aż Solidarność rozwiąże konflikt.

Rozmawiam z prokuratorem.
Jest pat. Wreszcie wpadamy na pomysł, żeby sprowadzić księdza. Chłopcy z miejscowej Solidarności jadą na plebanię. Po raz który nakręcam numer Mazowsza - nikt nie podnosi. I nagle coś mi się przypomina: 39-39-64 - numer, pod który przez ostatnie lata dzwoniło się zawsze,kiedy coś się działo, bez względu na porę dnia czy nocy, numer Jacka Kuronia.

Rozmawiam z Grażyną Kuroniową. Jacka nie ma w Warszawie, będzie jutro.
Gaju, nie mam notesu, nie mogę się nigdzie dodzwonić, spróbuj mi pomóc złapać Zbyszka Bujaka albo Adasia - nerwowo opowiadam, co się dzieje, skąd dzwonię. Ą co to za wrzask? - pyta Gajka. Odejmuję słuchawkę od ucha kieruję ją w stronę okna - Co nam obca przemoc wzięła, szablą odbierze- my - razem słuchamy Mazurka. Podaję numer telefonu posterunku, ona jeszcze rzuca "Trzymajcie się” i czekamy.

Telefony dzwonią.

Płk Rusinowicz ponawia swoja ofertę odsieczy po raz nie wiadomo już który po prostu ma jeden pomysł i jest bardzo do niego przywiązany, prokurator sprzeciwia się, tłum przechodzi na Boże, coś Polskę, Rudy kapral trzyma się za brzuch, mówi, że już dłużej nie może wytrzymać, w komisariacie nie ma ostępu. Daję mu kubeł ze śmieciami, mówię, żeby wysypał je w kąt i poszedł do pustego aresztu. Tłum. dalej śpiewa kolejną pieśń. Trzeszczą deski rozwalanej obok komisariatu komórki, "przeszłości ślad dłoń nasza zmiata, przed ciosem niechaj tyran drży!" .

To nie ja mam drżeć, ale straszno. Mimo pijanych, to już nie jest pijacka czy chuligańska rozróbka to co mnie od paru godzin otacza musi mieć swoją przyczynę i nie jest nią na pewno dzisiejsze pobicie dwu nietrzeźwych rozrabiaczy. Ci, którzy śpiewają za oknem, to po prostu lud. Przynajmniej dawniej tak to się nazywało. Ba, gdyby to mógł zrozumieć pułkownik Rusinowicz!
Śpiewy, wyzwiska, śpiewy, grube żarty i naigrawania się z coraz bardziej znękanych milicjantów.

Coraz bardziej ludowo.

Jest wreszcie ksiądz, ale widząc go tracę i tę nadzieję - jest blady, przestraszony, nijaki. To nie jest typ kaznodziei, który potrafi porwać tłum - ludzie go nawet słuchają, ale nie ma im nic do zaoferowania, powtarza w kółko kilką zdań o potrzebie spokoju, nie daje się namówić do wygłoszenia kazania. Z tłumu padają żądania, aby milicjanci udali się do spowiedzi i to przed ołtarzem, ksiądz w kółko tłumaczy, że nie wolno nawracać siłą, Wreszcie rozpoczyna modlitwę.

Znowu telefon. Prokurator podnosi słuchawkę.

"Pan Michnik do pana Romaszewskiego albo do pana Walca" anonsuje takim tonem, jakby nigdy nic innego nie robił, tylko pełnił obowiązki korowskiej sekretarki . Zbyszek się gdzieś zawieruszył. Adaś - cieszę się, jakby było z czego. I jak się okazuje, mam rację. Funkcjonariusze też czekają z nadzieją. Adam rozmawiał przed chwilą z wicepremierem Rakowskim, który obiecał natychmiastowe podjęcie stosownych działań. To już cóż, ale jak się okazuje, bardziej dla mnie niż dla pozostałych stron - milicjantów i tłumu. Ani milicjanci, ani tłum nie uważają, zdaje się, by wicepremier mógł tu cóż załatwić.

Znowu telefon. Podnoszę słuchawkę.

- Posterunek - mówię spokojnie, jakbym całe życie był posterunkowym - Mówi Bujak - słyszę znajomy głos. - Mówi Walc - odpowiadam. Zbyszek pyta, co ja tu robię, Co robię? Nic nie robię, jestem. Referuję Zbyszkowi stan rzeczy. Cuchnie benzyną, cały budynek jest już oblany. Zbyszek obiecuje podjąć rozmowy z min. Bafią w sprawie zwolnienia zatrzymanych. Do Otwocka jedzie Seweryn Jaworski, wiceprzewodniczący prezydium Regionu, z prof. Kłopotowskim.
W przedsionku zaczyna się palić, ktoś próbuje przytłaczać ogień stojącą tam trzydrzwiową szafę, milicjanci są zdezorientowani. - Kapitanie, gdzie jest gaśnica? -wrzeszczę. - Tam, za drzwiami, zawsze tam była. - Jest; syk, smród, po chwili to samo. Boję się, że gaśnicy na długo nie wystarczy. Z kolegą z otwockiej .Solidarności wychodzimy z budynku. Tłum ogromny, co najmniej tysiąc osób, może dwa. Przechodzimy przez tory do zawiadowcy stacji po drugą gaśnicę. Przy okazji dzwonię do straży pożarnej, później dowiem .się, że rozmawiałem z jej komendantem.
Proszą, żeby na wszelki wypadek podjechać w pobliże, stanąć gdzieś za rogiem Taszczymy gaśnicę na posterunek trochę obawiam się, czy ktoś po drodze nie będzie próbował jej nam odebrać, docieramy jednak szczęśliwie.

Rudy taki owaki! Rudy taki owaki!²¹ - to tłum wyzywa dalej kaprala. Ten boi się wyjść zza kotary, żeby nie oberwać kamieniem. Ktoś włazi od zewnątrz na okno, rozkrzyżowuje się na kratach, woła: Wyłaz, teraz w ciebie nie uderzą, najwyżej we mnie. I rudy kapral wychodzi zza kotary, mówi parę zdań do tłumu. Tłum wrze. Na biodrze kaprala pistolet. Czy to celowa ostentacja, czy głupota? Chyba raczej głupota. Dobrze jednak, że się kapral pokazał, przynajmniej tłum ma pewność, że nie uciekł.
Kapral chowa się znowu za kotarę, ludzie włażą na okno, czepiają się gzymsów.

Pojawia się Zbyszek Romaszewski, jeździł do WAR-u, chciał ściągnąć robotników z trzeciej zmiany, utworzyć coś w rodzaju robotniczej milicji, by zaprowadzić porządek.

Czy to jednak brak surowców, czy którymś kolejny stopień elektrycznej bezsilności, dość, że trzeciej zmiany nie było. Dzwonię do Michnika, mówią, żeśmy się już dwa razy zaczynali palić, że nadal cuchnie benzyna, że ksiądz nie pomógł, że znalazł się Bujak i jest w Mazowszu. Adam nie potrafi powiedzieć, czy Rakowski zrobił cóż konkretnego, ale na moją prośbę obiecuje przyjechać.
Nie możemy się doczekać powrotu ekipy, która pojechała do Izby Wytrzeźwień.

W końcu Zbyszek Romaszewski dzwoni tam i oto okazuje się, że władze wszystkich nas najbezczelniej oszukują, zatrzymany nie został odwieziony do Izby Wytrzeźwień, tylko do aresztu. Bezsilna złość Przecież nie powiemy tego tłumowi. Telefony, telefony, telefony. Biorą prokuratora na bok - jego zwierzchnicy uważają, że zatrzymani znajdują się w takim stanie, iż nie można ich wypuścić, bo to zaostrzy sytuację.

Nawet rozumiem prokuratora.
Widywałem w rozmaitych celach ludzi, pobitych przez milicjantów. Dobrego wrażenia nie robili, to fakt. Ale benzyna śmierdzi, a bierny opór musi doprowadzić do pożaru, Wreszcie przyjeżdżają przedstawiciele Regionu - Jaworski i Kłopotowski. Byli na komendzie w Warszawie, gdzie przebywa jeden z zatrzymanych, rozmawiali z nim. Prof. Kłopotowski przemawia do tłumu, próbuje bagatelizować obrażenia zatrzymanego Mariańskiego, trochę się plącze, tłum mu nie wierzy, Jaworski, jak zawsze solenny, rzeczowy, spokojny, to też nie jest człowiek, który mógłby opanować ten tłum.

Jest chyba druga w nocy, tłum stopniowo trzeźwieje, upływ czasu robi swoje.
Ludzi jest mniej, ale zostali ci najbardziej zacięci. Widzą, ze Solidarność prowadzi rozmowy, że zaangażowani są w nie min. Bafia i wicepremier Rakowski. Ale widzą też, że władze przez cały czas grają na zwłokę. Jaworski, Kłopotowski, Romaszewski udają się do Komendy Miejskiej MO w Otwocku, gdzie siedzi Gugała. Towarzyszą im prokurator rejonowy i komendant miejski. Zostają milicjanci, koledzy z otwockiej Solidarności i ja sam. Księdza dawno nie ma, choć prosiliśmy go, żeby pozostał. Milicjanci wspominają wczorajszą noc i marzą o deszczu, którego dziś nie będzie. Niebo jest bezchmurne.

Czas się wlecze.
Rozmawiam z kolegami, którzy z z-cą naczelnika jeździli do Izby Wytrzeźwień. Opowiadają, że byli świadkami jego telefonicznych rokowań z prezydentem Warszawy Majewskim w sprawie wypuszczenia Mariańskiego z Izby Wytrzeźwień.

Obaj rozmówcy nie wiedzieli, że naprawdę siedzi on w areszcie na Grenadierów, ale prezydent na wszelki wypadek odmówił, zasłaniając się niekompetencją. Miał natomiast własny pomysł na rozwiązanie tęgo konfliktu. Znaliśmy go już jako pomysł płk Rusinowicza. .
Z tłumu pada ultimatum: punkt trzecia podpalamy. Piętnaście minut. Dzwonię na komendę miejską, dzwonimy tam wszyscy - milicjanci, ormowcy, Solidarność otwocka. A tam rokowania.

Jak Polak z Rusinowiczem . Odliczanie minut jak na kosmodromie.

Sztab nie chce wypuścić Gugały, ponieważ narazi to na szwank autorytet milicji. Może ten autorytet ważniejszy od rudej głowy kaprala? Dla mnie nie, ale ja nie jestem obiektywny. Słychać gulgot rozlewanej benzyny. Jest trzecia. Tłum wycofuje się na zewnątrz, ludzie zbierają płaszcze, kurtki, siwy kapitan, szef posterunku zdejmuje ze ściany olejną martwą naturą i prosi kogoś, żeby spróbował ją wynieść Sam to malowałem i byłoby mi żal - tłumaczy się.
Dwie po trzeciej. Benzyna śmierdzi potwornie. Dzwonią ostatni raz -jeśli w tej chwili nie wyjedziecie , mówię do jakiegoś milicjanta po drugiej stronie, przyjedziecie na gaszenie. Odkładam słuchawką i natychmiast dzwoni telefon: - Wyjeżdżamy.

Wyjeżdżają, wyjeżdżają, wyjeżdżają.
Cześć tłumu odbiega od okien w kierunku drogi, ale zostaje dość ludzi, żeby nas pilnować. Po chwili wprowadzają Gugałą. Jest pobity w widoczny sposób.
Tłum domaga się, żeby powiedział, kto go pobił, Gugała nie wie czy nie pamięta, a może wie, że nie powinien tego mówić? Napięcie ogromne, ale chwilowo nie ma niebezpieczeństwa podpalenia. Odwożą Gugałę do domu. Przedstawiciele Mazowsza wsiadają do samochodu, jadą po drugiego zatrzymanego na Grenadierów.

Ktoś dzwoni, że Mariański już został z komendy zabrany przez Zbyszka Bujaka i Adama Michnika, już jadą. Teraz czekanie jest łatwiejsze. I wreszcie są. Dwóch ludzi niesie Mariańskiego na rekach. Jest w takim stanie, że nie może stać o własnych siłach. Na gołe ciało ma nałożoną znajomą kurtką Adama Michnika. Nadal jest albo pijany, albo przynajmniej zszokowany. Trzęsie się, bełkocze przez podaną mu tubę. - Pobili. W szpitalu psychiatrycznym mnie zamknęli, a jak w głową biją, kopią, to jak ma być inaczej?
Tu Michnik odbiera mu tubę. - Jestem doradcą warszawskiego MKZ-u - zaczyna, ale tłum kwituje to bardzo nieprzychylnym buczeniem. Adam próbuje coś jeszcze mówić, ale już widać, że zupełnie nie trafia, ludzie nie chcą go słuchać, odebrał głos jednemu z nich. I wtedy Adam bierze nowy oddech: nazywam się Adam Michnik - mówi głośno i dobitnie. - Jestem siłą antysocjalistyczną- Ogromny aplauz. Wszyscy wpatrzeni. Milicjanci z rozdziawionymi ustami patrzą na bohatera rozlicznych szkoleń. - Wasze słuszne żądania.- mówi dalej Michnik - zostały spełnione. Wasi koledzy zostali zwolnieni. Winni zostaną zgodnie z prawem ukarani.
- Nie wierzymy! -Jakie mamy gwarancje - padają okrzyki z tłumu. Michnik nie gubi się. Przypomina, że sam nieraz siedział, że bywał bity, tłum traktuje go jak swojego człowieka, jak kogoś spośród nich, a zarazem tego, który rozmawiał z wicepremierem i tego, który wreszcie przywiózł Mariańskiego. - Nie wierzycie? - pyta Michnik. - Komu nie wierzycie? Mnie, sile antysocjalistycznej możecie chyba uwierzyć.

A gwarancji nie ma żadnych.
Żadnych. Jedyną gwarancją jesteśmy my sami, nasza solidarność, nasza wola walki o praworządność, o to, żeby przestali bić. Tu się ze sobą zgadzamy. Nie zgadzamy się tylko co do metod. Podstawowe żądania państwa zostały spełnione i teraz trzeba się rozejść - A jak ich jutro znowu zamkną? - pada pytanie z tłumu. - Jak ich jutro znowu zamkną, to się tutaj znowu spotkamy, a jak mnie nie będzie, to znaczy, że mnie też zatrzymali Będziemy walczyć o każdego niewinnie więzionego. - I za poglądy - dopowiada ktoś z tłumu. - I o pana Kuronia - dorzuca inny głos.

Michnik nie przemawia, Michnik nawiązał dialog i napięta atmosfera pęka, już wszyscy czujemy, że za chwilę rozejdziemy się w spokoju. Milicjanci kompletnie zbaranieli. Na twarzach widać ogromną ulgę. Jeszcze mówi Zbyszek Bujak, jeszcze parę zdań Michnika, ktoś z tłumu dalej próbuje gadać, Adam przerywa: a teraz zwyczajem Leszka Wałęsy odśpiewamy Boże coś Polskę...Hymn wciąga ludzi, wygładza nastrój, wszyscy śpiewają pełną piersią.

Tłum zaczyna się rozchodzić, w pobliże budynku podjeżdża milicyjna nysa, milicjanci i ormowcy wraz z rudym kapralem opuszczają komisariat. Przed budynkiem siwy kapitan wyciąga rękę:

Przepraszam, może pan nie zechce przyjąć, ale chciałem podziękować. - Michnik ściska dłoń kapitana, ten wypręża się na baczność i salutuje.

1. Tekst miał nosić tytuł: Komitet Obrony Rudego. Zmieniła go redakcja “Tygodnika Solidarność”
2. Oczywiście tłum skandował “Rudy chuj!” i tak tez napisałem, jednak red. Bohdan Cywiński, zastępujący przebywającego w Japonii Tadeusza Mazowieckiego oświadczył mi, ze redakcja “Tygodnika Solidarność" podjęła jednoznaczną, ostateczną i kategoryczną decyzje niedrukowania w swoim piśmie brzydkich wyrazów „ Przyjmuję do aprobującej -wiadomości, że w redakcji “Tygodnika Solidarność" lęgnąć się poczęły pewne tendencje fundamentalistyczne, a jednocześnie otrzymawszy od red. Cywińskiego pozwolenie informowania wszem i wobec co mi w Tygodniku Solidarność" wycięto - zgodziłem się na wprowadzenie zmiany.

Test opublikowany po angielsku pod tytułem: Unofficial publishing , w piśmie Index of Censorship Journal Volume 8, Issue 6, 1979

Dzisiaj, pod koniec 1978 roku, jesteśmy już w Polsce tak przyzwyczajeni do niezależnych wydawnictw, zarówno o charakterze gazetowym jak książkowym, że trudno sobie wyobrazić rzeczywistość społeczna i literacka bez nich, a przecież jeszcze dwa lata temu nikomu w Polsce nie śniło się publikowanie czegokolwiek poza państwowym monopolem wydawniczym.

Rzecz jasna, zgodnie z polska tradycja narodowa, wywodzącą się z epoki dziewiętnastowiecznych walk o odzyskanie niepodległości, pierwsze w podziemnym obiegu zaczęły funkcjonować wiersze, z tym jednak, że były one przepisywane prywatnie, najczęściej przez samych autorów lub ich przyjaciół kursowały jedynie w bardzo wąskim środowisku. Przeważnie nie miały one charaktery książkowego, ot, po prostu były maszynopisami przechowywanymi w kartonowych teczkach czy papierowych kopertach.

Rozpowszechnianie tych tekstów nie było jeszcze pojmowane jako działalność mająca na celu przełamywanie państwowego monopolu informacyjnego – było po prostu tak, że nawet wiersze niewzbudzające oporu cenzury musiały czekać na druk kilka lat, co władze tłumaczyły brakiem papieru. W tej sytuacji krążenie maszynopisów środowisku literackim było zjawiskiem jak najbardziej naturalnym. Trudno dziś powiedzieć, gdzie i kiedy nastąpił przełom – na pewno psychologiczna bariera, od czasu pokonania której można mówić o niezależnych wydawnictwach, było zaopatrzenie maszynopisów okładki i – oczywiście – ich sprzedawanie.

Przypadek sprawił, że miałem okazję uczestniczyć w narodzinach jednej z takich książek jesienią 1976 roku. Oto mój przyjaciel Andrzej Celiński, dziś członek  KSS KOR i twórca latającego uniwersytetu namówił mnie latem 1976 na współudział w organizacji wieczorów poetyckich poetów w środowisku studenckim popularnych, a jednocześnie mających trudności z drukiem swoich tekstów. Andrzej miał zajmować się organizacją sali i zapraszać słuchaczy, ja zaś miałem zapraszać pisarzy i ewentualnie wygłaszać słowo wstępne.

Pierwszy wieczór naszego klubu miał się odbyć w Domu Kultury jednej z peryferyjnych dzielnic Warszawy, a jako jego bohater zaproszony został Stanisław Barańczak. Na kilka godzin przed rozpoczęciem imprezy kierownictwo Domu Kultury na interwencje „z góry” cofnęło zgodę na wykorzystanie Sali: decyzja ta, mająca w zamierzeniu uniemożliwić odbycie wieczory poetyckiego, przyczyniła się w efekcie do czegoś wręcz odwrotnego: ponieważ prelegent został ściągnięty z odległego o 300 km Poznania uważaliśmy, że impreza odbyć się musi i w ten sposób zainaugurowana została działalność funkcjonującego po dziś dzień salonu artystyczno-literackiego w prywatnym mieszkaniu Anny i Tadeusza Walendowskich, gdzie co dwa tygodnie odbywają się imprezy poświęcone twórcom spoza kręgu objętego państwowym monopolem.

Wiersze Barańczaka podobały się bardzo i słuchacze prosili kilkakrotnie o czytanie niektórych z nich, a po zakończeniu wieczoru cisnęli się do poety z prośbą o umożliwienie ich przepisania, toteż zwróciłem się do umówionego już na następne spotkanie Adama Zagajewskiego z prośbą, aby pozwolił przepisać w pewnej ilości egzemplarzy wiersze, które ma zamiar odczytać. Wierszy tych było siedemnaście i przepisałem je na maszynie w pięćdziesięciu egzemplarzach. Kiedy praca ta była na ukończeniu, zorientowałem się w konieczności wytworzenia okładki – bez niej bowiem gotowe już zbiorki wierszy wyglądały jakoś biednie. Nie bardzo wiedząc, jak zabrać się do zrobienia okładki zapytałem o to zaprzyjaźnioną młodą plastyczkę. Akurat miała wolny wieczór, wieczór, a że czasu było niewiele, od razy przystąpiliśmy do roboty. Arkusze czarnego kartonu pocięte zostały na odpowiednie kawałki, a z gumy do wycierania wycięliśmy litery składające się na nazwisko autora i tytuł – „Wiersze”, a następnie po jednej literze wystemplowywaliśmy napis na wszystkich pięćdziesięciu okładkach, z których każda została również ozdobiona jakimś abstrakcyjnym akcentem.
W ten sposób powstała książka tym oryginalniejsza, że każda z 50 okładek różniła się od pozostałych. Dla bibliofilów mogę dodać, że na dwie ostatnie nie starczyło czarnego kartonu i zrobione zostały z białego. Wszystkie tomiki zaopatrzone zostały w stronę tytułowa, na której oprócz tytułu i nazwiska autora znalazł się jego odręczny podpis i kolejny numer od 1 do 50.

Wieczór Adama Zagajewskiego odbył się w klubie spółdzielni, mieszkaniowej, którego gospodarze nie zorientowali się na czas w niesłuszności imprezy: po jego zakończeniu rozpakowałem tomiki i poprosiłem, aby nabywcy wrzucali do czapki „co łaska”. Książek błyskawicznie zabrakło, a w czapce znalazło się ok. 2500 zł, tzn. kwota trzykrotnie przekraczająca honorarium za wieczór autorski ustalone przez Związek Literatów.
Wieczór ten – właśnie ze względu na sprzedaż książek – odbił się w Warszawie szerokim echem (tak szerokim, że red. Rakowski wyrzucił mnie zań z „Polityki”) i był jednym z licznych na pewno zdarzeń uświadamiających nam potrzebę wydawania książek.

Napisałem „nam”, ale trudno dziś bez popełnienia anachronizmu zastąpić ten zaimek rzeczownikiem. „KOR” działał wtedy zaledwie od miesiąca czy dwu, nikt nie nazywa ł nas jeszcze dysydentami, samiśmy zapewne uważali, że nazywanie się „opozycją” byłoby za poważne i mocno na wyrost, nie mówiąc już o barierze strachu, jaka trzeba pokonać, by samego siebie nazwać w sposób odcinający od oficjalnego życia…
Wspominam o tym dlatego, żeby pokazać, że wcześniej nie było w Polsce infrastruktury dla drugiego obiegu dziel literackich, nie mówiąc już o czasopismach; istniejące społeczne zapotrzebowanie na autentyczną nieskrępowaną twórczość literacka czy nieocenzurowane wiadomości było tylko wewnętrzną potrzebą ludzi, którzy jednak nie czynili nic lub prawie nic, by tę potrzebę zaspokoić.

Rolę integrującą i aktywizująca środowisko pełniła trwająca prze kilka miesięcy konieczność przepisywania na maszynie obszernych komunikatów Komitetu Obrony Robotników, informującym o zakresie i charakterze represji stosowanych przez milicje i służbę bezpieczeństwa, zarówno w stosunku do robotników, którzy brali udział w strajkach, i demonstracjach, jak też członków i współpracowników KOR.
Treść tych komunikatów była tak przerażająca, że nie sposób było uchylać się od ich przepisywania, kiedy jeszcze nie dysponowaliśmy żadnymi formami ich powielania czy drukowania. Przepisywane więc z wielkim nakładem pracy Komunikaty, a potem pierwsze numery Biuletynu Informacyjnego ukazywały ogrom społecznego zapotrzebowania na bieżącą obiektywną informację o zasadniczych sprawach kraju, a także pozwalały stwierdzić szokującą prawdę, że czasopismo ukazujące się nawet tylko w maszynopisie stanowi istotny fakt społeczny, wprawiający wszechmocne zdawałoby się władze w panikę.

Wtedy też, jesienią 1976 roku grupa pisarzy zaczęła pracę nad pierwszym numerem almanachu literackiego „Zapis” i nie było jeszcze oczywiste, że stanie się on regularnie wychodzącym czasopismem. Był to czas, kiedy do działalności w ruchu opozycyjnym potrzeba było ogromnej odwagi, bowiem wszyscy czekali dnia, kiedy policja nareszcie zrobi porządek i wszyscy niepokorni znajdą się w więzieniu. KOR dokonał niewiarygodnego aktu odwagi podpisując imionami i nazwiskami swoje komunikaty – aktem równie znaczącym było podpisanie przez kilkunastu pisarzy swoich tekstów w I numerze „Zapisu”.
 
Ze względu na panujący w Polsce monopol wydawniczy środowisko literackie poddane było zawsze wyjątkowo silnej presji odstręczających od działań jawnie opozycyjnych. – Wydawało się, że narażenie się władzy musi prowadzić do uniemożliwienia uprawiania zawodu, a w konsekwencji do śmierci literackiej. Nie od razu stało się jasne, że publikowanie w „Zapisie” śmiercią literacka nie jest. I pierwszy numer wyszedł w maszynopisie w styczniu 1977 i przyszło poczekać jeszcze ładnych kilka miesięcy, zanim został powielony w takiej ilości egzemplarzy, aby można było mówić o jego społecznym, a nie tylko wąsko środowiskowym istnieniu.

Wtedy właśnie, gdy ukazywała się pierwszy numer „Zapisu” rozpoczęło się powielanie komunikatów KOR i Biuletynu Informacyjnego. Ogromną rolę odegrał tu jeden z młodszych członków KOR-u, Mirek Chojecki. Latem i jesienią brał on tak czynny udział w akcji radomskiej, organizując pomoc dla represjonowanych robotników i tyle razy bywał zatrzymywany przez milicje na 48 godzin, że niebawem znali go wszyscy radomscy milicjanci i tajni agenci, tak że nie mógł w żaden sposób wyrwać się spod ich czujnej opieki, co zupełnie uniemożliwiało efektywną pracę.
Jednocześnie bardzo prędko wyrzucono tego młodego naukowca z pracy w Instytucie Badań Jądrowych, nie miał więc gdzie wyładować swojej wrodzonej aktywności, aż znalazł dla niej ujście właśnie w działalności poligraficznej, z której znaczenia niby wszyscy zdawali sobie sprawę, ale jakoś nikt nie miał odwagi, by się jej podjąć, dysponując przecież na wstępie tylko gołymi rękami. Pamiętajmy, że w Polsce nie można kupić ani powielacza, ani matryc, ani farby, ani kserografu – słowem niczego, co mogłoby służyć do rozpowszechniania niebezpiecznych wiadomości. Nawet papier jest towarem bardzo trudno dostępnym, a bywają okresy, że sprzedaje się go tylko w specjalnym sklepie za okazaniem legitymacji Związku Literatów.

Istnieją więc trzy metody zdobycia potrzebnego sprzętu: ukraść, zrobić samemu albo przeszmuglować z Zachodu i zaiste żadne z tych rozwiązań nie jest łatwe. Pierwsze powielacze drukujące dokumenty KOR-u były małymi maszynkami spirytusowymi, pracującymi na klace hektograficznej, mogącymi dawać z jednej matrycy najwyżej 200 czytelnych egzemplarzy. W porównaniu jednak z przepisywaniem na maszynie był to wielki postęp i przez parę miesięcy właściwie niewiele działo się na froncie drukarsko-wydawniczym nowego.

Wydarzeniem niezmiernie ważnym było powstanie wiosna 1977 roku drugiego obok KOR-u niezależnego ruchu społecznego – Ruchu Obrony Praw Człowieka i Obywatela, (ROPCz-iO), który tez powołał swój organ prasowy - „Opinię”, w pierwszej fazie rozchodzącą się w maszynopisach.
W maju 1977, po demonstracji studenckie w Krakowie w związku ze śmiercią studenta Uniwersytetu Jagiellońskiego, Stanisława Pyjasa, doszło do aresztowanie ponad setki osób, z których większość rychło zwolniono, kilkunastu działaczy zatrzymano jednak w więzieniu. Władze starały się tak ich dobrać, aby aresztowanie kilkunastu tylko osób zdołało sparaliżować działalność KOR-u, okazało się jednak rychło, że ukazują się i Komunikaty i Biuletyn Informacyjny, a w dodatku w Lublinie grupa młodych ludzi powołała do życia Nieocenzurowaną Oficynę Wydawniczą (NOWA) i opublikowała pierwsze masowe wydanie „Zapisu” nr 1.

Tak więc aresztowanie grupy działaczy KOR-u okazało się i nieskuteczne i kosztowne, szczególnie ze względu na poważne naciski międzynarodowe, które tym razem dołączyły się do krajowych głosów protestu i groziły poważnymi restrykcjami ekonomicznymi wobec władz PRL, przeto tym ostatnim nie pozostało nic innego, jak zwolnić wszystkich więźniów politycznych, łącznie z robotnikami, którzy świeżo skazani zostali za udział w czerwcowych demonstracjach na wieloletnie więzienie.
Być może władze miały nadzieje, że realizują podstawowe żądania KOR-u skłonią go do rozwiązania się, odbiorą mu raison d’existence. Stało się 77, wprost odwrotnie: wypuszczenie na wolność naszych przyjaciół wprawiło środowiska opozycyjne w nastrój euforyczny; jeszcze raz uzyskała potwierdzenie mądra myśl markiza de Toqueville, że jeżeli reżim tyrański poczyna się liberalizować, paradoksalnie jego tyrania odczuwana jest przez społeczeństwo jeszcze silniej.

Amnestia była dla nas wyrazem słabości władzy i zachęcała do wzmożenia i rozbudowania działalności opozycyjnej, przeto dziesiątki zebrań i spotkań u schyłku lata 1977 poświęcone było nowym pomysłom i inicjatywom. Rzecz jasna wiele z nich dotyczyło działalności wydawniczej, choć, jak się rychło okazało, nawet w najśmielszych marzeniach nie rokowaliśmy jej tak wspaniałego rozwoju. Jeszcze sierpniu ubiegłego roku, podczas wakacyjnych wycieczek i spacerów dyskutowaliśmy z przyjacielem elektronikiem, jaka może być najwłaściwsza technicznie forma powielania książek przy założeniu, że nakłady nie mogą przekraczać stu egzemplarzy i założenie to wydawało się oczywiste.
Jesienią 77 roku w Warszawie powstała Niezależna Oficyna Wydawnicza NOWA – w pewnym sensie kontynuacja wspomnianej inicjatywy lubelskiej. Jej szef, Mirek Chojecki, od początku założył, że będzie ona działała na zasadach normalnego przedsiębiorstwa będącego na własnym rozrachunku. Na rozruch działalności NOWA otrzymała od KOR-u pożyczkę w wysokości 60 000 złotych i rozpoczęła wydawanie książek.
Było tu do rozwiązania kilka problemów z dziedziny ekonomii politycznej: jak wspomniałem kapitał zakładowy wzięto w formie kredytu, ale trzeba było jeszcze znaleźć środki produkcji ( i to zarówno maszyny i urządzenia, jak i surowce) i pracowników, pracowników wszystko w warunkach konspiracyjnych, ponieważ władze ograniczające swobodę działania policji w zakresie tępienia innych form życia opozycyjnego dają jej wolna rękę w tropieniu działalności wydawniczej i, co za tym idzie, musi być ona pieczołowicie ukrywana.

Z tego tez względu jako drukarnie służyły najczęściej wille położone na przedmieściach, bądź już poza miastem, na tyle obszerne, by oprócz sprzętu i papieru mogły pomiecie kilkuosobowa ekipę, która nie opuszcza miejsca pracy aż do jej zakończenia, kiedy to zarówno sprzęt jak i wydrukowane materiały przewiezione będą gdzie indziej. Chodzi o to, żeby wokół willi, gdzie mieści się drukarnia, nie było zbytniego ruchu, przychodzenia i wychodzenia większej ilości ludzi, co mogłoby zwrócić uwagę sąsiadów. W drukarni pracuje się non stop przez całą dobę, najczęściej na dwie dwunastogodzinne zmiany, aby sprzęt nie stał bezużytecznie, a ktoś z domowników musi zajmować się przez cały czas aprowizacja ekipy, przy czym firma pokrywa koszty utrzymania podczas pracy.

Drukarze zarabiają zupełnie dobrze, można nawet powiedzieć, że ich zarobki są wysokie, co uzasadnione jest i tym, że jest to praca wyczerpująca i bezustanna perspektywą 48-godzinnego aresztowania. Płacenie drukarzom ma też i te doniosła funkcję, że pozwala pozbawionym pracy działaczom opozycji na znalezienie godziwego zarobku bez uszczerbku dla prowadzonej przez nich działalności, a warto podkreślić, iż przy drukowaniu pracują też niektórzy członkowie  KSS KOR.

Policja usilnie pracuje nad wykryciem sieci naszych drukarń, jej zadanie jest jednak bardzo trudne ze względu na stałe zmiany ich lokalizacji. Policja próbowała przede wszystkim, i próbuje do dziś, inwigilacji osób związanych z pracami wydawniczymi, nie jest jednak w stanie śledzić ich niepostrzeżenie –np. w toku pracy zebraliśmy wcale pokaźny rejestr numerów rejestracyjnych samochodów, którymi poruszają się tajni agenci. Jeśli ktoś jadący np. do drukarni stwierdzi, iż jest obserwowany, istnieje cały katalog sposobów zgubienia agentów, a ściślej rzecz biorąc miejsc, w których ze względu na topografię zgubić ich najłatwiej.
Ponieważ metody śledzenia okazują się nieskuteczne, policja kilkakrotnie podejmowała próby rozpracowania NOW-ej od wewnątrz, oferując jej sprzedaż powielacza przez podstawionego agenta. Kiedyś np. zgłosił się do Chojeckiego nieznany nikomu ze środowiska opozycyjnego człowiek oferując powielacz spirytusowy za dość wysoką cenę 10 000 zł, jednak po targach zgodził się na 2 000 i był w ogóle niezmiernie wszystkiego ciekawy.
Szef oficyny był prawie w stu procentach pewien, iż jego kontrahent jest tajnym agentem, że jednak maszyna była mu potrzebna, postanowił podjąć grę. Po wielu rozmowach i dokładnym obejrzeniu powielacza umówił się z agentem pewnego dnia na skrzyżowaniu dwóch ulic dla sfinalizowania transakcji. Na pól godziny przed umówionym terminem spotkania na miejscu znaleźli się nieznani policji współpracownicy wydawnictwa, którzy łatwo stwierdzili, iż w pobliżu parkuje kilka samochodów, których numery rejestracyjne znajdują się w naszym spisie, o czy zawiadomiono Chojeckiego w ustalony sposób. Ten udała się na miejsce punktualnie, odebrał powielacz, zapłacił wsiadł do samochodu. Za nim ruszyła kawalkada wozów policyjnych.

Wiozący Chojeckiego samochód kręcił się po mieście, aż wreszcie, ciągle w towarzystwie dyskretnej eskorty wyjechała na jedną z podmiejskich szos. Podczas jazdy Mirek dokładnie owinął powielacz szmatami i bandażami, aż na jakimś zakręcie, gdzie stała samochód, któremu jacyś faceci akurat zmieniali koło, powielacz wyleciał w śnieg do przydrożnego rowu. Znajdujący się w tym momencie za zakrętem policjanci długo jeszcze towarzyszyli samochodowi Chojeckiego, później przez kilka dni obstawiali mieszkanie i garaż właściciela samochodu, aż wreszcie nie wytrzymali i zrobili rewizje, w czasie której nie znaleźli literalnie nic.

Po tym blamażu policja postanowiła lepiej zorganizować następną transakcję i zaoferowała powielacz bębnowy, na tyle duży, że niepostrzeżone wyrzucenie go z samochodu było zupełnie niemożliwe. I tym razem sprzedawca po targach zgodził się na 20% żądanej ceny, a w trakcie rokowań Mirek bardzo dokładnie oglądał maszynę, rozkładał ją nawet częściowo, tłumacząc to koniecznością sprawdzenia jej przydatności. W efekcie tych oględzin zdołał sporządzić dość szczegółowe rysunki techniczne. Tym razem umówił się z kontrahentem w niedziele rano i zgodził się, że dotychczasowy właściciel powielacza zawiezie go swoim samochodem we wskazane miejsce.
Umieszczone w należącym do agenta fiacie 125p powielacz rzucał się w oczy, był bowiem schowany w zbitej z desek skrzyni o objętości 1m sześciennego. Wsiadłszy do samochodu Chojecki wyjął walkie-talkie i gdy ruszyli ciągnąc za sobą honorową eskortę kilku milicyjnych samochodów, samochodów głośnika radiotelefonu rozległ się głos jednego współpracowników NOWEJ: „możecie jechać spokojnie, nikt was nie śledzi”. Agent za kierownica z trudem maskował rozbawienie połączone ze zdziwieniem i chętnie jechał tam, gdzie mu Mirek wskazywał.
Po zwyczajowym kluczeniu po mieście, podczas którego z radiotelefonu rozlegały się najdziwniejsze komunikaty, Chojecki skierował wóz na Stare Miasto (gdzie obowiązuje zakaz ruchu samochodowego), czemu agent podporządkował się bez szemrania, a następnie stanął przed katedrą, gdzie akurat odbywała się suma. Z pomocą czekającego tam człowieka Mirek wniósł skrzynię do katedry pod czujnym okiem policji, po chwili zaś wyniósł tylnymi drzwiami i wstawił do zaparkowanego nieopodal fiata 126p. Za tym fiatem natychmiast ruszyły policyjne samochody niezmordowanie towarzysząc mu w wielokilometrowej wycieczce po Warszawie i okolicy.

Tymczasem w katedrze pełnej wiernych, za filarem kilku chłopców zaopatrzonych w sporządzone uprzednio rysunki szybciutko rozkręcało wyjętą ze skrzyni maszynę na drobne kawałki po osłoną nierzucającej się w oczy grupki starszych osób – rozmaitych ciotek emerytek, dziadków rencistów etc. Szybko też poszczególne elementy maszyny znikały w przygotowanych zawczasu siatkach czy teczkach i po zakończeniu mszy postronny obserwator – gdyby się taki znalazł – mógłby się tylko dziwić, że w niedzielne popołudnie wiele osób wyszło z katedry z torbami jakby pełnymi zakupów…
Mały fiat znalazł się tymczasem w Puszczy Kampinoskiej, gdzie na krętych leśnych drogach Chojecki stopniowo wyrzucał deski ze zdementowanej podczas jazdy skrzyni. Po zrobieniu wielkiego koła fiat zawrócił i skierował się w stronę Warszawy. Na szosie kilkakrotnie wyprzedały go samochody tajnej policji, a agenci z coraz większa natarczywością zaglądali do wnętrza wyprzedzanego wozu, zwalniali, powtarzali manewr, aż wreszcie zatrzymali samochód i przeprowadzili w nim pobieżną rewizję pod pozorem kontroli drogowej. W tydzień później znajomi Chojeckiego, którzy wybrali się do Puszczy Kampinoskiej na niedzielna wycieczkę z dziećmi opowiadali ze zdumieniem, że pełno tam milicji, która chodzi po lesie jakby czegoś szukając, a milicjanci zbierają porzucone przy drodze jakieś kawałki desek… Warto dodać, że maszyna po dziś dzień pracuje dobrze i na niej to drukowana była słynna Biała Księga, zbiór dokumentów przedstawiających stosowane przez policję bezprawie i gwałty.
W okresie. Kiedy powstawała NOWA, największa jak dotąd w Polsce niezależna firma wydawnicza, ogromny ruch umysłowy i społeczny ogarnął cały kraj. PO spektakularnym zwycięstwie społeczeństwa nad władza, jakim było wypuszczenie na wolność niemal wszystkich więźniów politycznych, ludziom wyraźnie przybyło odwagi i wiary w sensowność działań opozycyjnych, przeto powstawać zaczęły rozmaite nielegalne ugrupowania i instytucje, zaznaczające swoja działalność wydawanymi poza zasięgiem cenzury publikacjami, już tu periodycznymi, już to mającymi charakter efemeryd.

Zintensyfikowało swoją działalność polityczną Polskie Porozumienie Niepodległościowe, grupa w odróżnieniu od innych ściśle zakonspirowana i niepodpisująca żadnymi nazwiskami swoich publikacji, zarówno o charakterze programowym jak i diagnostycznym, Grupa ta formułuje swój program ostro i bezkompromisowo, pragnie nie jakiejś poprawy istniejącego stanu rzeczy, ale zmian radykalnych, przede wszystkim pełnego uniezależnienia się Polski od Związku Radzieckiego. Przy tak ambitnych celach PPN jest ugrupowaniem najbardziej pesymistycznie zapatrującym się na perspektywy niezależnego ruchu demokratycznego w Polsce, wyrażając m.in. przekonanie, że Rosja w każdej chwili może w każdej chwili zrezygnować z prowadzonej polityki détente i powrócić do metod stalinizmu.
 Wolno przypuszczać, że właśnie te poglądy skłaniają członków PPN do pozostawania w konspiracji.
            Jesienią 1977 znacznie poszerzyła się działalność prasowa KOR-u; obok Komunikatów, będących jego organem oficjalnym i półoficjalnego Biuletynu Informacyjnego, niepodpisywanego przez KOR, ale wyrażającego jego poglądy, powołano do życia publicystyczny miesięcznik ”Głos” i „Robotnika”. To ostatnie pismo ma szczególnie duże znaczenie. Tytułem swoim nawiązuje do oficjalnego organu Polskiej Partii Socjalistycznej wychodzącego w latach 1894-1948, którego pierwszym redaktorem był wskrzesiciel Państwa Polskiego, Józef Piłsudski. W początkach swojego istnienia, pod zaborem rosyjskim, „Robotnik” wychodził nielegalnie i do tej tradycji nawiązuje obecna redakcja. Jest to pismo bardzo niewielkiego formatu – jedna dwustronnie zadrukowana kartka papieru maszynowego – wydawane techniką sitodruku w nakładzie kilku tysięcy egzemplarzy. W skład redakcji obok działaczy KOR-u wchodzą robotnicy z wielu rozmaitych miast Polski, a siec terenowych korespondentów zapewnia szybki dopływ informacji o prześladowaniach i strajkach.

            Od początku roku akademickiego 1977/78 w rozmaitych miastach Polski zaczęły powstawać Studenckie Komitety Solidarności na wzór pierwszego takiego komitetu powołanego w Krakowie po śmierci Stanisława Pyjasa. Komitety te, przełamujące monopol jedynej upaństwowionej organizacji studenckiej zajmują się również wydawaniem własnych czasopism – w Warszawie ukazuje się Indeks, w Krakowie – Sygnał, we Wrocławiu – Biuletyn SKS, w Gdańsku – związany z ROPCziO Bratnia. Pisma te obok działalności publicystycznej oraz informacji środowiskowej zajmują się również przedrukowywaniem najważniejszych wiadomości z centralnej prasy opozycyjnej.
Godne podkreślenia, że inicjatywy wydawnicze nie ograniczają się do stolicy – w Lublinie grupa młodych katolików powołała do życia ambitny kwartalnik „Spotkania”, w Łodzi wydawany jest kwartalnik literacki „Puls”.

            Powstają pisma zaspokajające potrzeby różnych grup społecznych i zawodowych – z inicjatywy ROPCz-iO i grupy działaczy ludowych powstał zima 1978 roku „Gospodarz” – pismo poświęcone problematyce wiejskiej, od ponad roku ukazuje się „Postęp” – pismo ruchu zawodowego niezwiązane z żadnym konkretnym ugrupowaniem, swoje ulotki czy oświadczenia wydają też WZZ (Wolne Związki Zawodowe), latem tego roku ukazał się pierwszy numer kwartalnika politycznego Krytyka, wychodzi również – chociaż w niewielkim nakładzie - Przegląd Prasy Zagranicznej zawierający tłumaczenia ciekawszych artykułów prasy światowej trudno dostępnej dla krajowego czytelnika.
            Wydawane SA też – oprócz czasopism – i to bardzo różnymi sposobami – książki zarówno autorów krajowych jak i zagranicznych, współczesnych i dawniejszych. Ilościowo najwięcej ich drukuje NOWA, która wciągu pierwszego roku swoje działalności zdołała w warunkach konspiracji zadrukować ponad 10 ton papieru wydając książki m.in. Kazimierza Brandysa, Bohumila Hrabala, Pawła Jasienicy, Tadeusza Konwickiego, Witolda Wirpszy, Stanisława Barańczaka, Czesława Miłosza, Kazimierza Wierzyńskiego, Andrzeja Kijowskiego, Adam Michnika, Józefa Piłsudskiego, Jacka Kuronia, Marii Ossowskiej, Władysława Bieńkowskiego, Marka Tarniewskiego. W przygotowaniu miedzy innymi „Folwark zwierzęcy” George’a Orwella ze specjalnie zamówionymi ilustracjami. Działa też pod auspicjami ROPCz-iO „Wydawnictwo Polskie”, które wydał wiele broszur działaczy Ruchu Obrony, oddzielne opracowanie poświęcone zbrodni katyńskiej. 
            Obok wydawnictw sensu stricto daje się zaobserwować wiele inicjatyw „dzikich” przedruków kserograficznych takich książek jak np.”Archipelag Gułag”, „Dokumenty Zbrodni Katyńskiej”, „Zniewolony Umysł” Czesława Miłosza, etc. Oczywiście nakłady tak wydawanych książek są niewielkie i rzadko przekraczają 200 sztuk. Ważne jest jednak przede wszystkim, że inicjatyw tego rodzaju jest coraz więcej i nikt nie jest w stanie określić ich liczby; kiedy trudno o dostęp do kserografu (a są to urządzenia pilnie strzeżone i prywatnym osobom posiadać ich nie wolno) przepisuje się książki na maszynie.
            Trzeba podkreślić dziwny dla zachodniego czytelnika fakt, że zawiłości socjalistycznej ekonomii socjalistycznej powodują, że książki produkowane w tak nieekonomiczny sposób nie są szczególnie drogie w porównaniu z produkowanymi przez monopol państwowy, przeto popyt zdecydowanie podwyższa podaż, a zwiększające się stale nakłady w całości są wchłaniana przez rynek.
            Wydawane w Polsce niezależne pisma reprezentują różne orientacje i poglądy – dzielą je niekiedy znaczne różnice, choć niejednokrotnie wydaje się, że są one tylko pozorne.
            Próbowano już w wielu dyskusjach wprowadzać klasyfikacje i podziały, trudno jednak byłoby powiedzieć, żeby próby te przyniosły jakieś zdecydowane rezultaty. Jest chyba po prostu tak, że przeżywamy obecnie pionierski okres niezależnej działalności i jednym z jego najważniejszych zadań jest odbudowanie złożonej świadomości narodowej, która została zglajszachtowana pod totalitarnymi rządami. Dziś nie umiemy w Polsce posługiwać się nawet tak podstawowymi terminami politycznymi jak lewica i prawica, musimy na ten temat toczyć długie spory definicyjne; nie jest to przypadek – rządzący w krajach Europy Wschodniej poświęcili wiele energii, by odebrać słowom ich właściwe znaczenie, by pomieszać nam języki i dlatego upłynie jeszcze trochę czasu, zanim zdołają się wykrystalizować jasne linie podziałów, zanim społeczeństwo odzyska swoją naturalna strukturę.
            Przed niezależnymi wydawnictwami w Polsce stoją ogromne zadania, bowiem system społeczno-polityczny, którego działaniu jesteśmy poddani, dokonuje na narodzie zbrodniczej powszechnej lobotomii; zawłaszczywszy wszelkie środki masowego przekazu, łącznie z drukarenkami produkującymi zaproszenia wizytówki i ślubne zaproszenia, arbitralnie stara się usunąć z kultury narodowej wszystko, co niewygodne dla naszych władców, chodzi przy tym zarówno o zdarzenia czy zjawiska współczesne jak i przeszłe. Oto np. z podręczników historii usuwa się „niesłuszne” wojny – np. wojnę polsko-radziecką w 1920 roku, z literatury nazwiska wybitnych pisarzy i to nie tylko współczesnych, aktualnie uwikłanych w rozmaite konflikty z władzą, ale i klasycznych, od dawna nieżyjących. Jednym z charakterystycznych przykładów jest tu Witold Gombrowicz.
Restrykcjom takim podlega również literatura obca – nie sposób wyliczać nazwiska i utwory niedopuszczone do rozpowszechniania, dość wspomnieć, że w swoim czasie cenzura zdjęła ze sceny „Żaby” Arystofanesa. Słowem – Orwellowskie Ministerstwo Prawdy zajmujące się modelowaniem przeszłości nie jest bynajmniej taka fikcją literacką, jak by się mogło wydawać.

            Rzecz jasna teraźniejszością zajmują się nasze władze z nie mniejszym zapałem i dobrze jest, gdy tylko przemilczają jakieś fakty, zamiast kłamać prosto w oczy. Oto np. na ostatniej moskiewskiej naradzie Układu Warszawskiego prezydent Rumunii Caucescu kategorycznie przeciwstawił się programowi zwiększenia zbrojeń i oświadczył, że żołnierze rumuńscy nie będą wykonywali rozkazów wydawanych przez obce władze – w polskich masmediach, w milionach egzemplarzy ukazała się na ten temat informacja, mówiąca o pełnym poparciu, jakiego Caucescu udzielił Breżniewowi, pełnej jednomyślności itp.Z polskich mediów nie można było dowiedzieć się o kubańskiej interwencji w Angoli, o radzieckim uwikłaniu w konflikty w Afryce- słowem o wielu zasadniczych zdarzeniach i tendencjach polityki światowej. Informacje na takie tematy mogą ukazywać się tylko w prasie niezależnej. Czasami są to po prostu tłumaczenia czy streszczenia artykułów ukazujących się w prasie światowej np. - taki charakter ma wydawany przez nas „Przegląd prasy zagranicznej”.

Podkreślmy, że niedawno policja przyłapała na powielaniu tego pisma uczonego chemika, docenta Stefana Sękowskiego. Za powielania tłumaczeń z Newsweeka, Times’a, Spiegla, Le Monde’a, L’Unità i innych pism został aresztowany, następnie usunięty z instytutu badawczego, gdzie pracował.
W zawłaszczonych przez totalitarne państwo mass mediach szalenie ograniczone są tez możliwości uprawiania publicystyki na aktualne tematy krajowe, nie wolno poruszać podstawowych bolączek społecznych; wytrawnemu dziennikarzowi udaje się czasami napisanie reportażu ukazującego jednostkowy fakt np. braku mieszkania i warunków mieszkania pozbawionego – w żadnym jednak wypadku cenzura nie dopuści do uogólnień i prób analizy sytuacji. To już spada na prasę niezależną.

Restrykcje władzy dotyczą także zdarzeń i zjawisk na pierwszy rzut oka pozornie nieistotnych; np. ustawa uniemożliwiająca obywatelom zakładania stowarzyszeń nie jest wymierzona tylko przeciw stowarzyszeniom o charakterze politycznym, czy para-politycznym – władza rozciąga również czujną kontrolę np. nad Towarzystwem Opieki nad Zwierzętami. Ustalone jest, jaki procent członków zarządu stanowić muszą partyjni i nie może zostać zatwierdzony zarząd wybrany przez członków Towarzystwa, a nie przesz władze administracyjne. O tym również nie wolno oczywiście pisać, co miałem okazję sprawdzać osobiście próbując w „Polityce” umieścić reportaż ukazujący ingerencje władz właśnie w działalność Towarzystwa Opieki na Zwierzętami.

W tej sytuacji prze prasa niezależną otwierają się ogromne możliwości dziennikarskie, ale też wzięła ona na siebie wielkie i trudne obowiązki zajmowania się dosłownie wszystkimi dziedzinami życia publicznego. Oto np. ostatnio brak w polskich aptekach podstawowych lekarstw z witaminami i środkami opatrunkowymi włącznie – zajmujemy się wiec i tym tematem spełniając zadanie informowania opinii publicznej, jak również stanowiąc źródło nacisku na władze.

            W tej sytuacji trudno się dziwić, że na fali rozbudzenia się życia publicznego w Polsce powstają czasem dziwne organizacje i czasopisma – przykładem może tutaj być istniejąca w Gdańsku „Niezależna Grupa Polityczna” o charakterze faszystowskim czy „Komitet Samoobrony Rodziny i Wiary” twierdzący, że obecnie światem rządzi masońsko-żydowska neomaltuzjańska mafia, której organami są zarówno Kreml jak Klub Rzymski – komitet ten za swój główny cel uznaje walkę z przerywaniem ciąży i środkami antykoncepcyjnymi.

Listopad 1978