Matko Boska, jak ja mam pisać recenzję z tej książki. Matko Święta, co tu się porobiło. Jakoś tak mówiłby w Rzece podziemnej Tadeusza Konwickiego jego bohater, gdyby mu kazano książkę tę omawiać. Zaraz. A może to ja tak mówię na co dzień, raz po raz wzywając imienia Pana Boga nie swojego nadaremno, w beznadziejnym trudzie znalezienia się i rozebrania w świecie, w który zostałem wrzucony, który rzucił się na mnie i nad którym pojękuję, Matko Boska.

Czyj to język, którym napisana jest ta książka, i co w niej robi Matka Boska, pojawiając się co parę stron, albo i po kilka razy na stronie, choć przedtem nie pojawiała się przez trzydzieści parę lat w żadnej z kilkunastu dotychczasowych książek Konwickiego. Oczywiście jest tak, że mamy dzisiaj taki czas, że się Matkę Boską nosi, ale samą modą chyba wiele tutaj nie objaśnimy. Nie jest tak, aby była ona tu obecna jako Maria, matka Jezusa, ale nie jest to również wtręt tylko, ozdobnik stylistyczny, który dałoby się zastąpić owym Fredrowskim "mocium panie" .

Kiedy bowiem mówimy "Matko Boska" (owo "my" to na pewno Tadeusz Konwicki i ja, ale jeśli jeszcze ktoś się poczuwa, to proszę bardzo), to nie jest to znak oddania się w synowską niewolę Maryi, ale znak desperacji, krańcowego zmordowania, niemożności podołania swoim obowiązkom, które przynajmniej w odniesieniu do nas dwu polegają na rozumieniu, nazywaniu, opisywaniu. Matko Święta.

Na mieście mówią, że książka Konwickiego niedobra, że się zawiedli. Recenzji żadnej wprawdzie nie czytałem, ale zdaje się, że to w kręgach opiniotwórczych stolicy pogląd dość powszechny, choć też i nikomu, zdaje się, nie zależy, aby go lansować i upubliczniać. Piszę te słowa 15 grudnia 1984 roku, w dniu, który sam jeden, wyjęty z tysiąca ostatnich dni, przynosi ładunek groteski, przekraczający możliwości zmyślenia (powiedzmy to po niemiecku: Dichtung), groteski uniemożliwiającej tak oczekiwaną przez czytelników kontynuację Małej Apokalipsy.

Wy, którzy chcielibyście nad jej kolejnym tomem chichotać z lekkim dreszczem przerażenia, a tak się przecież Małą Apokalipsę czytało, przeczytajcie gazetę z tego dnia. Pierwsza informacja jest, by tak powiedzieć, negatywna. Oto nie dowiecie się z tej gazety, że właśnie przypada rocznica powstania PZPR i KPP. Zamiast niej na pierwszej stronie informacja o terminie procesu oficerów zbrojnego ramienia tejże partii, oskarżonych o zamordowanie kapłana. W telewizji - ogłasza gazeta "Dzień Związkowy" - ciekawe, dlaczego dzisiaj właśnie? Dowiemy się z dziennika TV, w którym podają fałszywą informację: "Dziś rocznica wydarzeń grudniowych" , naprawdę rocznica jest oczywiście jutro, ale jutro władza też nie będzie mogła złożyć kwiatów pod Pomnikiem, bo obstawi się go milicją, aby nie dopuścić Wałęsy.

No i jeszcze na deser, dla uczczenia tych wszystkich rocznic, dla związkowców i niezrzeszonych, partyjnych i bezpartyjnych, wierzących i niewierzących vendetta wieczoru! The Last Tango in Paris. Papa papapa papa papapa papa. Matko Święta!

Nie ma miary, nie ma harmonii, którą by można artystycznie zaakceptować. Konwicki, jak mało który z polskich pisarzy współczesnych, obdarzony jest absolutnym słuchem, pozwalającym mu bezbłędnie wczuwać się w tętno swojego miasta, miasta tak mu obcego i odmiennego od arkadyjskich wspomnień Kolonii Wileńskiej i Wilna, miasta, które codziennie zamiast widoku siedmiu wzgórz, gwałci go trzydziestopiętrową bryłą Pałacu Kultury. Z żadnego punktu Warszawy nie wygląda on tak okazale i buńczucznie, jak sprzed domu pisarza na ulicy Górskiego.

Jak się to stało, że Konwicki to miasto pokochał dziwną miłością nie wiem, ale myślę, że tak jak my szukamy pulsu dziewiętnastowiecznej Warszawy u Prusa, tak dwudziestowieczną, tę z drugiej połowy wieku, ów późny wnuk odnajdywać będzie na kartach Wniebowstąpienia, Nic albo nic, Kompleksu polskiego, Małej Apokalipsy, czy właśnie Rzeki podziemnej. Kiedy toczy się akcja powieści "to najdziwniejsze z wymyślonych miast i najsmutniejsze z prawdziwych" ma przetrącony stos pacierzowy. Umarło przed świtem. Ulice i place zajęły czołgi, przez niebo przetaczają się z hukiem helikoptery, "czarne wilki, krwawe psy Maluty Skuratowa, przywódcy opryczniny Wielkiego Cara" . Ale Konwicki nie jest Grottgerem, a zresztą czy można być dzisiaj Grottgerem? "Nas - śpiewa w piosence o Polsce rówieśnik pisarza - obdielila z dietstwa ironieju priroda" i Grottgerami być nie możemy, ale przecież jednocześnie zdajemy sobie sprawę, że te nasze ironie też nie są na dzisiaj, że nie jest czas żartów i jeżeli nawet żartujemy, drwimy, bawimy się w paradoksy, to jest to nasza nerwowa ucieczka od grottgerowskiej rzeczywistości, przecież jednak realnej, a przy tym sztucznej jakby, jakby reżyserowanej wedle dawnych schematów i gubimy się w tym wszystkim, w tej stylizacji, która ze swojej stylizacyjnej właśnie istoty jest trochę nieprawdziwa, a przecież jednak sprawdzalna, potwierdzalna, dotykalna. Matko Boska.

Jakie są kryteria estetyczne czasu wojny, kiedy idą pancry na "Wujek" ? Czy ta erupcja poezji patriotycznej, pełnej krwi i zaklęć, która kłębiła się pod wałkami powielaczy w czasie, kiedy Konwicki pisał swoją powieść , to wszystko lub prawie wszystko kicz? A jeśli tak, to kto zań odpowiada, bo przecież niezależnie od wszystkich innych porządków, w których można i trzeba opisywać noc z 12 na 13 grudnia 1981 roku, kiedy rozpoczyna się akcja powieści, z punktu widzenia smaku, postępowanie generała Jaruzelskiego może być ocenione tylko bardzo krytycznie. Ta wojna jest kiczem jeszcze przed jakimkolwiek jej zapośredniczeniem artystycznym, tak po prostu została zaplanowana i przeprowadzona.

"Tak im kazano nosić się z tymi automatami, pomyślał Siódmy. Jakiś generał wyczytał w zagranicznej prasie wojskowej, że żołnierz z przygotowaną do strzału bronią budzi respekt. Oni chcą siać grozę, taką umiarkowaną, przaśną grozę" .

Kicz, którego twórcą jest generał Jaruzelski, ma charakter, najprościej mówiąc, operetkowy, w czym zresztą nic dziwnego, bo jeśli generałowie w ogóle miewają jakieś zrozumienie dla sztuki, to na ogół tego właśnie rodzaju. I subtelny ironista Konwicki staje wobec tej operetki bezradny; można intelektualną drwiną atakować dra Goebbelsa czy dra Schachta, kategorie te przestają być użyteczne, gdy chodzi o Jerzego Urbana czy prof. Krasińskiego.
Karol Marks powiada, że bóstwa tragedii umierają na deskach operetki; tu jednak w operetkowej scenerii, pośród błaznów z przyprawionymi uszami, okularami czy tytułami profesorskimi leje się krew naprawdę, tu polska tragedia o niepoliczalnej już ilości aktów zmartwychwstaje na scenie operetki, tragedią być nie przestając.

Kiedy dzisiaj intelektualista czyta na murze kościoła hasło nazywające księdza Jerzego Popiełuszkę współczesnym świętym Jerzym, poległym w walce z Czerwonym Smokiem, musi się skrzywić nad łatwizną tego porównania, ale cóż może nasze skrzywienie nad faktami, nad społecznym przekonaniem, które jest wszak realnością. I jakkolwiek może nam się niewczesnym wydawać przypominanie, że w Polsce na rozkaz władzy nie zabijano kapłanów od czasu Stanisława ze Szczepanowa, tak po prostu jest.

Kiedy przed dziesięciu laty, zanim się tutaj to wszystko na dobre zaczęło, Zbigniew Herbert w Przesłaniu Pana Cogito, programie moralnym ruchu z przełomu lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych, obiecywał sprawiedliwym przyjęcie do grona zimnych czaszek, do grona przodków nazwanych imionami Gilgamesza, Hektora i Rolanda, można było, nawet traktując ten wiersz naprawdę serio i jako program właśnie, imiona te rozumieć metaforycznie. Póki, mówiąc o swej współczesności, objaśniamy ją, przywołując hrabiego Rolanda, rozumie się, że to literatura rządząca się swoimi prawami, operująca metaforami, hiperbolami czy czym tam jeszcze. Kiedy jednak zbiorową wyobraźnię zaczynają zaludniać postacie przypominające Romualda Traugutta czy księdza Brzóskę, kiedy najpowszechniejszym społecznym sposobem oswojenia sytuacji z 13 grudnia, oswojenia niezbędnego o tyle przynajmniej, aby ją zrozumieć, aby wiedzieć, jak się zachować - jest porównanie z okupacją hitlerowską, jakże głęboko przecież nietrafne- artysta, szczególnie zaś artysta o skłonnościach do intelektualizmu, a takim jest przecież Tadeusz Konwicki, wpada w paniczny strach przed kiczem, tym zasłużonym, zwyczajowym, historycznie uświęconym kiczem narodowym, z którego tyleśmy się z Mrożkiem i Gombrowiczem nadrwili.

Dziś w Polsce problem lutni po Bekwarku jest problemem pędzla po Grottgerze, i nie jest tak, że Konwicki tego pędzla nie podejmuje przez niedostatek talentu czy nieumiejętność poradzenia sobie z taką właśnie konwencją. Autor przejmującego opowiadania o Traugutcie, będącego częścią Kompleksu polskiego, jest bodaj jedynym dziś w Polsce pisarzem, który by literacki grottgeryzm umiał uprawiać. Jeśli tego nie czyni, jest to przemyślana, artystyczna decyzja. Opowiadania z Kompleksu polskiego, powstałego w tych zamierzchłych czasach, kiedy nie było jeszcze w Polsce niezależnych wydawnictw, nie mówiąc o żadnych ruchach społecznych, a tym bardziej o wojnie polsko-jaruzelskiej, już wtedy były demonstracją pisarskich możliwości Konwickiego, których celowo postanowił nie wykorzystywać, a przecież wtedy Romuald Traugutt był sobie postacią historyczną i nie byliśmy świadomi, że właśnie kończy się kolej na przerwa między lekcjami historii.
A kiedy się w Polsce taka przerwa kończy, słowa zostają odbezpieczone, zaczynają grozić wybuchem, zakurzone szkolne lektury uzyskują dramatyzm tekstów będących ekspresją codziennych zdarzeń. Już nic nie jest historyczne, bo historia staje się współczesnością. "Krew naszą długo leją katy, wciąż płyną ludu gorzkie łzy, nadejdzie jednak dzień zapłaty, sędziami wówczas będziem my" . Czy to pieśń sprzed wieku, czy opis dnia dzisiejszego? Matko Święta.
Na domu partii, budynku bardzo obecnym i na życiowych drogach Konwickiego, i na kartach jego książek, czerwony sztandar. Zanućmy sobie starą, wypłowiałą piosenkę: "a kolor jego jest czerwony, bo na nim robotnicza krew, bo na nim robotnicza k r e w" . Matko Święta, jakie to łatwe. Za łatwe nawet na publicystykę, a my się tu zastanawiamy nad sytuacją, kiedy artysta tworzy sztukę, kiedy powtarzanie tego samego w kółko, a nawet, jeśli jest odbiciem powtarzającej się maniakalnie polskiej historii, byłoby wtórnością, której właśnie sztuka nie znosi.

Gdybyż zresztą słowo "wtórność " było tutaj na miejscu, język nawet nie ma stosownego określenia. Siódmość ? Ale bohater powieści Konwickiego nazwany jest Siódmym tylko w ramach historii Peerelu, tego nieszczęsnego fragmentu równie nieszczęsnej większej całości. "Który to raz za mego życia" szepce bohater Konwickiego i wylicza daty: 1945, 1956, 1968, 1970, 1976, 1980, 1981. Za dawnych czasów powstania robiło się co trzydzieści, czterdzieści lat nawet, jeśli się coś powtarzało, to dla innego już pokolenia; teraz intensyfikacja historii, przyspieszenie zapisywania w narodowej pamięci kolejnych dat stwarza jakiś diabelski młyn, tempo właściwe raczej dla lunaparku. I już na życie brak sił i pozostaje tylko to westchnienie do Pocieszycielki Strapionych, chociaż pocieszenia nie będzie na drodze do ciemnego kresu, w drodze po złote runo nicości, a zwyciężonemu za pomnik grobowy zostaną suche drewna szubienicy.
Jak o tym wszystkim pisać? To, co nazywam grottgeryzmem, jest przecież reporterską migawką z ulicy; najprostsze konstatacje opisujące stan rzeczy mają w sobie patos nie do wytrzymania. Przyjrzyjmy się takiemu fragmentowi: "Najlepszych, jak zawsze w tym kraju, czeka zagłada, powiedział sam do siebie Siódmy. Pójdą do więzień, do podziemia, pod kule" . Czy to chłodny opis rzeczywistości, czy cytat z wiersza Do Matki Polki? Konwicki boi się patosu, rozdarty między przekonaniem, że zjawiska dziejące się przed jego oczami są oczywistym i koniecznym dalszym ciągiem najistotniejszych zdarzeń naszej historii, zdarzeń domagających się słów najwyższych, stwierdzenia: "my karty Iliady rzeźbione ogniem w błyszczącym złocie" z elementarnym przecież dla intelektualisty końca dwudziestego wieku poczuciem ironii i autoironii.

Ale wojna, a szczególnie ta wojna, to nie jest czas dla ironistów. Kiedy słowa zostają odbezpieczone i z żartami trzeba uważać, a ironista musi nieustannie zdawać sobie sprawę, że ma do czynienia z materiałem łatwopalnym. Teraz w Polsce został jeden człowiek, który stałe żartuje publicznie: nazywa się Jerzy Urban i jest rzecznikiem rządu. Nie miejsce tu i nie pora, by rozważać przyczyny, które spowodowały, że generalski rząd, zamiast nająć sobie na rzecznika jakiegoś sztywniaka zwyczajowo będącego w guście każdej junty - postawił na tym miejscu jednego z najkąśliwszych ironistów w kraju; dla naszych o Konwickim rozważań znacznie ważniejsze jest uchwycenie sposobu, w jaki ironia Jerzego Urbana odbierana jest przez społeczeństwo, przez warszawską ulicę, której puls autor Rzeki podziemnej czuje tak dobrze. Patrząc z tej strony, łatwo możemy zobaczyć, dlaczego Konwicki boi się nie tylko patosu,ale także ironii, dlaczego trącając obie te struny, nie daje żadnej nucie wybrzmieć do końca.
W Małej Apokalipsie, która przyniosła mu największy bodaj rozgłos, którą wielu uważa za jego najwybitniejszy utwór, Tadeusz Konwicki jest jeszcze wolnym człowiekiem, intelektualistą, który może sobie ironizować zarówno na temat Edwarda Gierka, jak i Jacka Kuronia. Tę wolność pisarz utracił. Generał Jaruzelski nie jest postacią, z której żarty mogłyby być zabawne dla kogokolwiek o nieco choćby wybredniejszym smaku, ironizowanie zaś na temat Jacka Kuronia czy Lecha Wałęsy zostało zmonopolizowane przez "Żołnierza Wolności" and Co. i w tym kontekście ich ewentualnej śmieszności też nikt nie byłby wstanie docenić.

A przecież, jak wspomnieliśmy, tragedia, którą mamy na co dzień przed oczami, w której sami mniej czy bardziej aktywnie uczestniczymy, toczy się w dekoracjach farsowych. Od 13 grudnia poczynając, uczestniczymy w nieprzerwanym pasmie gagów, które wszyscy zgodnie uważają za nienadające się do upublicznienia. Dość dla doświadczenia posłuchać, jak rozmawia ze sobą u cioci na imieninach dwu byłych internowanych, a potem zajrzeć do opublikowanych wspomnień z obozów i wychodzi człowiek zupełnie głupi, nie wiedząc, czy to były obozy koncentracyjne, czy kabarety.

Konwicki sam internowany niestety nie był (piszę niestety, bo utracił na skutek dosyć przypadkowej decyzji ciekawe i wartościowe doświadczenie pisarskie), ale się tych opowieści nasłuchał, relacji naczytał, a zresztą wszystkie te elementy, tak tragiczne, jak i komiczne, zobaczyć można także po prostu na ulicy, może nie w takim zmasowaniu, ale dla uważnego obserwatora wystarczy. I ostatnia powieść Konwickiego jest jak do tej pory chyba najbliższym prawdy świadectwem swojego czasu, mimo swojej dziwacznej budowy, niejasnej fabuły i metaforycznych obrazów, które, ze ściśle werystycznego punktu widzenia, można by postrzegać jako nieprawdziwe.

Znaczna część wybitnych polskich pisarzy, a zwłaszcza prozaików, zaniemówiła ostatnio, nie umiejąc znaleźć dla swojego świadectwa stosownego miejsca w bardzo szeroko rozwartych nożycach, jakie tworzą wydawnictwa niezależne i uzależnione. Czas, sytuacja, stan nerwów były widocznie nie po temu, aby tworzyć arcydzieła polskiej prozy i, poza Markiem Nowakowskim, nie słyszałem bodaj o nikim, spośród pisarzy z nazwiskami, kto by ją w kraju uprawiał.

Herbert powiedziałby na to: "masz mało czasu trzeba dać świadectwo (...) w ostatecznym rachunku jedynie to się liczy" . I oto świadectwo naszego właśnie czasu i naszej właśnie miary. Świadectwo jakieś niejasne i pogmatwane, raczej utrzymane w tonie relacji świadka, który z natury swojej nie ogarnia całości sprawy, niż głosu sędziego, który w końcu wyrobił sobie jasną, precyzyjną i ostateczną opinię. I, chociaż jak nigdy, żywimy się co dzień serwisem BBC, chociaż obracamy się w sferze literatury faktu, nie zapominajmy, że świadectwo, jakie znajdujemy w Rzece podziemnej, to nie kolejna relacja z internowania, napisana przez zasłużonego działacza jakiejś bardzo ważnej struktury naszego związku, ale powieść , czyli fikcja artystyczna, a w dodatku napisana nie przez rówieśnika Grottgera, Sienkiewicza i Orzeszkowej, ale Butora, Borgesa, Cortazara. Jeśli o tym pamiętać, to wcale nie trudniej przepłynąć tę podziemną rzekę, niż grać w klasy.

Ale jakże tu dzisiaj grać w klasy, Matko Święta? Kiedy w najelegantszym obozie dla intelektualnej ekstremy w Jaworzu internowani zorganizowali turniej brydżowy, jeden z osadzonych tam patriotów z okrzykiem "Ojczyzna krwawi, a oni w karty grają" usiłował ich nawrócić na drogę cnoty (virtus). A ja państwu proponuję grę w klasy? Kiedy tak piszę, wszystko wygląda jakby śmiesznie,ale przecież możemy to samo powiedzieć i innym językiem: "Ty masz werbel nam zagrać do marszu! Smagać słowem! Bić pieśnią! Wznieść hymnem!" . Ty właśnie, Tadeuszu Konwicki, "bądź jak sztandar rozwiany wśród walki, bądź jak w wichrze wzniesiona pochodnia!" Bo właśnie teraz toczy się walka o to, by nasze dzieci mogły kiedyś bezpiecznie grać w klasy.

Są takie rzeczy, które wyjątkowo trudno napisać, a jeszcze trudniej przeczytać. Kiedy przed paru laty, jeszcze w słodkiej atmosferze przedsierpniowej korupcji, Kwartalnik Polityczny "Krytyka" zamieścił artykuł wstępny zatytułowany Polska leży w Europie, a podpisany przez trzech wybitnych działaczy demokratycznej opozycji, jego autorzy stali się obiektem żartów jako niewcześni Kolumbowie. A przecież prawdą jest nie tylko to, że leży, ale i to, że o tym zapominamy. Najczęściej bodaj w naszej chorej świadomości leży ona na wyspie znajdującej się w mocy złego czarnoksiężnika, czasami zaś wędruje po globusie - potrafi sąsiadować z Afganistanem czy Nikaraguą, Chile czy Grenadą, a przez pewien krótki okres leżała na którejś z Wysp Falklandzkich, nerwowo wypatrując zbawczych okrętów Jej Królewskiej Mości.

Czy powrócić na swoje miejsce w Europie i w świecie będziemy mogli dopiero po traktacie wersalskim, który gdzieś kiedyś zostanie wreszcie podpisany, po procesie norymberskim, odbytym gdzieś w Twerze, Nowogrodzie czy Kijowie? Przy całym swoim uwikłaniu w polskość , przy sejsmograficznej dokladności rejestrowania wstrząsów w dolinie Wisły ("Rów, w którym płynie mętna rzeka/ nazywam Wisłą. Ciężko wyznać,/ na taką miłość nas skazali/ taką przebodli nas ojczyzną" te słowa Konwicki też zapisał, tyle że prozą, i jeśli kto zechce pograć w klasy łatwo je znajdzie), autor Rzeki podziemnej jest Europejczykiem z końca XX wieku, i jeśli nawet jest Europejczykiem spod Oszmiany, to tylko dowodzi, że Oszmiana też leży w Europie, w co zdaje się nikt nie wierzy.

Ostatnie lata przyniosły w cywilizowanym i znudzonym świecie, tym, co to z żyru biesitsia modę na poszukiwanie korzeni (The Roots) -ludzie gdzieś próbują powracać, coś zwiedzać, wyobrażać sobie jakichś swoich przodków w dziwnych i dalekich miejscach. Jeśli rzecz dotyczy Murzyna, którego znad Nilu złe losy rzuciły nad Hudson, można to nawet obejrzeć w polskiej telewizji, jeśli jednak podróż była krótsza, znad Niemna nad Wisłę, czy nie daj Boże znad Odry (die Oder) nad Ren, to już łatwiej to zobaczyć w telewizji amerykańskiej, chociaż ten reżyser, który taki film mógłby najlepiej nakręcić, czyli Tadeusz Konwicki, nie ma na niego chwilowo kontraktu.

A korzeni szuka pisarz od dawna. W wielu jego książkach można było znaleźć obrazy spod Wilna, przypominane czy śnione, a zarazem przeżywane bardzo realnie. Niezależnie od różnic czasów i nastrojów, w jakich powstawały dawniejsze książki Konwickiego operujące podwileńskimi obrazami, te piękne strony, znane mi, jaki większości wykorzenionych stamtąd Polaków, tylko z przekazów, przybierały charakter jakiejś swoistej Arkadii. Nie było zresztą w tym nic dziwnego, bo z dawna wiadomo, że polska Arkadia leży gdzieś pod Wilnem. Był to więc obraz znany: w Rzece podziemnej czołgi generała Jaruzelskiego wjechały do Arkadii; ostentacyjnie, dotykalnie i bestialsko się po niej rozjeżdżają. Chora świadomość bohatera, znajdującego się pod przeciążeniem diabelskiego młyna historii, ale przecież równocześnie człowieka uwikłanego w najprostsze, najpowszechniejsze ludzkie życiowe sprawy, tego człowieka śmiertelnie zmęczonego, nie znajdzie wytchnienia w Arkadii wspomnień, tak jak to się udawało dawniej: "Stref ulewy i grzmotu nie daje się pominąć" i może to jest właśnie istotą choroby, która przecież taka jest już zadawniona, w której i czołgi grudniowe, i sam generał Jaruzelski to był tylko epizod, ale nawet jeśli przebłyskiem naszej chorej świadomości zdajemy sobie z tego sprawę, nie zmienia to istoty owego faktu społecznego, w którym płyniemy jak ów orzech w Nilu katarakcie. A może jest podobnie,ale nieco inaczej, może choć "noc rozdarła ciemność i ból, co tkwi jak nóż,/ (...) płyniemy strugą, rzeką/ złocistą drżącą strugą, gwiazdami lśniących róż/. Bo nie ma rozerwania, choć rozerwane słowa,/ bo nie ma zapomnienia, choć życie nas zapomni" .

Płyniemy. I to jest najważniejsze.

"Nieba prawie nie widać, czeluść chłodna i ciemna, niech się sypią lawiny kamieni i niech łączą się zbocza bezlitosnych wąwozów, bo cóż drąży kształt przyszłych przestrzeni, jak nie rzeka podziemna?" . "Bądź wierny. Idź" kończy Zbigniew Herbert przesłanie Pana Cogito.

A Tadeusz Konwicki odpowiada na to wezwanie ostatnimi słowami swojej powieści: "Gdzież to cierpiące stworzenie, za którym pójdę teraz, w jeszcze jedną drogę krzyżową. Ty nim jesteś, który dotknąłeś wzrokiem moich słów, otarłeś się przeczuciem o moje myśli, zląkłeś się raptem mego cienia w biały dzień albo kiedy staję za czarną szybą twego okna nad ranem. Jeszcze przed nami straszna wieczność " .



podpisane: Lew Laicki

(...) Nieopatrznie zdecydowałem się uczestniczyć w bardzo ważnym dla mnie porodzie, jakim było odsłonięcie pomnika poległych stoczniowców w Gdańsku. Chciałem tego pomnika jak tysiące innych i może nawet więcej niż tego wymagała statystyczna średnia dla jego powstania zrobiłem, ale na skutek uczestnictwa w tym porodzie mam do dziś w oczach bardziej ginekologię niż genealogię.

Może nie można było inaczej, może ten potworny ból, jaki sprawiała czelna obecność wczorajszych morderców pod pomnikiem ofiar, ten ból, jaki sprawiało zaparcie się przez obecnych dostojników kościoła najważniejszych dla mnie słów Chrystusa o krzywdzeniu maluczkich, ten ból, jaki sprawiało milczenie Wałęsy o prześladowaniach dotychczasowych prób uczczenia pamięci poległych – może to wszystko było ceną narodzin tego wspaniałego pomnika, który już zostanie w Gdańsku na zawsze. Może. Nie znam się na ginekologii historii.

Może alternatywą dla partyjno-kościelnej uroczystości mającej zademonstrować jedność, której nie ma, nie było i nie będzie, było tylko sekretarskie cięcie, krwawy zabieg na brzuchu Europy, którego skutków nikt nie potrafi przewidzieć? Może. (...)
Partia nie może pójść do Canossy. Do tego trzeba być naprawdę Cesarzem. Święty Piotr, opoka, na której zbudowano kościół rzymski, zaparł się Chrystusa nie raz, ale trzy razy. Obowiązkiem Wałęsy jest patrzeć w przyszłość, dla której ważne, że pomnik jest, a nie przypominać, ile razy aresztowano go za składanie kwiatów pod drugą bramą stoczni. A ja muszę tego nie rozumieć.

Zrozumieć racje cudze. Racje kościoła, gdy milczał w roku 1970 i nawoływał do pracy w sierpniu roku 80. Rozumiem. Nie można podsycać nastroju napięcia grożącego obcą interwencją, która utopi kraj we krwi. Proces rozumienia postępuje. (...) Jeszcze chwila i zrozumiem tych, którzy uznali, że kilka salw w tłum jest konieczne dla zapewnienia krajowi tak potrzebnego spokoju.

Do spokoju wzywają mnie biskupi, kardynałowie i Papież, do spokoju wzywa kierownicza siła narodu, której kierownictw nad sobą nigdy nie powierzałem, do spokoju wzywa mnie lider „Solidarności”. I wszyscy dbają, żeby ten spokój wyegzekwować. Straż porządkowa sprawdzi, czy nie niosę pod pomnik sztandaru. A nie wolno mi przynieść. Może byłaby na nim robotnicza krew? Księża przy gigantofonach będą śpiewać tak głośno to, co zostało ustalone, że mojego głosu i tak nie będzie słychać.

Na ten głos nie ma po prostu miejsca. Niepartyjny, niekościelny, niezwiązkowy. Porozumiano się, że mam być myślącą trzciną. Inaczej nie może być.

Ale i tak być nie może. Nie obowiązuje mnie polecenie partyjne, nie rozgrzesza kościelna absolucja. Będę iść, gdzie poszli tamci, do ciemnego kresu, po złote runo nicości, moją ostatnia nagrodę. Będę iść przeciw krzykowi gigantofonów wołających do siebie wzajem: „Godne i zbawienne” – godne – słuszne! Słuszne! Słuszne!

Adam Michnik chce nas zmusić do życia bez Boya. Najpierw w "Tygodniku Powszechnym" (nr 30), w wywiadzie z ks. Bonieckim, później w "Gazecie Wyborczej" (nr 189) w polemice ze Stanisławem Krasnowolskim, czołowy niegdyś protagonista lewicy laickiej publicznie wyrzeka się Boya, wywodząc, że w świecie, w którym przyszło nam żyć, po epoce lagrów i łagrów, nie ma miejsca dla Boya , uosobienia wolnomyślicielskiej postawy polskiej inteligencji.

Boy to przede wszystkim walka o prawdę, a więc walka z zakłamaniem, a co za tym idzie z tymi wszystkimi, którzy z jakichkolwiek względów przedkładają nad prawdę fałsz, a nad wiedzę ciemnotę. Jeżeli tak się Boya rozumie, to oczywiste, że życie bez Boya jawi się jako grzech najcięższy dla intelektualisty, grzech, którego odpuścić nie można, bo godzi on w fundament naszej kultury.

Adam Michnik, jeden z czołowych europejskich intelektualistów naszego czasu, jest zarazem wybitnym politykiem; jednym i drugim stawał się w dziwnej, sztucznie stworzonej rzeczywistości, która składała się prawie wyłącznie z wad, miała jednak tę niezwykłą zaletę, że można w niej było jednocześnie być wybitnym intelektualistą i wybitnym politykiem. Ale dzisiaj tamta rzeczywistość już nie istnieje, a Adam Michnik nie chce tego przyjąć do wiadomości.

Żyjemy dziś w częściowo normalnym kraju – normalności tej nie należy oczywiście przeceniać, ale udało się nam przynajmniej tyle, że nie żyjemy już w kraju totalnie i konsekwentnie nienormalnym. A oznacza to w praktyce społeczny podział pracy: intelektualiści mają zajmować się prawdą, a politycy znajdowaniem doraźnych rozwiązań, uwzględniających realia.

Polityk we współczesnej Polsce musi brać pod uwagę stanowisko Kościoła katolickiego, który zupełnie niezależnie od publicznych deklaracji w tej sprawie, bierze żywy udział w życiu politycznym i ma pokaźny wpływ na wyniki wyborów, a co za tym idzie, i na kształt rządu i prowadzonej przez niego polityki. Jeżeli więc ktoś jest w dzisiejszej Polsce politykiem, musi dbać, by sobie Kościoła nie zrażać, i to bez względu na to, czy sam do tego kościoła należy, albo czy podziela jego poglądy.

Intelektualista znajduje się w skrajnie odmiennej sytuacji; jemu nie wolno sobie pozwolić na relatywizm, będący podstawą uprawiania polityki. Polityk może np. uzależniać swoją zgodę na ustawę antyaborcyjną od tego, czy inny polityk wyrazi zgodę na ustawę budżetową – intelektualiście tego nie wolno.

Adam Michnik pragnie dziś narzucić obowiązujące polityków normy wszystkim współobywatelom i domaga się uznania kierowniczej roli Kościoła nie pozostawiając żadnej alternatywy, chyba że ktoś chciałby przyjąć do siebie proponowane przez Michnika kategorie "ateizm tramwajowy" bądź "antyklerykalizm zoologiczny". Takie propozycje można robić bezkarnie tylko w świecie bez Boya , aby nie dosięgnął polityka-Michnika piorun ironii, aby nie musiał jak diabeł od święconej wody parskać i krztusić się słysząc o "katolicyzmie pekaesowym" na przykład.

Oczywiście pekaesowy katolicyzm nie jest Michnikowi szczególnie bliski, prawda jest znacznie bardziej dramatyczna: uznając tryumf Kościoła Michnik dochodzi do politycznego wniosku, że jedyne, co mu pozostaje, to gra na frakcje, i że on tradycyjnie będzie popierać tę liberalną, a nawet otwarcie przyznawać się do błędów i wypaczeń minionej epoki św. Inkwizycji.
W świecie bez Boya Michnik pytany o zdanie w sprawie wypowiedzi ks. Prymasa na temat AIDS, choroby biorącej się z grzechu i rozprzestrzenianej zgodnie ze wskazaniami Kościoła, zabraniającego używania prezerwatyw – otóż w świecie bez Boya może Michnik odpowiadając na to pytanie mówić wiele i obrazowo na temat nieziemskiej dobroci św. Franciszka. Świat bez Boya daje mu gwarancję, że nikt nie odważy się przeszkodzić takiemu zabiegowi. W świecie bez Boya może Michnik udawać, że można traktować serio wskazanie św. Pawła, iż istnieje religijny obowiązek posłuszeństwa władzy świeckiej, o ile jest ona legalna. A któż ten legalizm zbada? Prymas Wyszyński w sierpniu 1980 roku wzywał do przerwania strajku. Czy dlatego, że legalnie rządził nami Babiuch? Jeśli Papież ściskał dłoń Gierka i Jaruzelskiego, to może nasze przeciwko nim bunty były grzechem?
Z kościelnego punktu widzenia grzechem były, a zarazem i nie były, grzeszyliśmy bowiem nie słuchając Prymasa Tysiąclecia, ale czyniliśmy tak w słusznej – jak się okazało – sprawie. Ty, Adasiu, też masz zapewne nadzieję, że wolno ci się zaprzeć Boya po trzykroć, zanim kur zapieje, działasz bowiem w sprawie słusznej, popierając puławian przeciw natolińczykom, ale proszę, bój się Boya .

Nastały w ogóle ciężkie czasy dla niedowiarków – bo proszę na przykład pomyśleć, jak się strasznie taki niedowiarek męczy, aby uwierzyć, że strona kościelno-państwowa, w przeciwieństwie do opozycyjno-sejmowej upiera się przy prowadzeniu kampanii wyborczej na terenie kościołów i kaplic. Taki niedowiarek zaraz sobie przypomina, jak Herkules odmówił walki z Amazonkami, wywodząc, że jeśli wygra, będą go nazywać damskim bokserem, Jeśli zaś przegra, będzie wstyd na całą mitologię.

Więc jeśli te 94% z ogonkiem i dwukrotnym wsparciem papieża, z biciem w dzwony i Matką Boską w Klapie chce się skonfrontować z niespełna 6%, podzielonymi w dodatku na prawosławnych, jehowitów i heretyków wszelkiej maści nie wspominając Żydach i ateuszach, to jako żywo wstyd nawet taką konfrontację wygrać, a co tu mówić o możliwej przegranej.

Niedowiarkowi przychodzi oczywiście do głowy, że to wszystko musiał być pomysł Cimoszewicza, który zresztą zapewne wedle GUS-owskich obliczeń – tradycyjnie bezstronnych i jak najdalszych od chęci przypodobania się aktualnej władzy – należy do owych ponad 94% katolików i jako jeden z nich zdołał tę swoją ideę stosownymi kruchcianymi drogami gdzie trzeba podrzucić i przeprzeć. W co by można w tej sprawie uwierzyć innego – nie jestem sobie w stanie wyobrazić.

Kardynał Glemp trafnie zauważył w związku z rozpoczęciem się kolejnej fazy awantur o ustawę antyskrobankową, że oto świat z zainteresowaniem na nas patrzy, ciekaw, co też Polacy zrobią ze swoją wywalczoną nareszcie wolnością i demokracją. Z przyjemnością stwierdzam, że w tej sprawie jesteśmy z księdzem kardynałem tego samego zdania.

Dalej ksiądz prymas proponuje, abyśmy ustawę antyskrobankową ofiarowali Europie – i tu nie jesteśmy już tego samego zdania, bowiem ja wziąłem sobie do serca nauki swojego protestanckiego dziadka, który zawsze powtarzał, by nie uszczęśliwiać bliźnich wbrew ich woli. Otóż wydaje mi się, że jeśli komuś coś ofiarowujemy, powinniśmy się zastanowić, czy obdarowany będzie zadowolony z prezentu – w przeciwnym wypadku mogłoby dojść do tego, że ktoś wpadłby na pomysł np. ofiarowania księdzu prymasowi na imieniny dobrze prosperującego sex shopu o korzystnej lokalizacji.

Pomysł jest oczywiście bardzo dowcipny, ale trzeba potencjalnego ofiarodawcę przestrzec, że tym prezencikiem zapewne nie zaskarbi sobie wdzięczności księdza kardynała ani też jego poparcia w swoich interesach. I należy przypuszczać,że właśnie o to księdzu kardynałowi chodzi.Bo ów powrót do Europy, o którym tyle się ostatnio mówi, i o którym wielu ludzi w Polsce marzy, wcale nie dla wszystkich będzie korzystny.

Europa bowiem to – w przeciwieństwie do Azji – kontynent, na którym kościół jest bardzo starannie oddzielony od państwa i nie ma wielkiego wpływu na politykę, i to już od dawna. U nas natomiast wielkie zasługi dla umocnienia politycznej roli kościoła położyli komuniści, zupełnie niezależnie zresztą od tego, co sobie w tej sprawie planowali, ale ich talenty do osiągania maksymalnej rozbieżności między planami a rzeczywistością są powszechnie znane. Tak czy owak na dalsze prześladowania, tak dla kościoła wzmacniające, liczyć już nie można i widmo zlaicyzowanej Europy zaczęło krążyć po Episkopacie.

Ta groźna Europa ma również i to do siebie, że jest demokratyczna, a demokracja nie jest bynajmniej ulubienicą kościoła katolickiego – przeciwnie, to nie gmina wybiera proboszcza, jak u heretyków, nie diecezja wybiera biskupa, ale ich wszystkich przywozi się – mówiąc po laicku – w teczce. „Demokracja jest – mawiał Władysław Gomułka – ale nie dla wszystkich”. W kościele katolickim jest ona zastrzeżona dla kardynałów, którzy demokratycznie wybierają papieża i to by było na tyle. Największe protesty zwolenników ustawy antyskrobankowej budzi pomysł przeprowadzenia w tej sprawie referendum, co jest zupełnie oczywiste: przecież gdyby większość katoliczek nie chciała sobie robić skrobanek, ustawowy zakaz nie byłby do niczego potrzebny. Jednakże kościół katolicki – instytucja o wielowiekowej tradycji – doskonale pamięta, że prapraprababki dzisiejszych katoliczek wierzyły w swoim czasie w Perkuna i Światowida i bynajmniej nie chciały się po dobrej woli ze swoją wiarą rozstać: dla ich dobra, choć wbrew ich woli, należało te słowiańskie zabobony wyrżnąć z ich świadomości, bowiem uszczęśliwianie bliźnich wbrew ich woli jest właśnie istotą misji kościoła.

Nie o to przecież chodzi, by chodziły na lekcje religii te dzieci, które chcą na nie chodzić do kościoła – rzecz w tym, aby zmusić do uczestnictwa tych, którzy do kościoła z własnej woli ani potrzeby nie pójdą i dlatego przymus szkolny jest w tej sprawie kąskiem tak łakomym. W owej groźnej ideowo Europie sprawdzono eksperymentalnie ponad wszelką wątpliwość, że kościół nie dysponuje środkami ani sposobami perswazji, które mogłyby odwieść wiernych od stosowania środków antykoncepcyjnych i przeprowadzania skrobanek. Nic więc dziwnego, że w tej sytuacji chce kościół wykorzystać czas, kiedy Polska nie stała się jeszcze państwem demokratycznym, a członkowie parlamentu nie są przedstawicielami społeczeństwa, w związku z czym można nimi dosyć łatwo manipulować.

I oto ten sam parlament, który – jak się często słyszy – nie jest godny uchwalić nowej konstytucji, okazuje się wygodny do uchwalenia ustawy antyskrobankowej; ksiądz prymas ma nadzieję, że przy pomocy swoich gromkich oświadczeń zdoła go do tego przymusić.

To zresztą bardziej prawdopodobne niż perspektywa, że wzruszona naszym darem Europa porzuci swoje demokratyczne przyzwyczajenia, a kardynała Glempa obwoła swoim duchowym przywódcą – pewne natomiast, że Jeśli tego rodzaju ustawę uchwalimy, zaznaczymy tym samym swoją od Europy odrębność, dowiedziemy, że chcemy iść inną drogą, którą zresztą kroczy wiele ludów Azji przyznających swoim przywódcom religijnym prawo rządzenia państwem.

Naprawdę interesujące, czy na swojej drodze do Europy dokonamy i tego zwrotu w kontynuacji?

3 lutego 1991

Nigdy nie byłem w Oświęcimiu i wcale się tam nie wybieram. Należę do pokolenia, które było Oświęcimiem szantażowane od małego. Szczególnie lubował się w tych szantażach tow. Wiesław, dla którego straszenie hitlerowcami było jednym z najulubieńszych zajęć. Ale przecież nie on jeden. Oświęcim to był uniwersalny argument przeciwko nam: wyście tego nie przeżyli, więc powinniście siedzieć cicho i słuchać starszych, a wasz głos tak nigdy nie będzie pełnowartościowy.

Trafnie – choć bezwiednie – ujęła ten problem Krystyna Siesicka, autorka wychowawczych powiastek dla peerelowskiej młodzieży: otóż w którejś z jej powieści klasę nastolatków prześladuje okropna nauczycielka, z którą nie sposób wytrzymać. Na szczęście młodzi bohaterowie dowiadują się, że ich Pani była w Oświęcimiu, w związku z czym trzeba jej wszystko wybaczyć. Skoro była w Oświęcimiu, wolno jej się nad uczniami znęcać, a ci powinni przyjmować to z ochotą.

Jeżeli o mnie chodzi, efekt straszenia Oświęcimiem dał skutek paradoksalny: jak tylko ktoś zaczyna mnie Oświęcimiem straszyć, podejrzewam od razu grubszy szwindel. Oczywiście moja reakcja jest głęboko nienormalna, ale przecież jednocześnie dobrze ugruntowana. Czysty Pawłow. Słyszę: mówią o Oświęcimiu – myślę: będą oszukiwać.

Wspominam o tym wszystkim dlatego, że właśnie znowu postraszono mnie Oświęcimiem, tyle że tym razem za straszenie wziął się episkopat. Księża biskupi krzyczą: „Oświęcim! Oświęcim!” na wieść o projekcie zorganizowania referendum w sprawie ustawy antyaborcyjnej. Swoją drogą interesujące, jak oni do tego doszli – co mianowicie wspólnego miałyby mieć hitlerowskie zbrodnie z demokratyczną procedurą stanowienia prawa? Oczywiste jest jedno: argumentu z Oświęcimia używa się po to i tylko po to, aby dyskusję uniemożliwić, aby temu, kto takiego argumentu użyje, nie można było odpowiedzieć.

Niemniej jednak w użyciu przez księży biskupów tego właśnie argumentu tkwi racjonalne jądro. Oświęcim bowiem to synonim czegoś najgorszego, co się mogło zdarzyć. A oto w Polsce może się właśnie zdarzyć najgorsza rzecz, jaką jest w stanie wyobrazić sobie biskup: oto do naszego katolickiego w 99% kraju przyjedzie lada tydzień papież, wezwie do głosowania za ustawą antyaborcyjną, a chwilę po jego wyjeździe społeczeństwo uda się do urn wyborczych, aby dać wyraz swoim poglądom w owej delikatnej materii. Gdyby do tego doszło, mogłoby się wydać, że polskie społeczeństwo nie słucha papieża. Jest to dla normalnego biskupa perspektywa tak przerażająca, że szukając dla niej właściwego określenia natychmiast znajduje odpowiednio przerażające słowo: „Oświęcim!” Niesłuchanie papieża jest grzechem ciężkim i powinno być objęte tajemnicą spowiedzi, wtedy wszystko jest w porządku, podobnie jak ze skrobankami: nie o to chodzi czy będą, czy nie będą, ważne, żeby ich oficjalnie nie było.

Kościół jest bowiem instytucją nauczającą, w związku z czym ma z urzędu rację. W tej sytuacji wszelka debata nad kwestiami, w jakich kościół ma ochotę się wypowiedzieć, jest oczywistym zamachem na samą jego istotę – kościół nigdy i w żadnej sprawie nie był ciekawy zdania swoich wiernych ani też i nikogo innego – gdyby taką ciekawość wykazał, byłby to znak, że nie jest pewny swego – a jest to sytuacja nie do pomyślenia.

Nie jest bowiem tak, by społeczeństwo było upoważnione do przesądzania o kształcie swojego kościoła – przeciwnie, to kościół ma orzekać o kształcie społeczeństwa. A w dzisiejszej Polsce kwestia ta staje szczególnie ostro, musi bowiem kościół odzyskać swoją identyczność poważnie naruszoną w latach stanu wojennego. Stało się bowiem tak, że z przyczyn od kościoła zupełnie niezależnych nagłe znaleźli się w nim wszyscy niepokorni z całej Polski.

Nie popełnimy przesady mówiąc, że tak ścisłych związków elit intelektualnych z kościołem katolickim nie notowała historia od czasów średniowiecznych. I co robić z taką anomalią, gdy zabrakło Wojciecha Jaruzelskiego, który potrafił dokonać tego cudownego zespolenia? Teoretycznie możliwości są trzy: albo kościół dostosuje się do swoich nowych niepokornych owieczek, albo niepokorni nauczą się pokory, której poprzednio i pałą nie można było z nich wydusić, albo każdy pójdzie swoją drogą.

Wiele wskazuje na to, że hierarchia kościelna stara się za wszelką cenę pozbyć niewygodnych dla siebie – bo jednoznacznie konkurencyjnych – elit intelektualnych. Kolejne wystąpienia biskupów, w tym ów ostatni kuriozalny pomysł porównywania pomysłu referendum w sprawie dopuszczalności skrobanek z hitlerowskim ludobójstwem – wszystko to czyni wrażenie, jakby było robione specjalnie w tym celu, aby przepłoszyć z okolic kościoła każdego szanującego się inteligenta.

A czas po temu najwyższy, bo lata walki o demokrację wytworzyły w kraju liczną i silną elitę złożoną z łudzi nie przywykłych do pokornego słuchania księdza proboszcza, gotowych za swoje przekonania iść do więzienia czy pod milicyjne pałki – gdyby tacy ludzie mieli na dłużej pozostać w orbicie kościoła, chcieliby go zmienić na lepszy. A on przecież już jest najlepszy.

19 maja 1991

Śmiejmy się z głupich, choć i przewielebnych
.... pisał biskup Krasicki przed ponad dwustu laty, sam zapewne nie wiedząc, że pisząc te słowa staje się ojcem założycielem potężnej „katolewicy”, owej piątej kolumny, która zalęgła się w zdrowym, sarmackim ciele polskiego kościoła.

Dziś czasy nie tak liberalne jak za panowania króla Stasia, więc Monachomachii nie można dostać w żadnej księgami, a z wydania dzieł zebranych księcia biskupa na wszelki wypadek zrezygnowano. Nie mówię już, aby teksty Krasickiego nadawać przez radio, czy nie daj Boże, telewizję. Nie chciałbym urazić Pawła Kukiza z zespołu „Piersi”, ale to wszystko, o co takie dziś awantury, jest w porównaniu z satyrami biskupa Krasickiego po prostu pieszczotą dla naszego sarmackiego kościoła. A co gorsza – sam Paweł Kukiz nie jest biskupem warmińskim, co stwierdzam z wyraźnym nieukontentowaniem.

W piosence „Piersi” jeden proboszcz wypija raptem dwie flaszki – takeśmy skarleli! – podczas gdy u Krasickiego tłumy zakonników różnych reguł wlewają w siebie niepoliczalne hektolitry alkoholu, ale i tego jednego pijanego proboszcza niektórzy zamierzają bronić tak, jak się broni prawd wiary. Jeżeli się proboszcz urżnął, to jest to wewnętrzna sprawa kościoła i wara od niej świeckim. Ciekawe, że podobny w istocie pogląd zaprezentował ostatnio któryś z generałów SB oskarżonych o współudział w zabójstwie ks. Popiełuszki, przyznając się ze skruchą, że słynny IV Departament posuwał się do takiego aż prześladowania księży, iż specjalnie posyłano milicyjne patrole w okolice plebanii, gdzie odbywały się imieniny proboszcza, aby złośliwie wyłapywać wracających po pijanemu gości i odbierać im prawa jazdy. Na szczęście – jak wiadomo – ów występny IV Departament rozwiązano, tym samym rozwiązując – jak rozumiem – problem.

Ignacy Krasicki wziął dla swojej Monachomachii formę z Jerozolimy wyzwolonej Tassa, ważąc się tym samym angażować w swoje kpiny z pijanych mnichów epos sławiący obrońców Grobu świętego. Na dobitkę kazal się tym mnichom okładać nie tylko kuflami czy kielichami, ale nawet i świętymi księgami. I znów okazuje się, że zapożyczenie przez „Piersi” melodii z kościelnej piesni jest drobiazgiem w porównaniu z ekscesami, jakich dopuszczał się biskup Krasicki.

A przypominam Krasickiego nie dla żartu – bo spór o kształt państwa, w którym będziemy żyli, o kształt umowy społecznej, na której ma się to państwo opierać, jednoznacznie nawiązuje do czasów sprzed dwustu lat. Jest to spór o to, jakiego rodzaju argumenty mają większą wagę: te, które znaleźć można w świętych księgach, czy te, które dyktuje ludzki rozum. Jest to więc spór tego rodzaju, że brak w nim miejsca na kompromis – nie ma bowiem ani argumentów częściowo rozumowych, ani częściowo objawionych.

W tak rozumianym sporze jedna ze stron zawsze będzie musiała być pognębiona: jeśli bowiem wedle współczesnych fundamentalistów godzi w chrześcijańskie wartości i obraża uczucia religijne piosenka krytykująca proboszcza postępującego wbrew nakazom kościoła, bo – wedle tych fundamentalistów – duchowna sukienka zapewnia immunitet wyjmujący spod krytyki człowieka, który ją nosi, bez względu na to, jak postępuje – otóż jeżeli tak by miało być, to wszyscy, którzy wyższości kościoła nad wszystkim co świeckie nie uznają, staliby się obywatelami drugiej kategorii. Aby się na to zgodzić, trzeba by się cofnąć w czasy dawniejsze od tych, kiedy żył i tworzył biskup Krasicki.

„Trzeba się uczyć, przeminął wiek złoty” – czytamy w Monachomachii – i jest to zdanie na wskroś aktualne. Swoją wysoką pozycję w Polsce zawdzięcza dzisiejszy kościół katolicki w znacznej mierze latom prześladowań ze strony komunistów. Ale ten złoty wiek przeminął i choć minione prześladowania ciągle jeszcze procentują, jednak coraz większy wpływ na aktualną pozycję kościoła będą miały codzienne postępki reprezentujących go ludzi.
Ignacy Krasicki nie wymyślił ani miasta, gdzie było „klasztorów dziewięć i gdzieniegdzie domki”, ani ciemnoty ówczesnych mnichów, ani ich pijaństwa. Paweł Kukiz też nie wymyślił proboszcza ze swojej piosenki rozbijającego po pijanemu toyotę – po prostu przeczytał o tym w gazecie.

Czy jedyny wniosek, jaki z tego da się wyprowadzić, jest taki, aby powołać kościelną cenzurę, w nadziei, że się Kukiz o niczym nie dowie?

Czy wszystkie instytucje życia publicznego mają zostać poddane kościołowi? Nie jest to niestety pytanie retoryczne – religia stała się szkolnym przedmiotem, Izby Lekarskie kierują się prawdą objawioną, z aptek ruguje się środki antykoncepcyjne, sejm pracuje nad ograniczeniem prawa do rozwodu, a nawet powołano już Chrześcijańskie Stowarzyszenie Chorych na Cukrzycę w Polsce (adres znany redakcji). W tej sytuacji nie pozostaje mi nic innego, jak prosić Pawła Kukiza o zaśpiewanie piosenki „My chcemy a w książce, w szkole...”

Albo przynajmniej biskupa Krasickiego.

13 listopada 1992

Bardzo to pouczające, co się wokół Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej dzieje: partie wałczą na śmierć i życie, a bezrobotnych przybywa. Mianowanie szefem tego resortu Jacka Kuronia było jedną z nielicznych trafnych decyzji personalnych Tadeusza Mazowieckiego.

Polska jest bowiem – jak powszechnie wiadomo – krajem katolickim, i tak jest tej swojej katolickości pewna, że troskę o słabych, przegranych, nieszczęśliwych, ową – jak to się niegdyś nazywało – caritas, może pozostawić w łapach Kuronia o zabazgranym na czerwono życiorysie, trudno przecież oczekiwać, żeby zupą dla ubogich zajmował się jakiś biskup.

17 stycznia 1992

Jacek Kuroń polemizuje ze mną w „Gazecie Wyborczej” występując przeciwko moim elitarystycznym napaściom na ludzi niewykształconych, chętnych jednak do sprawowania najwyższych państwowych urzędów. I mrugając rzęsami niczym Królewna Ścieżka wymienia jednym tchem Wałęsę, a i Frasyniuka, powiadając, że tu się dokonała rewolucja, więc się struktury społeczne przetasowały i elektryk został prezydentem, a kierowca ciężarówki wiceprzewodniczącym dużej partii politycznej. I dalej udając Królewnę Śnieżkę pyta Kuroń retorycznie, czy ma jakiekolwiek znaczenie, iż sam jest człowiekiem wykształconym.

Pozwolę sobie złamać konwencję i na to retoryczne pytanie odpowiedzieć. Otóż nie mam najmniejszych wątpliwości, że ma to znaczenie ogromne. Kiedy mówię o wykształceniu, mam na myśli wiedzę, a nie takie czy inne dyplomy; studiowałem pedagogikę na Uniwersytecie, gdzie wykładali profesorowie doktorowie habilitowani, i chodziłem również na wykłady z pedagogiki na uniwersytecie latającym, gdzie wykładał prosty magister Kuroń, miałem więc okazję wyrobić sobie na ten temat jakiś pogląd.

I powiem nawet więcej: Jeśli rozmaite uczelnie pedagogiczne nie nadały doktoratów honoris causa Jackowi Kuroniowi, podczas gdy inne uczelnie nadawały doktoraty tego rodzaju Pierwszemu Elektrykowi Rzeczypospolitej, to można na tej podstawie wypowiadać się raczej o owych uczelniach niż o kwalifikacjach promowanych przez nie – bądź nie promowanych – doktorów.

Z pewną nieśmiałością powiem wręcz tak: „Solidarność ” wymyśl ił nie kto inny, tylko Jacek Kuroń, i to on – i tylko on – powinien w sierpniu 1980 roku zostać jej przewodniczącym. Jeżeli stało się inaczej, to nie dlatego, że Jackowi zabrakło kwalifikacji elektryka (obawiam się, że w tym temacie naprawdę okazałby się kiepski), ale z tego powodu, że towarzysze z elektrykiem gotowi byli rozmawiać, natomiast inteligenta bali się jak diabeł święconej wody.

I niech się nikomu nie wydaje, że nie ma żadnego praktycznego sensu w uczeniu się łacińskich deklinacji albo zasad trygonometrii. Oto bowiem z naszego stosunku do łacińskiej gramatyki czy trygonometrycznych zasad wynikają bardzo praktyczne skutki.
Jesienią 1980 roku, znalazłszy się w Gdańsku, zwróciłem się do senatora Andrzeja ego, który podówczas bynajmniej nie był jeszcze senatorem, ale sekretarzem Przewodniczącego NSZZ „Solidarność” z następującą propozycją: „Andrzeju – powiedziałem – wiesz doskonale, że od lat utrzymuję nie tylko siebie, ale i rodzinę z korepetycji z polskiego i historii. Naprawdę umiem to robić. Czy komisja krajowa nie mogłaby mnie zatrudnić, abym tego wszystkiego nauczył Lecha Wałęsę?”

Kto zna senatora ego, wie doskonale, że można mu zarzucać różne rzeczy, ale nie to, aby był obdarzony nadmiernym poczuciem humoru. Zadumał się więc przyszły senator nad moją propozycją i z pełną powagą odrzekł rozumnie: „Masz zupełną rację, to jest wspaniały pomysł, ale ON się na to nigdy nie zgodzi”. Dalszy bieg wypadków pokazał dowodnie, że miał zupełną rację. ON się nie zgodził ani wtedy, ani potem. I jeżeli ta rozmowa sprzed lat o czymś świadczy, to o głębokim profesjonalizmie Andrzeja Celińskiego. Człowiek zajmujący się polityką powinien umieć jasno i precyzyjnie oceniać realia.

A z końcówkami łacińskich deklinacji czy z sinusem alfa jest po prostu tak, że lekceważenie dla nich demonstrują przede wszystkim ci, którzy nie tylko nie mają o nich pojęcia, ale nie chcą się ich nauczyć i żywią uzasadnione obawy, że w tej sytuacji zawsze pozostaną gorsi od ludzi wykształconych. I stąd prosta droga do poszukiwania sposobów, aby tych wykształconych ludzi jakoś inaczej sobie podporządkować.

I dlatego Jacek Kuroń zupełnie nie ma racji wymieniając jednym tchem Wałęsę, Bujaka i Frasyniuka. Czy ktokolwiek kiedykolwiek mówił o Bujaku albo Frasyniuku, że mają „instynkt polityczny”? A to przecież miało być główną kwalifikacją Wałęsy na Prezydenta Rzeczypospolitej. Otóż pewnie szanujący się inteligent nie powinien do takich rzeczy się przyznawać, ale kiedy ten argument słyszałem, budziły się we mnie iście zwierzęce instynkty.

Jarosław Kaczyński twierdzi obecnie, że Belweder konserwuje postpeerelowskie układy i objaśnia to sobie naiwnie przy pomocy fotografii, na której miałoby być widać, że min. Wachowski jest dawnym oficerem SB. Paradoks polega moim zdaniem na tym, że choć prezes Kaczyński wadliwie rozumuje, przez przypadek dochodzi do prawdziwego wniosku – oto za jego, Kaczyńskiego sprawą nieistniejący PRL odniósł swój pozagrobowy sukces, osadzając na urzędzie belwederskiego hegemona tego „prawdziwego robotnika”, na którego latem 1980 roku byli gotowi zgodzić się komuniści, byle tylko nie musieć za swojego głównego przeciwnika mieć Jacka Kuronia.

Włodzimierz Iljicz chciał, żeby kucharka rządziła państwem. Nam się udało jego marzenie wcielić w czyn, i to z naddatkiem, zatrudniając Kuronia przy gotowaniu zupy.

22 stycznia 1993

Sąd Najwyższy odrzucił wniosek Prokuratora Generalnego o wypuszczenie z więzienia poborowego Gałuszki do czasu rozpatrzenia rewizji nadzwyczajnej wniesionej przez tegoż prokuratora na jego korzyść. Może trzeba go będzie rzeczywiście wypuścić, ale póki co niech lepiej siedzi dla przykładu, zadecydowali Najsprawiedliwsi Rzeczypospolitej.

Poborowy Gałuszko twierdzi, że nie może służyć z bronią w ręku, zabrania mu tego bowiem jego katolickie sumienie, i w związku z tym ów Gałuszko domaga się służby zastępczej. „Nie wy, Gałuszko, będziecie decydować, na co katolickie sumienie pozwala albo nie pozwala – powiedzieli w swoim wyroku Najsprawiedliwsi. – W temacie katolickiego sumienia mamy zabezpieczone wytyczne i możemy wam w imieniu Rzeczypospolitej powiedzieć, że wy się po prostu na katolickim sumieniu nie znacie. Wam się, Gałuszko, wydaje, że jak wyście przeczytali w katechizmie przykazanie «nie zabijaj», to macie to od razu brać do siebie? Przecież to nie jest do poborowych, tylko do ginekologów! Czy wy, Gałuszko, gazet nie czytacie, tylko bez przerwy te kamienne tablice? To nie jest – zapamiętajcie sobie, poborowy – żaden katolicyzm, to się dawniej nazywało rewizjonizm, a teraz mówi się na to herezja. A jak Kuroń i Modzelewski w liście do partii pisali, na co im nie pozwala marksistowskie sumienie, to myśmy im dwa razy takie wyroki jak wam przyklepywali, bo nas jeszcze wówczas nie natchnęły chrześcijańskie wartości.

Wy, Gałuszko, jesteście coś za cwani: chcecie należeć do zdrowej katolickiej większości, a jednocześnie domagacie się praw, jakie przysługują tylko mniejszościom, których nikt nie lubi.
Wy jesteście, poborowy, śmierdzący leń, wam się nawet nie chce symulować. Nie wmówicie Najsprawiedliwszym Sędziom Najwyższego Sądu, że nie wiecie o takich możliwościach. Ale wam się nie uśmiecha dać się zaliczyć do jakiejś mniejszości seksualnej albo religijnej, co automatycznie ze służby wojskowej zwalnia. Wy nie chcecie, żeby na was mówili Gałuszko-pedał albo Gałuszko-Jehowa, wy chcecie być obywatelem pierwszej jakości, Polakiem-katolikiem. To jest z waszej strony bezczelna próba wyłudzenia, i za to należy wam się półtora roku do odsiadki.
Czy wyście się, Gałuszko, zastanowili , po co państwo łoży miliardy na wojskowych kapelanów, polowe msze, święcenie sztandarów? Czy wy naprawdę myślicie, że w naszym chudym budżecie byłyby na to pieniądze, gdyby katolickie sumienie miało utrudniać służbę wojskową?
Katolickie sumienie to jest sprawa wagi państwowej, więc nie wy się, Gałuszko, będziecie na ten temat wypowiadać.

A może jeszcze byście chcieli referendum urządzać? Wiecie doskonałe, jakie jest nasze w dziewięćdziesięciu kilku procentach katolickie społeczeństwo – jakby pozwolić na referendum w sprawie skrobanek, to co by wyszło? Prawdziwie katolickie sumienie nie pozwała nam na takie referendum wyrazić zgody.

Bo jakby to wyglądało? I nie mówcie, Gałuszko, że i tak się będą skrobać, że i tak będą symulować na wojskowych komisjach. A niech się skrobią, niech symułują – ale prywatnie, nas do tego nie mieszajcie. I przestańcie o tym katolickim sumieniu, bo to jest wasza prywatna sprawa, a teraz mamy demokrację, co tośmy o nią walczyli, i nikt się wam do waszych prywatnych spraw nie będzie wtrącał.
Nawet na to, poborowy, nie liczcie.
Wy, Gałuszko, chyba Boga w sercu nie macie, żeby tak męczyć Najwyższy Sąd i Najwyższe Władze – czy wy nie wiecie, że minister Rokita, jako stary WiP-owiec musi w waszej sprawie naciskać i że się od tego może rozsypać z takim trudem sklecona koalicja? Jak wy byście, Gałuszko, mieli prawdziwie katolickie sumienie, to nie tylko nadstawilibyście drugi policzek, ale sami poprosili o drugie półtora roku do odsiadki innym dla przykładu, zamiast robić kłopoty swoimi prośbami o rewizję.

A może z wami jest jeszcze gorzej? Może wy, Gałuszko, macie Boga w sercu właśnie, tak jakbyście nie wiedzieli, że poborowy powinien mieć Boga w regulaminie?”
16 sierpnia 1992