Generał Kiszczak apeluje na łamach "Gazety" (nr 294, z dn. 18 grudnia 1990 ) o narodową jedność, szermując imieniem Polski domaga się równych praw dla komunistów, zagrożonych prześladowaniami – słowem, ponownie proponuje ten rodzaj porozumienia, który komuniści mieli nam zawsze do zaoferowania, a który dawno dawno temu Adam Michnik określał jako "porozumienie dupy z batem" .
Jest w tej propozycji istotna nowość: ta oto, że przemyślenia generała drukuje gazeta, której Adam Michnik jest redaktorem naczelnym. A na dodatek nikt ze strony redakcji nie opatruje owych przemyśleń komentarzem.
Doszło do zupełnego pomieszania pojęć i czas najwyższy, abyśmy to dostrzegli. Żądanie, aby w dzisiejszej Polsce traktować tak samo tych, którzy o nią walczyli i tych, którzy z nią walczyli – jest zarówno niemoralne jak głupie. Być może gen. Kiszczak tego nie rozumie, ale takiej możliwości po prostu nie ma. I nie ma takiego stołu, przy którym można by ją dawnym władcom peerelu efektywnie zapewnić.
jeżeliby natomiast zastanawiać się, jaki jest najskuteczniejszy sposób, aby nas dzisiaj przeciw komunistom rozsierdzać – to mam wrażenie, że polega on właśnie na tym, aby nam wmawiać, że między nimi a nami nie ma żadnej różnicy, żeśmy siebie warci, a kombatanci z obu stron powinni sobie podać ręce.
Nie mówię tego bynajmniej z intencją wzywania do krwawych rozliczeń – przeciwnie, jestem za wybaczaniem, ale wybaczać można tylko tym, którzy zdają sobie sprawę ze swojej winy, którzy rozumieją, że czynili zło.
Dzisiaj widać już bardzo wyraźnie, jak wielkie szkody przyniosła nam strategia rysowania z zamkniętymi oczami grubej kreski: tysiące łotrów potraktowały ją jako gwarancję bezkarności, a dla tysięcy porządnych łudzi okazała się ona granicą oddzielającą ich od wymarzonej Polski sprawiedliwej murem, o który rozbiła się ich wola uczestniczenia w jej budowie i nadzieja na jej urzeczywistnienie.
Powoływanie się dzisiaj na kontrakt Okrągłego Stołu jest kompletnym nieporozumieniem i piętrowym oszustwem: komuniści zasiadając do rozmów z opozycją mieli nadzieję zachować władzę, a opozycjonistów uwikłać w swoją grę, skłócić, zablokować i w ten sposób zabezpieczyć się przed groźbą wybuchu, jakiego się obawiali. Jaruzelski rozumiał więcej niż Causescu i stało się sprawiedliwie, że los Geniusza Karpat został mu oszczędzony, ale byłoby rażącą niesprawiedliwością, gdybyśmy zgodnie z zaleceniem gen. Kiszczaka, zaprzestali "dzielenia Polaków na lepszych i gorszych" i zaczęli Jaruzelskiego traktować na równi z Wałęsą czy Bujakiem – ot, po prostu jako uczestników dawnej wojny polsko-jaruzelskiej.
Podczas rozmów Okrągłego Stołu wiele osób żywiło obawy, że już samo siadanie do wspólnego stołu z komunistami jest czymś złym, że odbiera ono ludziom demokratycznej opozycji moralną czystość, która była ich siłą; dziś, kiedy kontrakt ten ulega definitywnej likwidacji, jaką będą nadchodzące wybory parlamentarne, trzeba sobie jasno powiedzieć, że ludzie opozycji decydując się na ów kontrakt wybierali mniejsze zło, i że do tego, aby zasiąść przy jednym stole z twórcami stanu wojennego, zmusiła ich wyjątkowo niebezpieczna sytuacja społeczna.
Lepiej jest rozmawiać niż strzelać, ale to jeszcze nie znaczy, że rozmawiać jest na pewno dobrze. Z terrorystami, którzy porwali niewinnych zakładników, wszyscy na ogół chcą rozmawiać i jeszcze dbają o to, żeby się podczas tych rozmów uśmiechać i mówić możliwie aksamitnym głosem, ale robi się to tylko po to, aby uniknąć przelewu krwi – a ostatecznie terroryści albo odlatują do innych terrorystów za granicą albo lądują za kratkami. I nikt nie ma pretensji do szefa delegacji rządowej, który podczas rokowań wszystko im obiecywał. Oczywiście – nikt poza terrorystami, którzy do wszystkich i o wszystko mają pretensje.
A warunkiem pokoju społecznego nie jest bynajmniej zablokowanie rozliczeń – przeciwnie: o pokoju społecznym będziemy mogli mówić wtedy, kiedy będziemy mieli poczucie, że gdzieś wśród nas nie kryją się terroryści. I kiedy będziemy mieli poczucie, że w naszym kraju panuje sprawiedliwość. A nie będzie pokoju społecznego, jeśli będziemy żyć w przekonaniu, że w naszym kraju możliwa jest bezkarność – i muszą o tym pamiętać politycy i publicyści, którzy obawiają się, że dokonywanie rozliczeń przymnaża gniewu i nienawiści. Jest odwrotnie: nienawiść i gniew budzi publicznie demonstrowana bezczelność, jakiej wyrazem jest wydrukowany w "Gazecie" tekst Czesława Kiszczaka.



Teresa Bogucka, Jaka Polska jest nam potrzebna[polemika z Janem Walcem], 3 stycznia 1991, "Gazeta Wyborcza"

Pytanie: kto i do czego jest Polsce potrzebny bardzo dobrze brzmiałoby w czasie rewolucji. W trakcie zmagań słowo "Polska" oznaczałoby pewien ideał, o który walczy oto kolejne pokolenie.
Walczy, by Polska była Polską czyli wcieleniem Sprawiedliwości, Braterstwa i innych pięknych rzeczy. Takiej wymarzonej Polsce nie byliby potrzebni przeciwnicy rewolucji. Byłby wyraźny front oddzielający bojowników słusznej sprawy od wrogów i reszty, potem byłoby radosne zwycięstwo, tańce na ulicach i poczucie, że zaczyna się nowa era.
Potem byłby sąd nad pokonanymi, wyrównanie krzywd i niesprawiedliwości. Nasza rewolucja różniłaby się na pewno od wszystkich innych tym, że w końcu zaczęlibyśmy budować demokracje.
Demokracja zaś polega na tym, że wszyscy obywatele mają takie same prawa bez względu na przeszłe zasługi czy winy.
Los chciał, ze potoczyło się inaczej, komunizm nie został pokonany, tylko się rozlazł. Właściciele PRL oddali władzę. Żadnych burzonych więzień, zdobywanych - barykad, przełomowych dat, tylko od razu, z marszu demokracja i państwo prawa.
i odczuwamy najróżniejsze psychologiczne skutki tego nienaturalnego obrotu rzeczy.
Wśród nich ową irytację, której dął wyraz Jan Walc, przy czym wyraźnie denerwuje go nie tyle to, że generał Kiszczak chodzi wolny zamiast siedzieć w kazamatach z powodu funkcji sprawowanych za ancien regime’u, ile to, że ma dobre samopoczucie, które pozwala mu domagać się równego traktowania na arenie publicznej.
No bo i denerwują ci wszyscy sekretarze, prezesi, naczelnicy, którzy wysługiwali się absurdom systemu, strzegli go i bronili jak niepodległości, sami żyjąc w nim wygodnie. Dziś kręcą interesy, tworzą spółki, przechodzą w wyborach samorządowych, wygrywają konkursy na dyrektorów. Niektórzy z nich kradli, inni wykorzystywali okłady, jeszcze inni zapewne stworzyli swe firmy uczciwie. Ale wszyscy pospołu mają owo świetne samopoczucie, nie noszą pokutnych worów, nie mówią choćby "myliliśmy się" i jedynie generał Jaruzelski powiedział "przepraszam" . Podobnie denerwują dzienni- karze, którzy jeszcze niedawno pisali donosy, a teraz lekko przenieśli swe moralne oburzenie z ekstremy na oprawców z NKWD, hochsztaplerzy naukowi, którzy latami mącili ludziom w głowach, artyści, którzy dopiero co byli ozdobą WRON-y. Dziś oni bez mała wszyscy kręcą się po scenie publicznej bez żenady i żądają równego traktowania.
Otóż trzeba powiedzieć z cala otwartością — państwo prawa wobec większości takich ludzi jest obojętne. Zakłada, że rozrachunki mogą się odbywać tylko przez indywidualne procesy, a ci, którym przestępstw się nie udowodni mają możność uczestniczyć w życiu zawodowym i publicznym stosownie do kwalifikacji czy poparcia, jakie zdobędą. Prawo było i będzie zawsze bezradne wobec ludzkich wad i słabości jak brak samokrytycyzmu, bezczelność, koniunkturalizm, tchórzostwo, cynizm, cwaniactwo. A to są cechy. które komunizm nagradzał i rozwijał
Gruba kreska wcale nie gwarantuje przestępcom bezkarności, ale i oczywiście nie czyni takiej sprawiedliwości, jakiej daremnie oczekujemy od losu: ze grzechy i wady będą ukarane, a cnoty i zasługi nagradzane.
Natomiast nie przewiduje tego, co dałaby nam rewolucja; odpowiedzialności całej warstwy politycznych beneficjentów systemu komunistycznego. Na gruncie obowiązującego prawa jest to niemożliwe.
Walc twierdzi, że póki takie rozliczenie nie zostanie zrobione, w Polsce nie będzie spokoju społecznego.
W trakcie kampanii wyborczej zwolennicy Lecha Wałęsy mówili podobnie. Jarosław Kaczyński pisał, że ludzie widząc, że profitenci dawnego systemu w nowym się mają nawet lepiej, popadają w stan frustracji, która może się zmienić w populistyczny ruch. A Jacek Kurski dodawał, że ludzie będą zdolni do nowych wyrzeczeń, gdy przekonają się, ze sprawcy ich cierpień — nomenklatura, cierpi nędzę nie mniejszą niż oni.
Jak widać, taka diagnoza stanu świadomości stawiana jest niezależnie od podziałów politycznych, a mimo to na- suwa się pytanie, czy jest ona słuszna.
Sejm oprócz ustawy samorządowej dal społeczeństwu dwie wyraźnie mierzące w nomenklaturę: o spółdzielczości i o dochodzeniu zwrotu majątku przejętego przez spółki, Jak wiadomo, spółdzielcy, samorządy, rady pracownicze, czyli ci bezpośrednio zainteresowani, ich nie wykorzystują.

W sondażu po pierwszej turze kampanii wyborczej, w której siekiera waliła w grubą kreskę, a spod niej uciekały czerwone mrówki, na pytanie: czym przede wszystkim powinien się zająć prezydent, tylko 6 proc. badanych wymieniło rozliczenie nomenklatury, A wreszcie, Leszek Moczulski, jedyny, który w tej sprawie posunął się do konkretów i obiecał trybunały specjalne, dostał 2,5 proc. głosów, podczas gdy Tymiński, który nomenklatury wręcz bronił, miał wynik 10 razy lepszy.
Wszystko to razem nasuwa taką uwagę, iż nie należy swoich przeświadczeń przedstawiać w zdaniach zaczynających się od słów "ludzie uważają". Było to uzasadnione, jak długo elity mówiły w imieniu zakneblowanego społeczeństwa, ale w wyborach ono się wypowiedziało. Większość jest obojętna lub niechętna rozliczeniom.
Ta większość oczywiście może nie mieć racji. W końcu pół roku temu bardzo niewielki odsetek respondentów uważał, że trzeba natychmiast zmienić prezydenta. Przypomnijmy więc, ze i w kwestii rozrachunków może nastąpić zmiana nastawienia opinii publicznej i postawimy pyta- nie, które jakoś wszyscy wymijają: jak to zrobić? Zmienić ustawodawstwo, które pozwoli zdefiniować kategorie profilentów PRL i zawiesić ich prawa publiczne, póki nie złożą satysfakcjonującej samokrytyki?
Dokonać im konfiskaty ponadprzeciętnych majętności ? Usunąć ze wszystkich odpowiedzialnych stanowisk i wprowadzić zakaz ich obejmowania?
Powołać specjalne trybunały z uproszczona procedura?
Czy raczej przyjąć wariant w pełni rewolucyjny, ludność organizuje się oddolnie, by po uważaniu karać winnych w zasięgu ręki.
Wzywanie do tego, by dokonała się historyczna sprawiedliwość trzeba ukonkretnić odpowiadając na pytania: wobec kogo?, jak?, czyimi rękami?

I zastanowić się, jak będzie wyglądali Polska, jeżeli przystąpimy do takich historycznych porachunków.


Anatol Lawina, Kto się czego boi – [list do redakcji], Gazeta Wyborcza nr 6, 1991

Do zabrania głosu w "Gazecie Wyborczej" sprowokowała mnie polemika, miedzy Janem Walcem i Teresą Bogucką, która opublikowana została na łamach "Gazety Wyborczej" 3 stycznia br. [1991]

Nie ulega wątpliwości, że list gen. Kiszczaka o tym, ze czas skończyć z rozliczaniem przeszłości, był prowokacją polityczną. Opublikowanie tego listu w "Gazecie Wyborczej" przed zaprzysiężeniem Prezydenta, do tego bez komentarza jest decyzją polityczną dużej wagi i jest elementem tożsamości politycznej "Gazety°. Tekst Jana Walca odebrałem jako protest przeciwko takiej tożsamości. Rozumiem, te poczuł się do te­go upoważniony Jako ten, który przez wiele lat wspólnie ze środowiskiem związanym z "Gazetą" walczył o demokratyczną Polskę i społeczeństwo obywatelskie.

Oczywiście brak komentarza do listu gen. Kiszczaka, a opublikowanie długiego komenta­rza do stanowiska Jana Walca jest jednoznacznym faktem politycznym. Mam prawo przypuszczać, że za tekstem Teresy Boguckiej kryje się stanowisko redakcji.

Rożnica między tekstami, tak naprawdę, wynika z różnicy zagrożeń, jakie widzą Jan Walc i Teresa Bogucka. Każdy ma prawo walczyć z takimi zagrożeniami, jakie widzi, i ustanawiać odpowiednią hierarchią między tymi zagrożeniami. Może nawet walczyć z urojonymi zagrożeniami. Musi mieć jednak świadomość, że w ten sposób buduje swoją tożsamość polityczną. Solidaryzuję się ze stanowiskiem Jana Walca, że zagrożenia wynikające z bezkarności i nieodpowiedzialności, z nierozliczenia funkcjonariuszy administracji państwowej i samorządowej dla tworzącego się państwa demokratycznego są większe niż zagrożenia z wydumanego polowania na czarownice i chęci odwetu.

Tak samo zgadzam się z jego tezą, że bezkarność i nieodpowiedzialność wyżej wymienionych funkcjonariuszy będzie zwiększać niepokoje społeczne i koszty przechodzenia do normalnie funkcjonującego państwa z gospodarką rynkową.

W przeciwieństwie do Jana Walca ze spokojem przyjmuję do wiadomości fakt, że byli towarzysze wspólnej walki o demokratyczną Polskę są dla "Gazety Wyborczej" większym zagrożeniem dla tych przemian niż byli prominenci i funkcjonariusze komunistyczni.
Nie widzą powodów spierania się o to, czyja tożsamość i postawa jest bliższa etosowi "Solidarności" . Dziwię się swojemu przyjacielowi Janowi Walcowi, że zanim wysłał swój tekst do "Gazety Wyborczej" nie odpowiedział sobie na pytanie — po co?

Anatol Lawina, działacz przedsierpniowej opozycji demokratycznej i podziemnej "Solidarności" , od roku — na wniosek OKP — dyrektor Zespołu Analiz w NIK.



Jan Walc, Z dziejów infamii w Polsce[polemika z Teresą Bogucką i Anatolem Lawina], Wokanda, 17 lutego 1991

W "Gazecie Wyborczej" z 18 grudnia ub.r. gen. Kiszczak napisał, że czas skończyć z dzieleniem Polaków na lepszych i gorszych w zależności od tego, czym się w życiu zajmowali, i zacząć traktować wszystkich po równo. Pozwoliłem sobie napisać krótki artykulik, w którym wyrażałem zdziwienie, iż tego rodzaju teksty i to takiego autora "Gazeta" na swoich łamach publikuje bez słowa komentarza; tekst mój ukazał się w "Gazecie Wyborczej" z obszerną polemiką Teresy Boguckiej 3 stycznia br.[1991]
Były następnie listy czytelników i artykuł Andrzeja Osęki, jednak na moją polemikę z Bogucką zabrakło miejsca; zaproponowano mi usunięcie 2/3 tekstu, na co się nie zgodziłem i jego opublikowanie zaproponowałem redakcji "Wokandy" .
Teresa Bogucka polemizuje z moimi poglądami na temat "grubej kreski" z pozycji jednoznacznie ekstremistycznych: powiada, iż wobec winnych tego wszystkiego, co się tutaj przez ostatnie pół wieku działo, zastosować można albo sąd doraźny, z finałowym wieszaniem na latarni, albo zasadę pełnej bezkarności. Ekstremizm w każdej postaci jest mi głęboko obcy, także wtedy, gdy robi humanistyczne miny. Wydaje mi się, że jest to postawa zdecydowanie niebezpieczna: groźba destabilizacji tkwi bynajmniej nie tylko w rewolucyjnym egzekwowaniu sprawiedliwości, lecz również w oświadczaniu, że sprawiedliwości nie będzie.
Pomysłem zupełnie szczególnym wydaje mi się budowanie "państwa prawa" w ten oto sposób, że oświadcza się na początek, iż prawo sankcjonuje niesprawiedliwość i nie ma mowy, aby mogło być inaczej. Prawo, które jest naszej budowy fundamentem, powiadają architekci, ma to do siebie, że jest bezsilne wobec zła, a bezkarność winnych ma nam sprawić satysfakcję, będzie bowiem oczywistym dowodem, iż wznieśliśmy się na wyższy szczebel rozwojowy. Bardzo mi przykro, ale w tym momencie ekstremiści od grubej kreski przekraczają zarówno granice moralności, jak zdrowego rozsądku i dlatego będę krzyczał-jak napisał niegdyś w sytuacji podobnego zagrożenia Adam Michnik.
Lata pożycia z komunizmem powinny były uczynić nas wszystkich szczególnie wrażliwymi na manipulacje językowe – musi o tym wiedzieć Teresa Bogucka, autorka znakomitej analizy kampanii propagandowej po wydarzeniach radomskich, zamieszczonej przed laty w "Aneksie" – a jednak sama próbuje stosować starą i zgraną sztuczkę: aby uniknąć powiedzenia prawdy o ludziach, których nasza polemika dotyczy, nazywa ich "profitentami" . Takiego wyrazu w polszczyźnie nie ma i rzeczywistość językowa natychmiast pokazuje publicystce język: w druku "profitenci" zamieniają się w "profilentów" , ponieważ ani zecerzy, ani korektorzy utworzonego przez Bogucką wyrazu nie znają, i w ten oto nieoczekiwany sposób powtarza się to, co miało miejsce w słynnym haśle "Syjoniści do Syjamu" .
Tu nie chodzi o żadnych "profitentów" , tak jak w Marcu nie chodziło o żadnych syjonistów, i niechże z lat walki z komuną pozostaną nam doświadczenia, których wtedy nabyliśmy, a w szczególności to doświadczenie najważniejsze, dla którego nasz ówczesny kolega z redakcji "Krytyki" , Vaszek Havel, znalazł tę wspaniałą formułę: ż y c i e w p r a w d z i e.
Więc bardzo proszę, żeby mi nie wmawiać, że wzywam do wieszania komunistów na latarniach – tak się przypadkiem złożyło, że na oblanym benzyną posterunku milicji w Otwocku miałem szansę sprawdzić, że dążeniu do linczu gotów jestem przeciwstawić się nie tylko bezpiecznymi środkami publicystycznymi – ja tylko jestem za tym, aby pamiętać o tych wszystkich, którzy skrzywdzili człowieka prostego. Dla pamięci zostało to nawet wyryte na gdańskim pomniku.

Gruba kreska, na którą powołuje się gen. Kiszczak, żądając, aby wszystkich traktować równo, prowadzi prostą drogą do przestępstwa: każdego, kto by się ważył porównać mnie do Czesława Kiszczaka, oskarżę o zniesławienie (art. 178 §1 k.k.) i nie ma takiej możliwości, abym tego procesu nie wygrał.

I to jest w całej sprawie najważniejsze, oto bowiem swoim postępowaniem piszemy dzisiaj kolejny rozdział dziejów honoru w Polsce , a dzieje honoru nierozerwalnie wiążą się z dziejami infamii, wobec której żądanie nazwania jej po imieniu jest naprawdę moralnym minimalizmem. Niezwykłe, że poszukując moralnych uzasadnień dla politycznej decyzji, na mocy której postanowiono członkom byłej nomenklatury zapewnić bezkarność, częstokroć odwoływano się do chrześcijańskiej zasady wybaczenia, zupełnie nie zdając sobie sprawy, jaka tu czyha pułapka: kościół nie udziela rozgrzeszenia bez aktu skruchy – a hasło grubej kreski wywołało ze strony byłych władców peerelu raczej akty buty.
Jej niewiarygodnym wprost przykładem jest sprawa sądowa, jaką Kazimierz Kąkol wytoczył Agnieszce Maciejowskiej, która w audycji radiowej dała wyraz swojemu oburzeniu, iż Towarzystwo Polsko-Izraelskie zaprosiło do udziału w dyskusji o Marcu 68 człowieka będącego uosobieniem ówczesnej antysemickiej nagonki. Pani Maciejowska zadała retoryczne pytanie, czy prezes Szczypiorski organizując dyskusję na temat holokaustu byłby gotów zaprosić do udziału w niej Adolfa Eichmanna, przy czym zastrzegła, że Eichmanna i Kąkola nie porównuje, pamiętając, iż Kąkol nikogo do gazu nie posłał.
I Kazimierz Kąkol zwraca się do sądu, aby ten w imieniu Rzeczypospolitej bronił jego dobrego imienia przed panią Maciejowską. "O czasy! O, obyczaje!" – krzyczał w tego rodzaju sytuacji Marek Tuliusz, i ja też – jak uprzedzałem – będę krzyczał, i to tym bardziej, że prasa ów proces starannie przemilczała, chociaż Kąkol go w pierwszej instancji wygrał, czego jako żywo nie da się określić jako zdarzenie normalne.
Zjawiska z dziedziny patologii społecznej mają to do siebie, że nawet najdrastyczniejsze i najbardziej bulwersujące spośród nich pojawić się mogą tylko w klimacie przyzwolenia ze strony istotnej części społeczności, przeciw której się zwracają.
Takim właśnie bulwersującym przejawem pomieszania pojęć było skierowane przez Kazimierza Kąkola do organów wymiaru sprawiedliwości żądanie obrony jego dobrego imienia. Przypomniało mi to dowcip z lat powojennych, mówiący o tym, jak do urzędu, zajmującego się zmienianiem nazwisk, zgłosił się obywatel Adolf Dupa. "Pan chce zmienić nazwisko?" – zapytał domyślny urzędnik. "Nie, imię" – odparł petent.
"Dobre imię" Kazimierza Kąkola jest tego rodzaju, że jeżeli dziś do odnośnego urzędu zwróci się jakiś obywatel Kąkol z żądaniem, aby mu zmienić nazwisko, aby nikt nie podejrzewał, że ma on coś wspólnego z Kazimierzem Kąkolem, urząd będzie musiał zadośćuczynić jego prośbie, ustawa bowiem mówi wyraźnie, że każdemu wolno pozbyć się nazwiska, które by go hańbiło. Z dobrodziejstwa ustawy mógłby zapewne skorzystać nawet i sam Kazimierz Kąkol, gdyby zechciał nazwisko zmienić i dokonać niesławnego życia jako anonimowy emeryt. Jak doszło do tego, że ktoś taki jak Kąkol śmie od sądu Rzeczypospolitej domagać się ochrony swojego plugawego imienia? On, będący jednym z motorów takiego obrzydlistwa, jakim była antyinteligencka kampania 1968 roku, awansowany za swoje w niej osiągnięcia na szefa szkoły kłamstwa, jakim był Wydział Dziennikarstwa i Nauk Politycznych, później zaś przesunięty na jeszcze ważniejszy odcinek – do współpracy z pułkownikiem Pietruszką i podobnymi mu osobnikami nad zwalczaniem kościoła katolickiego?
Tak patologiczne zjawisko nie mogło wystąpić w naszym życiu społecznym bez głębszej przyczyny, trzeba przeto zapytać, kto tak ośmielił Kąkola, że ten zdecydował się na swój bezczelny gest. Musimy sobie przede wszystkim powiedzieć kilka rzeczy elementarnych, spośród których najważniejsza jest ta, że nasi rycerze okrągłego stołu zapomnieli najwyraźniej, z kim toczyli
i wygrali – swój bój. Kiedy pojedynek toczy ze sobą dwu szlachetnych rycerzy, wyznawców tego samego kodeksu honorowego – to jest to zupełnie inna sytuacja niż ta, kiedy rycerz walczy z ohydnym smokiem, zajmując się działalnością poniekąd asenizacyjną.
I w sposób oczywisty inaczej postępuje się z pokonanym rycerzem niż z pokonanym smokiem. W naszej sytuacji mamy jednocześnie do czynienia ze zjawiskiem zupełnie naturalnym, jakim jest odrastanie obciętych smoczych głów i ze zjawiskiem nadprzyrodzonym, jakim jest przemiana smoka w szlachetnego rycerza. Na naszych oczach materializują się zjawiska ze złego snu: taki sen, w którym Kazimierz Kąkol jest przyzwoitym człowiekiem, może się przyśnić – jako życzeniowy – jemu samemu, więcej, może się przyśnić i mnie – jako koszmarny, ale kiedy przestajemy odróżniać sen od jawy, to to się nazywa paranoja.

A dla paranoi charakterystyczna jest żelazna logika: bo oto smok mówi tak: siedziałem przy jednym stole z rycerzami, a wiadomo, że rycerze nie siadają do stołu ze smokami, z czego w oczywisty sposób wynika, że ja sam jestem rycerzem, a nie żadnym smokiem. I zaczyna się robić głupio i nieprzyjemnie, bo jak zwykłe w obcowaniu z wariatami – nie wiadomo, jak się właściwie zachować. A co dopiero, kiedy na paranoję zapadł smok? Najbardziej niestosowne wydaje się w tej sytuacji używanie kopii, tarczy i koncerza, czyli zwykłych środków antysmoczych, bo widząc je w naszych rękach smok tylko głębiej się w swoją paranoję zapada i bardziej wierzy, że sam jest rycerzem; wydaje się, że znacznie lepiej chlasnąć go po kłębach mokrą ścierką z okrzykiem "A pódzies!" , co może przywrócić mu poczucie rzeczywistości.
To wszystko, co się dzieje w smoczych łbach, które odrastają jak spółki nomenklaturowe, nie jest ani specjalnie ciekawe, ani szczególnie ważne - póki nam samym nie zaczyna się w głowie mącić. A mam wrażenie, że pomąciło się w głowach od tych smoczych wyziewów naszym rycerzom okrągłego stołu, doskonale znającym rycerski kodeks, jak choćby autor fundamentalnej pracy o dziejach honoru, i nie mogąc przeboleć, iż siedli do stołu ze smokami, wewnętrznie paląc się ze wstydu, próbują teraz ratować sytuację wmawiając wszem i wobec, że siedzieli przy stole z rycerzami.
Ta droga prowadzi donikąd. Komuniści sami skazali się na infamię, dokonywali bowiem przez dziesięciolecia czynów haniebnych. I jest szkodliwą naiwnością, kiedy próbuje się tego nie dostrzegać, a ich działania mające na cełu ratowanie własnej skóry traktuje jako przejawy nawrócenia. Piszę te słowa w chwili, kiedy komunistyczny laureat pokojowej Nagrody Nobla śle czołgi i komandosów do Wilna, Rygi i Tallina; do nieszczęść, jakie spadają na naszych braci Bałtów dokłada się jeszcze zupełnie niepotrzebnie – kompromitacja ważnego dła nas wszystkich symbolu, jakim jest pokojowa Nagroda Nobla.

Pyta Anatol Lawina, po co piszę o tym wszystkim na łamach "Gazety Wyborczej" przypisując jej redaktorom postawę świadomego wiązania się z byłymi wrogami przeciw dawnym towarzyszom wałki Otóż ja mam do "Gazety" stosunek podobny jak do norweskiego parlamentu: mimo oddalenia wiele sympatii i uznania dla szeregu pozytywnych dokonań, więc martwię się, kiedy głupstwa robi Storting, i kiedy "Gazeta" pozwała gen. Kiszczakowi obrażać na swoich łamach porządnych ludzi hańbiącymi porównaniami. Uważam, że są to błędy, za które potem wszyscy płacimy.
I uważam, że żyjemy w ciężkich czasach, kiedy nie stać nas na rozrzutne trwonienie autorytetów, których nadmiaru bynajmniej nie mamy. Bo autorytety owe to dobro społeczne wspólne, a angażowanie ich w skazane na niepowodzenie próby chronienia infamisów przed infamią wiodą nas do zła, znacznie łatwiej bowiem autorytet stracić niż zbudować.
Teresie Boguckiej wydaje się, że musimy odpowiedzieć sobie na pytanie, co robić z komunistami – ja sądzę, że pytanie to jest źle postawione, naprawdę bowiem pamiętać trzeba tylko o tym, czego z nimi robić nie należy. W szczególności nie należy się z nimi zadawać ani o nich troszczyć. Zapracowali sobie bowiem zaiste na los cięższy niż ten, który stał się ich udziałem i muszą go umieć znieść. I nie należy tłumić opinii publicznej, która jest w tej sprawie dosyć klarowna, ani żywić złudzeń, że przemilczanie zła może wieść ku dobru.
Bowiem to opinia publiczna właśnie powinna być w tej sprawie instancją ostateczną. Komuniści nie mają dziś w Polsce dobrego imienia i jest to skutkiem ich własnych działań. Ale pamiętajmy, że dobre imię można sobie zbudować, i to nawet wtedy, jeśli się ma życiorys nieźle zabazgrany - historia zna setki i tysiące takich przykładów, a wiele z nich to polskie przykłady współczesne – wymaga to jednak uznania swoich błędów i cierpliwego dążenia do ich naprawienia.

Budowanie sobie dobrego imienia to długa i ciężka praca, na pewno często nieprzyjemna, bo ludzie długo pamiętają swoje krzywdy i mają do tego prawo, a wszystkim członkom byłej nomenklatury, którzy chcieliby się kiedyś dobrym imieniem cieszyć, trzeba przypomnieć jeszcze jedną smutną dla nich prawdę: otóż dobre imię to nie jest coś, co dostaje się na talony od aktualnych dysponentów władzy, tu decyduje tylko i wyłącznie opinia publiczna.

Może to więc prawda, ze do żadnej partii nie zapisuje się z lenistwa, dlatego, ze mi się nie chce dostosowywać do tych zmian kursów? I właśnie gdzie miałbym się zapisać, skoro jestem zwolennikiem dekomunizacji i rozdziału kościoła od państwa, skoro brzydzą mnie i spoceni mężczyźni w pogoni za władzą, i flirty Bujaka z Kiszczakową, a Michnika z Urbanem¹, skoro chciałbym prywatyzacji i jednocześnie opieki państwa nad słabymi, odpowiedzialności za oświatę i służbę zdrowia, a jak słyszę o liberałach latających na mszę przed śniadaniem, to mam nieodparte wrażenie, że ktoś mnie robi w konia.

Więc z lenistwa pozostanę przy bezpartyjności, razem z tą gnuśną większością, a naszym kochanym politykom życzę z okazji Nowego Roku, żeby zauważyli, że my też w tym kraju mieszkamy.

27 grudnia 1991



^{1. 8 XII 91 na aukcji na cele charytatywne M. Kiszczakowa wystawiła generalski mundur męża, a Z. Bujak swoją legitymację NSZZ „Solidarność”. 12 XII 91 w dyskusji radiowej A. Michnik wystąpił wespół z J. Urbanem. 13 XII 1991, w rocznicę stanu wojennego, w telewizyjnym programie „Refleks” pokazano ową aukcje oraz Michnika, jak po dyskusji wsiada do samochodu Urbana (przyp. wyd. Jan Walc, "Ja tu tylko sprzątam", W-wa 1995)}

Oczywiście mój punkt widzenia jest w tej sprawie dosyć szczególny, i łatwo byłoby mi zarzucić brak obiektywizmu, nikt bowiem — o czym wiedzieli już starożytni Rzymianie - nie powinien być sędzią we własnej sprawie, a zajmowanie wysokich stanowisk państwowych przez osoby nie mające stosownych kwalifikacji jest niewątpliwie sprzeczne z interesami środowiska, z którego się wywodzę i do którego należę.

Oprócz dziedzicznego obciążenia wyższym wykształceniem muszę się również przyznać do urazu jakiego doznałem w dzieciństwie, a takie rzeczy - jak wiadomo – zostają na całe życie. Chodzi po prostu o to, że wychowywałem się w ustroju który Stefan Kisielewski trafnie określił jako „dyktaturę ciemniaków”, i jeśli z tym ustrojem zacząłem wojować, to pewnie przede wszystkim dlatego, że w żaden sposób nie byłem w stanie pogodzić się z zasadą, ze głupszy i mniej wykształcony ma kierować mądrzejszym i bardziej wy kształconym.

Władysław Gomułka, stojący faktycznie na czele państwa, ranił moją inteligencką godność - a nie będę się również wypierać, że (to znowu partykularny punkt widzenia) jako polonista czułem się szczególnie urażony: przyzwoite opanowanie języka kraju, w którym się chce rządzić, nie jest przecież chyba wymaganiem zbyt wygórowanym. (…)

Niestety nie można już dzisiaj założyć Partii Polskiej Inteligencji, która marzy się Andrzejowi Szczypiorskiemu, bo na skutek wydarzeń ostatnich lat inteligencja polska została tak rozbita, że ludzie, którzy wyśniona przez Szczypiorskiego Partię mieliby zakładać, mają poważne trudności z mówieniem sobie „dzień dobry”.

Zamiast Havlowego „życia w prawdzie” zniosło nas w życie w kłamstwie nowego typu: książka Lewy czerwcowy pokazuje z dramatyczną wyrazistością, że autorzy sukcesu Wałęsy w wyborach prezydenckich bynajmniej nie byli jego zwolennikami, a tylko wyobrażali sobie, że będzie on mniejszym złem niż Mazowiecki. Rozumiem ich doskonale w tym przynajmniej punkcie: głosowałem na Mazowieckiego również wybierając - mniejsze w moim pojęciu – zło.

I na koniec deklaracja osobista: jestem z wyboru człowiekiem bezpartyjnym, jeśli Andrzej Szczypiorski tę swoją partię założy, jestem gotów się zapisać. To będzie właśnie mniejsze zło.
15 stycznia 1993

Teza, jakoby partie rządzące w krajach byłego bloku wschodniego były partiami lewicowymi, jest w takim samym stopniu prawdziwa jak wszystkie tezy polityczne głoszone oficjalnie w tych krajach. Partie te były bowiem tak lewicowe, jak demokracja socjalistyczna była demokratyczna. Stalin rozumiał to doskonale i dążył do wymordowania wszystkich działaczy lewicowych na rządzonym przez siebie terytorium, co jednak wyraźnie go nie satysfakcjonowało, bowiem uważał również za niezbędne mordowanie i tych, którzy działali poza terenem jego władztwa w tym celu albo ściągał ich do siebie, albo, kiedy to nie było możliwe, gotów był nawet do gestów tak spektakularnych jak rozłupywanie siekierką głowy Trockiego w dalekim Meksyku.

Później znacznie mniej mordowano, było jednak oczywiste, że o ile władcy krajów naszego bloku bywali skłonni do rokowań czy nawet współpracy z działaczami i instytucjami prawicowymi, jak np. Bolesław Piasecki i jego z ONR-u wywiedziony PAX, to wszelkie przejawy lewicowości starali się tępić w zarodku – nie przypadkiem przecież za tak groźną dla siebie uważali wszelką działalność o charakterze związkowym, bowiem związki zawodowe, tworzone dla ochrony interesów pracowniczych, były dla komunistycznej elity szczególnie niebezpieczne.

Do samego końca komuniści hołdowali jednoznacznie antylewicowym założeniom: pragnęli budować silne państwo, oparte na zasadach „ładu i porządku”, o których tak lubił wspominać generał Jaruzelski, i wyzbyte wszelkich instytucji o charakterze samorządowym czy przedstawicielskim; końcowe lata komunizmu w Polsce związane są z osobą Jerzego Urbana, który miał za zadanie publicznie manifestować pogardę, jaką komunistyczne władze żywiły wobec mas pracujących.
Tych mas bali się zawsze jak diabeł święconej wody i nic też dziwnego, że na odchodnym to im właśnie wycięli najzłośliwszy numer bezczelnie kradnąc pojęcie lewicy; rozwiązująca się PZPR miała równie dobre prawo nazwać się sodalicją mariańską jak socjaldemokracją – i jeżeli wybrała wyjście drugie, to w nadziei, że w ten sposób zablokuje owym znienawidzonym masom możliwość powołania swojej reprezentacji.

Historycy ocenią to zapewne jako najbardziej perfidną, a zarazem finezyjną zagrywkę komunistów, jednak na razie mamy do czynienia z niezwykłą sytuacją, w której nikt w Polsce nie ośmiela się założyć lewicowej partii, zewsząd bowiem słychać chóralne pohukiwania komunistów i prawicowców: „Komuna to lewica! Lewica to komuna!”
Oczywiście jestem za pluralizmem – oświadcza głośno poseł Niesiołowski. – Partie lewicowe powinny wziąć udział w wyborach do parlamentu, oczywiście pod warunkiem przyznania się do zamordowania ks. Popiełuszki. Ich nieprzyznawanie się jest idiotyczną bezczelnością, bo przecież i tak wszyscy wiedzą, że księdza komuna zamordowała. A są granice bezczelności, których poseł przekraczać w życiu publicznym nie pozwoli.

Wydawałoby się, że sztuczka jest tak prosta, że się udać nie może, a przecież kiedy poseł Michnik krzyczy, że nazwie świnią każdego, kto jego nazwie lewicowcem, właśnie na tę sztuczkę się nabiera, a jego krzyk jest w ramach tej sztuczki w pełni uzasadniony; gdyby bowiem ktoś obciążył posła Michnika odpowiedzialnością za śmierć ks. Popiełuszki, nazwanie takiego kogoś „świnią” byłoby i tak szczytem franciszkańskiej łagodności.

Więc kto się odważy stworzyć w Polsce lewicę? Sytuacja jest tym bardziej skomplikowana, że w okresie przechodzenia do kapitalizmu oczywistym interesem spadkobierców PZPR-owskiej nomenklatury jest ocalenie stanu posiadania, zdobycie tytułów prawnych, które by pozwoliły zachować w tych nowych warunkach przynajmniej część dóbr zdobytych w poprzedniej epoce, co w oczywisty sposób skłaniać może na przykład w kierunku liberalizmu, ale na pewno nie ku lewicowości.

Zabawne, że taką zdolność przetrwania czy może odtwarzania się wykazała dawna koalicja PAX-owsko-PZPR-owska: przecież tylko dalszej harmonijnej współpracy obu tych przekształconych instytucji zawdzięczamy dzisiejszą niemożność zaistnienia lewicy w Polsce. Nie jest dla mnie jasne, czy ci wszyscy, którzy deklarują się jako zapiekli wrogowie komuny, a jednocześnie nazywają ją lewicą, zdają sobie sprawę z tego, co czynią. Przecież ta znienawidzona przez nich komuna istnieć będzie tak długo, jak długo będzie się ją nazywać lewicą; oto okazuje się, że w czasach, gdy się owej komunie odbiera najrozmaitsze zagrabione przez nią walory, zupełnie bezsensownie chce się jej pozostawić walor lewicowości, ukradzionej dokładnie tak samo jak wszystko inne.

Wszystko się dokoła zmienia i tylko bezpartyjni po staremu mają przechlapane. A przecież byliśmy, jesteśmy i będziemy stabilną większością polskiego społeczeństwa. Czas najwyższy zrozumieć, że nic się na to nie da poradzić: można liczbę partii zredukować do jedności, można rozwinąć do nieskończoności niemal, a większość i tak stanowić będziemy my, którzy do żadnej partii zapisać się nie chcemy.

Za czasów upadłego reżimu przynajmniej co jakiś czas przypominano sobie o naszym istnieniu z okazji cyklicznie powtarzających się kryzysów. Postanawiano odzyskiwać utraconą więź z masami i stawiać na bezpartyjnych. Obecnie stan kryzysu jakoś się wreszcie ustabilizował, okrzepł i ucodziennił w związku z czym nikt z polityków nie wpada w aż takie zdenerwowanie, żeby zacząć myśleć o bezpartyjnych.

Bezpartyjność była zawsze za mojej pamięci wyzwaniem dla rządzących i pozostała nim nadal, a może nawet jest dziś wyzwaniem jeszcze bardziej ostentacyjnym: tyle partii, takie różne, i jeszcze nam mało, jeszcze się nie podoba, nie łaska się gdzieś wreszcie zapisać? Doszło bowiem na naszych oczach do interesującego nieporozumienia: w dziesięciomilionowej "Solidarności" z roku 1981 spotkali się i ci, którzy walczyli z czerwonym o prawo do zakładania innych partii, i ci, którzy walczyli o prawo do bezpartyjności i jeszcze przecież na dodatek ci, którzy w swojej macierzystej monopartii pragnęli zakładać zabronione w niej frakcje. Jedynym, co nas ze sobą łączyło, był wspólny wróg, więc kiedy go zabrakło, musieliśmy jakoś zastąpić go we własnym zakresie.

I oczywiście obie strony mają w znacznej mierze rację: osobnik bezpartyjny stykając się z tezą, że 2 + 2 = 4 prymitywnie sprawdzi na palcach – i tyle, podczas gdy członek, a w szczególności działacz partyjny łypnie przede wszystkim spod oka, kto też i w czyim interesie z taką tezą wystąpił. Jeżeli twierdzenie takie zechce wygłosić np. postkomunista, musi się liczyć z ostrą polemiką z prawa: usłyszy, że całą wiedzę i kulturę przynieśli tutaj cystersi, ugruntowali benedyktyni, a w ciągu półwiecza komunistycznej opresji kościół stał niewzruszenie na straży tabliczki mnożenia, którą był partia komunistyczna gotowa była oddać w pacht kremlowskim samodzierżcom.

Jeśli z tą samą arytmetyczną tezą wystąpi działacz ZChN-u, zostanie zinterpretowane to jako działanie taktyczne: wcale tak nie myśli, udaje tylko, uprawia chytry kamuflaż, aby tym łatwiej przerobić nasz nieszczęśliwy kraj w państwo wyznaniowe.
Są świadkowie, że Chomeini też twierdził, że 2 + 2 = 4. Czy ta zbieżność nie wywołuje oczywistych skojarzeń?

Do uciążliwych obowiązków członka partii należy pilne śledzenie tabeli kursów politycznych, rozchwianej nierównie bardziej, niż bankowe kursy walut – oto bowiem np. Lech Wałęsa z dnia nadzień zmienia się z żądnego władzy satrapy w ojca demokracji, albo odwrotnie, w zależności od gazety, którą danego dnia weźmiemy do ręki.

Może więc prawda, że do żadnej z partii nie zapisuję się z lenistwa, dlatego że mi się nie chce dostosowywać do tych zmian kursów? I właściwie gdzie miałbym się zapisać, skoro jestem zwolennikiem dekomunizacji i rozdziału kościoła od państwa, skoro brzydzą mnie i spoceni mężczyźni w pogoni z władzą i flirty Bujaka z Kiszczakową a Michnika z Urbanem, skoro chciałbym prywatyzacji i jednocześnie opieki państwa nad słabymi, jego odpowiedzialności za oświatę i służbę zdrowia, a jak słyszę o liberałach latających na mszę przed śniadaniem, to mam nieodparte wrażenie, że ktoś mnie robi w konia. Więc z lenistwa pozostanę przy bezpartyjności, razem z tą gnuśną większością, a naszym kochanym politykom życzę z okazji Nowego Roku, żeby zauważyli, że my też w tym kraju mieszkamy.

Nieszczęsna gruba kreska, która później miała wejść w przysłowie, chciała być sposobem zabezpieczenia nas wszystkich przed zsunięciem się w niszczący wszystko odwet, a ku zaskoczeniu wielu szlachetnych męczenników stała się czymś zgoła innym: fundamentem niesprawiedliwości i przyczyną wielkiej zbiorowej frustracji.

Wczorajsi satrapowie, którzy cudem uniknęli losu Nicolae Ceausescu, poczuli się w pełni bezkarni, i zamiast skrywszy się w mysią dziurę cieszyć się, że uszli cało, natychmiast zapragnęli wywalczyć sobie utrzymanie albo wręcz wzmocnienie dawnej pozycji w nowej rzeczywistości, na przykład zakładając spółki, których jedynym celem było przepompowanie państwowego majątku do ich prywatnych, bezpartyjnych już teraz kieszeni.

Stalo się powszechnym doświadczeniem ostatnich dwóch lat, że ci, którzy powinni ponieść odpowiedzialność za to wszystko, co zrobili z naszym krajem, nie dość, że odpowiedzialności tej nie ponoszą, to jeszcze mają się znacznie lepiej od nas, których w tę bryndzę wpakowali. I na to nie można patrzeć spokojnie. Nie ma takiej siły.

13 października 1991

Widziałem, jak Borys Jelcyn ocierał łzy, mówiąc w polskiej telewizji o Katyniu. Zobaczyć Neapol i umrzeć.
Różne rzeczy spodziewałem się w życiu zobaczyć, ale przecież nie przypuszczałem, że zobaczę władcę Rosji, plączącego nad pomordowanymi polskimi oficerami. (…)
„Są w ojczyźnie rachunki krzywd, obca dłoń ich też nie przekreśli” – mówił poeta, na którego wierszach wychowało się chcąc nie chcąc moje pokolenie.

Pisząc te słowa, miał na myśli co innego, ale przecież tymi właśnie słowami myślę, patrząc na łzy Jelcyna – w Polsce nikt za nic nie przeprosił, nikt publicznie nie płakał, niechby nawet wymuszonymi, fałszywymi łzami – nasi towarzysze mają się świetnie i nie poczuwają się do żadnej odpowiedzialności, żaden nie zapłacze nad górnikami z „Wujka” ani nad księdzem Popiełuszką. Są rachunki krzywd. Płacz Jelcyna ich nie przekreśli. On je raczej – jakby powiedział poeta Norwid – uwydatni.

23 października 1992

O teczkach, podobnie jak o wszystkim w tym kraju, postanowił Okrągły Stół i jego córka Magdalenka.

I rzekł Okrągły do Antoniego: Do wszystkich teczek możesz zaglądać, ale do tych, co ty wiesz, a ja rozumiem – ani mi się waż, są tam bowiem wiadomości dobrego i złego, i którego dnia w nie zajrzysz, fotel ministerialny utracisz i śmiercią polityczną umrzesz. Potem, jak powszechnie wiadomo, stworzył Okrągły wszelkie zwierzęta, składające się na polskie zoo.

A Korwin-Muszka chytrszy był nad inne zwierzęta polityczno-parlamentarne i rzekł do Antoniego: Czemu nie miałbyś zajrzeć do każdej teczki? Któremu odpowiedział Antoni: Do teczek zaglądamy, ale do tych, które są w środku archiwum MSW, zaglądać nam nie wolno, abyśmy się snadź nie wykopyrtnęli, bo tak nam Okrągły nakazuje. I rzekł Korwin-Muszka do Antoniego: Żadną miarą się nie wykopyrtniecie. Bo wie Okrągły, że któregokolwiek dnia teczki otworzycie, otworzą się i oczy wasze, i będziecie jako Okrągły, wiedząc dobre i złe.

Ujrzał tedy Antoni, że dobre były teczki ku otwieraniu i do oglądania rozkoszne, tedy oglądał je, a Tywonkowi dawał. I otworzyły się oczy Antoniego, i poznał, co nie trzeba, w całej bezwstydnej nagości. I poznawszy począł zszywać listki figowe, aby co bardziej nieprzystojną bezwstydność zasłonić.

I posłyszał Antoni głos Adama przechadzającego się po zoo na wiatrku ze wschodu: Przeczżeś to uczynił, kiedy ci Okrągły zakazał? A i Korwin-Muszka usłyszał głos, a był to głos Prezesa: Iżeś to uczynił, przeklętyś między zoologiem i położę między tobą a nim tego lojala, któregoś po 13 grudnia podpisał. Po ziemi się czołgać będziesz, a procentowego progu normalnej ordynacji nie przekroczysz.

Odrzekł atoli Antoni, któren był mąż sprawiedliwy i doskonały w rodzajach swoich: Napełniona jest Rzeczpospolita nieprawością i widzę ją skażoną, przeto wytracę nieprawości one, korab uczynię, a zabiorę nań wszystkiego po parze, wyjąwszy oczywiście PZPR i stronnictwa sojusznicze wraz z młodzieżowymi przybudówkami jakoż i mi wszelkimi.

Aliści rejwach się podniósł ogromny i cały nim zoolog ogamion, czasy dziś bowiem zgoła nie biblijne i każdy bydlak może się powoływać na prawa zwierzaka i obywatela, co jest zupełnie logiczne, bo w czasach, kiedy Nilowi-Fieldorfowi strzelali w tył głowy albo ks. Popiełuszce przywiązywali kamulki do nóg, żadne prawa człowieka tutaj nie obowiązywały, w szczególności wobec przeciwników jedynie słusznego ustroju, dzisiaj zaś obowiązują, przeto zabójców ks. Jerzego trzeba powypuszczać na wolność, a do gen. Jaruzelskiego ustawić w kolejce po autograf, wyrażając mu wdzięczność, że nie zastrzelił Macierewicza, bo przecież mógł zastrzelić, a wtedy w/w Macierewicz nie byłby żadnym ministrem, a już w szczególności spraw wewnętrznych.

Zasługi W. Jaruzelskiego są przeto nieogarnione i taki Macierewicz w gruncie rzeczy i tak nigdy się generałowi nie wypłaci, a odmawianie mu miejsca w narodowej arce jest w tych ciężkich czasach po prostu świadectwem małości ducha. Co więcej, Macierewicz okazuje się przy tym niedoukiem, nie znającym choćby twierdzenia Gödla tyczącego niezupełności: oto bowiem żadna weryfikacja nie jest możliwa, skoro nie ma sposobu zweryfikowania weryfikatorów, o czym doskonale wiedzieli starożytni Rzymianie, którzy dali owemu przekonaniu wyraz w dramatycznym pytaniu quis custodiet ipsos custodes, co zresztą w gruncie rzeczy sprowadza się do Archimedesa i dostrzeżonego przezeń braku dostatecznie stałego punktu, na którym można by się oprzeć zaczynając jakiekolwiek weryfikacje.

„U nas adin czestnoj czeławiek, a i tot swinia” – krzyczą przeciwnicy otwierania teczek przedstawiając się niewątpliwie w gorszym świetle, niżby należało, bo przecież jako żywo nie wszyscy donosili. To był tylko ideał, mrzonka i czysty woluntaryzm, który zresztą stał się przyczyną nieprzyjemnego upadku najbardziej naukowego z ustrojów.

Chłopaki się rzeczywiście starali przerobić wszystkich na donosicieli, ale właśnie to się nie udało, rodzi się więc pytanie: w imię czego mielibyśmy żyć w przekonaniu, że wszyscy byliśmy ubekami?

5 czerwca 1992

Generał Jaruzelski zupełnie nieoczekiwanie ujawnił talent rzadki wśród wojskowych, ale tym cenniejszy – umiejętność przegrania wojny. To jest bardzo cienka sprawa – w sztabowych akademiach tego nie uczą, bo i nie mogą, skoro uczą tam, jak wojny wygrywać, a przecież w każdej wojnie ktoś przegrywa, i trzeba umieć sobie i z tym poradzić. W Polsce, mimo szeregu historycznych okazji, umiejętność przegrywania wojen nie wykształciła się zupełnie, i tym większa zasługa Jaruzelskiego, że nie skorzystał z jedynego ukształtowanego wzoru, który sprowadzał się do tego, by generał wysadził się wraz z całym Komitetem Centralnym, legł pod gruzami, a nas zostawił z komunistyczną partyzantką na głowie.

Nie lubię generała Jaruzelskiego, ale uczciwość wymaga, abym wyraził mu w tej sprawie swoją wdzięczność. A przecież – namawiam i Państwa, aby zdobyć się na uczciwość – nie było mu łatwo. Przypomnijmy sobie, jak to było, kiedy tę wojnę rozpoczynał: socjalizmu miało się bronić tak, jak się broni niepodległości. Zapamiętaliśmy to zdanie tak dobrze, bo akurat w tym punkcie uwierzyliśmy generałowi i obawialiśmy się, że nie cofnie się przed niczym.

Przykładu niezwykłego dostarcza tu Adam Michnik przyjmując nagrodę za książkę o dziejach honoru w Polsce z rąk Andrzeja Lama, który wykładał cenzorom na specjalnych kursach, jak tropić nieprawomyślności i wredne aluzje w literaturze. Michnik jest przeciwko Wałęsie i Porozumieniu Centrum, więc musi opowiadać się za grubą kreską i jeść żabę w postaci tow. prof. Lama zupełnie niezależnie od tego, jak mu to smakuje.

Bo to już nie jest sprawa smaku ani niesmaku, ale polityki, więc Michnik przełykając żabę na oczach milionów telewidzów odczuwa jednocześnie potrzebę, żeby przyładować jakiemuś generałowi zaprzańcowi, który się Moskałom wysługiwał i leci otwartym tekstem wymieniając gen. Zajączka, który też miał piękny życiorys, zanim go sobie osobiście nie zasrał. Gdyby prof. Lam nadal prowadził szkolenia w temacie aluzji, miałby o czym słuchaczom opowiadać.

7 lipca 1991

*Shakespeare, Makbet, akt V, scena 5.

Samotność to coś najgorszego, co się może człowiekowi przytrafić, a jest ona tym bardziej dojmująca, im więcej innych cennych na tym świecie rzeczy udało nam się zdobyć. Myślę tu nieoryginalnie o sławie, majątku, władzy etc. I – dalej nieoryginalnie – myślę o Lechu Wałęsie, bo choć o samotności władców napisano tak wiele, jego samotność wydaje mi się szczególnie dramatyczna. Może wcale nie jest, a tylko właśnie mnie się wydaje, bo tej historii przecież mi nie opowiedziano tak jak innych, ale oglądam ją na własne oczy, i chociaż w niej nie uczestniczę, mam wrażenie, że oglądam ją z bardzo bliska.

Powiada senator Szczypiorski, że historia, która się na naszych oczach dzieje, nie jest wcale szekspirowska, a bliższa raczej Mrożkowi czy Gombrowiczowi. To oczywiście nieprawda – w czasach Szekspira historia nie była bardziej szekspirowska niż kiedy indziej, dzisiejsza specjalnie nie różni się od ówczesnej, a to tylko senator Szczypiorski poważnie różni się od Szekspira, który zresztą twierdzi w Makbecie, że życie jest powieścią idioty, głośną, wrzaskliwą, a nic nie znaczącą.

Ty będziesz tanem Cawdor – powiedziały Makbetowi wiedźmy i w tym momencie zaczęło się cAle nieszczęście. Kiedy mu to mówiły, był jeszcze normalnym człowiekiem, a Banko był jego przyjacielem. A potem, od pewnego momentu już nie ma żadnych przyjaciół, są tylko rywale, których należy Slę bać, a strach jest oczywiście tym większy, im lepiej się zna i wyżej ceni ich zalety. Można oczywiście oprzeć się pokusie, ale przecież nie przypadkiem Powiada Biblia, że taką zdolność to miał Pan Jezus.

Przecież historia szekspirowska to nie jest ta, w której na scenie mamy dużo trupów, co w dzisiejszych czasach zapewnić może byle film gangsterski. Banka trzeba było zabić, aby jego duch straszył na uczcie – Anny Walentynowicz, Andrzeja Gwiazdy i wszystkich innych przyjaciół z Wolnych Związków Zawodowych Wybrzeża wcale nie trzeba było zabijać, aby dzisiaj straszyli w Belwederze. I nie trzeba było zabijać łudzi Sierpnia, tych wszystkich, którzy brali udział w sformułowaniu i podpisaniu porozumienia, które weszło do historii, nie będąc bynajmniej Porozumieniem Centrum, i nie trzeba było zabijać ludzi podziemia, legend stanu wojennego, Bujaka czy Frasyniuka – straszą i tak.

Bo przecież Banko straszy na uczcie tym i tylko tym, że nie ma go tam i wtedy, gdzie koniecznie powinien być. Szekspir przedstawia to tak, iż duch Banka widoczny jest tylko dla Makbeta; wszyscy pozostali widzą jak na dłoni, że Banka na uczcie nie ma. I tego, że go nie ma, nie da się w żaden sposób ukryć, cała ta uczta bez niego traci jakikolwiek sens, odwraca się na opak i zamiast być świętem, staje się szyderstwem.

Zasiądziesz na tronie – powiadają wiedźmy – ale to nie od ciebie weźmie swój początek nowa dynastia. I Makbet z dramatyczną naiwnością wierzy, że ta część proroctwa, która mu odpowiada, wypełnić się musi, a wypełnieniu tej, która jest dla niego niekorzystna, można zapobiec. A im bardziej się boi, tym drastyczniejsze środki gotów jest stosować. Tron, na którym zasiada, nie jest w istocie jego tronem i nie ma takiego sposobu, żeby go utrzymać. To straszny dramat, ale pod koniec sztuki już właściwie nikt nie pamięta, że na jej początku mówi się wyraźnie o tym, jak dzielnym był Makbet rycerzem i jak wielkie położył zasługi dla Szkocji. Bo do historii przechodzi finał – właśnie owa wściekłość i wrzask, poprzedzające dramatyczną klęskę, i klęska sama – zarazem spodziewana i niespodziewana.

Bo przecież Makbet rozumuje niby logicznie, lokując swoją nadzieję w tym, że Las Bimam zawsze będzie stać murem za swoim przewodniczącym, w końcu taka jego natura i rola w przyrodzie – ale przecież jednocześnie my, widzowie, wiemy doskonale, że gdyby było tak dobrze, gdyby Makbet tak do końca wierzył, że birnamski las nie może podejść pod Belweder, to byłby znacznie spokojniejszy, a słowa „wściekłość i wrzask” nie byłyby cytatem z tej właśnie sztuki.

Piszę o dramacie Makbeta, wczuwam się w jego tragiczną sytuację, dostrzegając ją i pragnąc zrozumieć tak jakby ją akceptuję – o co możecie mieć państwo do mnie uzasadnione pretensje, dowodząc, że prawdziwym dramatem jest codzienne Wasze życie, a nie problemy kogoś, kto sam się ładuje w kłopoty nie na swoje nerwy i nie na swoją miarę. I to jest oczywiście racja. Ale - proszę Państwa – ja tu sprzątam, czy tylko usiłuję sprzątać, co też nie jest na moją miarę, bo się nie wyrabiam i nie nadążam.

Więc mogę tylko tyle dla Państwa zrobić, że nie będę pokazywał zadowolonej z siebie miny i przypomnę tylko na pociechę, że Szekspir też się nie wyrobił i jakoś nie zdążył opisać beznadziejnej doli Szkotów, którzy ze łzami w oczach przyglądali się, co też ten ich ulubiony rycerz Makbet zaczął w pewnym momencie wyprawiać.

14 lipca 1991

Akt oskarżenia przeciw generałom Ciastoniowi i Płatkowi, którym zarzuca się zorganizowanie zabójstwa księdza Popiełuszki i kierowanie całą akcją – wpłynął do sądu. Prokuratora Witkowskiego, który chciał ten zarzut rozciągnąć na ich zwierzchników, odsunięto od sprawy.

Kiedy zabójstwo wyszło na jaw, natychmiast oświadczono, że był to „cios wymierzony w rząd gen. Jaruzelskiego”. I chociaż zdanie to wypowiedział Jerzy Urban w jak najgorszych intencjach, ostatecznie okazało się ono prawdziwe. Zachodzi więc pytanie: w kogo czy co wymierzony był w dzisiejszej Polsce cios przygotowywany przez prok. Witkowskiego, a udaremniony przez nieznanych sprawców?

Zwierzchnicy gen. Ciastonia, szefa SB i wiceministra spraw wewnętrznych, mają to do siebie, że są policzalni, i to na palcach jednej ręki. I mają również to do siebie, że należą do kręgu architektów Okrągłego Stołu. I oto okazuje się, że decyzja zakreślająca krąg odpowiedzialnych za zabójstwo ks. Popiełuszki jest i dzisiaj decyzją polityczną. W 1985 roku postanowiono poprzestać na oskarżeniu płk. Pietruszki, dziś podniesiono poprzeczkę o dwa oczka: oskarżono jego szefa i szefa jego szefa.

Nie uległa jednak zmianie zasadnicza koncepcja oskarżenia: chodzi o czarne owce, pojedyncze zdemoralizowane jednostki, hańbiące dobre imię Resortu, oczywiście w głębokiej konspiracji przed jego zdrowym kolektywem. Nie mam najmniejszych powodów, by kwestionować oskarżenia wysuwane wobec generałów Płatka i Ciastonia; wydaje mi się mało prawdopodobne, aby postępowanie dowodowe miało przekonać nas o ich niewinności - nie wierzę natomiast, by te dwa nazwiska mogły zamknąć listę winnych w tej sprawie.
Jedno jest oczywiste: kodeks kamy stanowi, że odpowiedzialność za przestępstwo ponosi nie tylko bezpośredni sprawca, lecz także podżegacz i pomocnik, a sąd ma im wymierzyć karę w takich samych granicach, jak sprawcy bezpośredniemu. I jeżeli podżeganie i pomocnictwo stanowią osobne, specjalnie definiowane kategorie prawa karnego, to zaiste trudno wyobrazić sobie sprawę, w której miałoby się podżegaczy sądzić, jeżeli w tej sprawie mieliby odpowiedzialności uniknąć.

Jako żywo nie mam tu zamiaru bronić Grzegorza Piotrowskiego, ale oddajmy sprawiedliwość i tym, którzy zbiorowym trudem i wieloletnim wysiłkiem ziarnko do ziarnka budowali piramidę kłamstwa. A kiedy kłamstwo przekroczy masę krytyczną – zaczyna zabijać. Kiedy się obiecuje socjalizmu bronić tak jak się broni niepodległości, trzeba brać pod uwagę, że ktoś z podwładnych zechce „sile antysocjalistycznej” przywiązać kamulki do nóg¹.

Ale przecież posadzenie na ławie oskarżonych szefa generała Ciastonia, a nawet szefa tego szefa – również sprawy nie wyczerpuje, bo krąg podżegaczy i pomocników jest nieporównanie szerszy; gdyby ograniczać się do kręgów oficerskich, to nie sposób zapomnieć o wkładzie pułkownika Przymanowskiego, który z sejmowej trybuny porównywał okrucieństwo działaczy „Solidarności” do Tamerlana, który na ich tle okazywał się człowiekiem gołębiego serca. A przecież poza wyższymi oficerami brały w tym wszystkim udział tysiące drobniejszych wykonawców, o których także byłoby niesprawiedliwie zapominać.

Sprawiedliwość, nie zemsta – zatytułował swoje pamiętniki Szymon Wiesenthal, niestrudzony tropiciel zbrodniarzy nazistowskich, wyszukujący ich nawet w najbardziej niedostępnych zakątkach Ameryki Południowej, gdzie bezskutecznie próbują się przed nim chować pod przybranymi nazwiskami. I chyba tej Ameryki Południowej najbardziej wypada Wiesenthalowi zazdrościć, tego, że aż tak daleko muszą przed nim uciekać. Z całej Europy Wschodniej nikomu – poza Honeckerem – nawet się nie chciało uciekać. Oni najwyraźniej wierzą, że nic im nie grozi, że sprawiedliwości nie trzeba się obawiać.

I w tym momencie ja się zaczynam bać. Bo straszno by było myśleć, że wszystko, co się tu stało, miałoby zasadę panowania niesprawiedliwości pozostawić nietkniętą. Więc jest dla mnie owym światełkiem w tunelu informacja, że generała Ciastonia bronić będzie mecenas Siła-Nowicki, bo tak się jakoś porobiło, że obrona Ciastonia to jednocześnie obrona sprawiedliwości. Rany boskie!

Toruński proces zabójców ks. Popiełuszki był wydarzeniem niebywałym, a miał i tę niezwykłą cechę, że byliśmy wszyscy porażeni prawdą, która została tam ujawniona, będąc jednocześnie przekonanymi, że była to wielka manipulacja, mająca na celu raczej ukrycie prawdy niż jej wyjawienie. W pewien sposób był więc proces toruński kwintesencją komunizmu, wyśmienitym przykładem na to, że może istnieć coś takiego jak p r a w d a częściowo nieprawdziwa.

Do niebywałych kłamstw podczas politycznych procesów przed komunistycznymi sądami wszyscy byli od dawna przyzwyczajeni i w gruncie rzeczy nie było żadnego dobrego powodu, aby czego innego niż kłamstwa oczekiwać, tym większe więc wrażenie robiły zeznania Grzegorza Piotrowskiego i jego podwładnych dotyczące okoliczności zamordowania Księdza. Trudno było oprzeć się wrażeniu, że podawane przez nich potworne szczegóły są prawdziwe.

Dowiedzieliśmy się tej prawdy w sposób szokująco nieoczekiwany, ale że była to – jako się rzekło – prawda częściowo nieprawdziwa, nabraliśmy wielkiej ochoty, aby się dowiedzieć, jak to było naprawdę. Pisałem wówczas w „Kulturze Niezależnej” (nr 7/1985), że proces toruński to proces „ważny, wielki, historyczny i chyba ostatni przed tym wielkim procesem komunistów, który dziś trzeba umownie nazywać norymberskim, bo nie wiadomo, czy odbędzie się w Twerze, Kijowie, Nowogrodzie czy jeszcze gdzie indziej”.

Jak widać, jednocześnie przewidywałem trafnie i nietrafnie, bo chociaż komunizm się zawalił, jednak żadnego procesu norymberskiego nie było ani nie będzie. Trudno o tym wszystkim nie myśl podczas procesu przełożonych kapitana Piotrowskiego, generałów Ciastonia i Płatka. I trudno oprzeć się przykremu wrażeniu, że chociaż bardzo chcielibyśmy się prawdy dowiedzieć – nie bardzo można się tego spodziewać. Do wyroku jeszcze i tak mnóstwo czasu, więc któraś z licznych instytucji badających opinię publiczną mogłaby policzyć, jakiż to procent obywateli spodziewa się, że sprawa zabójstwa ks. Popiełuszki zostanie przekonywająco wyjaśniona.

Przecież na terenie całego naszego byłego obozu archiwa Organów zostały przejęte przez siły demokratyczne, albo zgoła chrześcijańsko-narodowe, a mimo to nie dowiedzieliśmy się literalnie nic nowego nawet o tych śladach zamachu na papieża, które wiodły do Bułgarii czy wprost do KGB. Siedzi Ali Agça i tyle – zleceniodawców pewnie nadal mimo wszystko tropić niewygodnie.

Tak się jakoś przypadkowo złożyło, że długo odkładany proces Ciastonia i Płatka ruszył z miejsca w tym dramatycznym momencie, kiedy stoimy wobec sprawy teczek. Otóż generał Płatek kierował, jak wiadomo, IV Departamentem MSW, zajmującym się kościołem. Wiadomo również, że we wszystkich krajach naszego byłego obozu, gdzie tajnych współpracowników policji politycznej ujawniano – wcale pokaźne ich ilości znajdowano wśród kleru bądź aktywistów laikatu.

Może być przedmiotem dyskusji, czy minister Macierewicz wiedział, kto jest naprawdę agentem, nie sposób natomiast wątpić, że generał Płatek zna szczegółowo nazwiska swoich tajnych współpracowników. Jeżeli ich ciągle na sali sądowej nie wymienia, to chyba przecież nie przez delikatność uczuć. Jakie są powody milczenia obydwu generałów, oczywiście nie wiem, tak jak nie wiem również, czy są oni winni przedstawionych im zarzutów, jakikolwiek bowiem jest wysoce prawdopodobne, że w przygotowaniu i wykonaniu zbrodni brali udział, jest również jednocześnie możliwe w stosunku do każdego z nich, że z tej akurat sprawy z jakichś względów został wyłączony. Co oczywiście nie oznacza, że nie miałby nic ciekawego do powiedzenia.

Co do mnie, nie bardzo się spodziewam, abyśmy się o tych ciekawych rzeczach dowiedzieli, i to poniekąd tym bardziej, im więcej panowie generałowie mają ciekawego do powiedzenia, prawda bowiem ma to do siebie, że wprawdzie jedynie ona jest ciekawa, jak słusznie zauważył Jerzy Malewski¹ przecież jednak w mało czyim leży interesie – więc jedyna szansa, że zdarzy się coś podobnego jak na procesie toruńskim i zobaczymy więcej, niż nam chciano pokazać.
3 lipca 1992

1. J. Malewski [Włodzimierz Bolecki], Jedynie prawda jest ciekawa, Warszawa 1987 (przyp. wyd.przedruk: Jan Walc, "Ja tu tylko sprzątam", W-wa, 1995).

Grzegorz Piotrowski – to nazwisko umieszczone na okładce książki wydaje się stanowić gwarancję wydawniczego sukcesu w dzisiejszych trudnych czasach. I jakby tego było mało, książce Tadeusza Fredry-Bonieckiego Zwycięstwo księdza Jerzego przydarzyło się coś, co jest reklamą optymalną: maszynopis zatrzymany został przez prokuraturę wśród błysku fleszów i szmeru telewizyjnych kamer. Trudno w tej sytuacji, nawet będąc sceptykiem, nie spodziewać się, że oto ujawnione zostaną jakieś dramatyczne tajemnice, że nareszcie dowiemy się, jak było naprawdę.
Muszę Państwa rozczarować: żadne tajemnice nie zostają ujawnione, a książka napisana została w zupełnie innej sprawie – chodzi w niej o to, że Grzegorz Piotrowski albo już się nawrócił, albo uczyni to lada chwila – przynajmniej w opinii Fredry-Bonieckiego. To oczywiście bardzo interesujące, tyle że nie tyczy faktów, a raczej niesprawdzalnych opinii; kiedy wiadomość o nawróceniu odnosi się do kogoś, kto zawodowo zajmował się dezinformacją – jest niesprawdzalna do kwadratu.

Pewne i sprawdzalne jest natomiast to, że Fredro-Boniecki pisząc swoją książkę nie dążył ani do gromadzenia, ani do sprawdzania informacji
O faktach istotnych dla sprawy. Na przykład w „Uzupełnieniu”, już na ostatniej stronie książki pisze, że gdy sprawa nabrała rozgłosu łatem tego roku, po owej interwencji prokuratury, wiele osób przekazało mu różne informacje. Np. od mecenasa Grabińskiego dowiedział się, iż ojciec Grzegorza Piotrowskiego był funkcjonariuszem UB. Cieszę się, że Fredro-Boniecki już o tym wie, choć minęło ledwie 5 łat od czasu, kiedy można było czytać o tym w gazetach; sam pisałem o tym w „Kulturze Niezależnej” i w „Spieglu”, a chyba i w „Tygodniku Mazowsze”, chociaż nie jestem pewien, bo te numery gdzieś mi się zapodziały, i może akurat o tym pisał tam kto inny.

Przykładów podawać można znacznie więcej, poprzestanę na tym elementarnym, bo uważam go za wystarczający: Jeśli autorowi rozmów z Grzegorzem Piotrowskim nie chce się ustalić personaliów interlokutora w tym choćby zakresie, w jakim pisano o nich w gazetach, to znaczy, że fakty go po prostu nie interesują.

Trudno zresztą powiedzieć, aby w książce tej – jak obiecuje podtytuł – toczyły się rozmowy z Grzegorzem Piotrowskim, zawiera ona bowiem raczej monologi tego ostatniego, w dodatku nie przerywane pytaniami w tych miejscach, gdzie pytania wprost narzucają się same, co zresztą w równej mierze dotyczy sfery faktów i sfery psychologii. Doskonale rozumiem, że na wiele pytań odpowiedzi uzyskać nie było można, poczynając od tego, że Piotrowski ma swoje powody, aby nie chcieć powiedzieć ani Fredrze-Bonieckiemu, ani nikomu innemu, kto właściwie kazał mu zamordować ks. Popiełuszkę. Ale nie rozumiem, jak można rozmawiać z Piotrowskim i nie próbować się tego dowiedzieć.
Sam Piotrowski – przynajmniej taki, jakiego miliony ludzi słuchały przez radio i oglądały w telewizji – to postać bardzo dziwna. Czy był – ostatnim Nie jestem również w stanie powiedzieć, kto zamordował ks. Niedzielaka i ks. Suchowolca, wiem jednak, że w obu tych sprawach podawano do publicznej wiadomości informacje fałszywe, a sposób prowadzenia śledztwa wskazywał raczej na chęć zatuszowania niż wyjaśnienia tych spraw.
Kardynalną zasadą prawa karnego jest domniemanie niewinności, o niczyjej winie bez dowodów mówić nie wolno, i nikt nie jest i nie może być prawnie zobowiązany, aby swojej niewinności dowodzić. Wiadomo jednak doskonale, że rutynowym działaniem śledczym jest sprawdzanie alibi osób, na które z tych czy innych powodów pada podejrzenie – w przypadku śmierci obu księży podejrzenie, i to poważnie uzasadnione podejrzenie, pada na kolegów kapitana Piotrowskiego.

W Polsce, na skutek wielu wieków tradycji chrześcijaństwa, nawet bandyci księży nie zabijają. Tak po prostu jest. Jeżeli zaś w odstępie zaledwie tygodnia giną po kolei dwaj kapłani, i jeżeli obaj znajdują się na specjalnej liście sporządzonej przez Urząd do Spraw Wyznań, a zawierającej nazwiska księży związanych z „Solidarnością”, nieprawomyślnych, kłopotliwych, liście przeznaczonej do negocjacji z episkopatem, mających na celu ich wyciszenie, liście, na której kiedyś tak poczesne miejsce zajmował ks. Jerzy Popiełuszko – to mamy do czynienia z sytuacją, kiedy nie tylko obowiązkiem resortu spraw wewnętrznych, ale jego własnym elementarnym interesem jest przekonanie społeczeństwa, że koledzy kapitana Piotrowskiego nie mieli nic wspólnego – jeżeli rzeczywiście nie mieli – ze śmiercią obu księży.

Przemilczenia, półprawdy bądź po prostu kłamstwa podawane do publicznej wiadomości skłaniają do interpretacji bardzo pesymistycznej: każą się obawiać, iż resort Spraw Wewnętrznych uważa, że nie stać go na powtórzenie procesu toruńskiego. Jest to rozumowanie o tyle prawdziwe, że gdyby dzisiaj trzeba było podobny proces odbyć – i to podczas obrad Okrągłego Stołu – nie dałoby się poprzestać na czterech oskarżonych, a pomysłodawca i przewodniczący strony rządowej w tych obradach, gen. Czesław Kiszczak, nie miałby praktycznie żadnych szans na zachowanie wiarygodności.
Jeżeli sprawcami śmierci ks. Niedzielaka i ks. Suchowolca są koledzy kapitana Piotrowskiego – to doskonale zdają sobie sprawę z tych uwarunkowań i na nich właśnie mogą budować swoje poczucie bezkarności. jeżeliby tak było, to gorzej już by być chyba nie mogło.
Przy Okrągłym Stole polskie społeczeństwo po dziesięcioleciach zniewolenia stara się sformułować swój program minimum: negocjatorzy strony społecznej mają za zadanie przedstawić władzy granice, poza które wybijające się na niezależność polskie społeczeństwo nie jest się gotowe cofnąć w najrozmaitszych dziedzinach życia może – prawdziwym komunistą, chcącym komunizm ratować nie tylko przed ks. Popiełuszką, ale i przed Wojciechem Jaruzelskim, który stał się, niezależnie od tego, co kto o tym sądzi, grabarzem komunizmu w Polsce? Tak się przedstawiał na procesie. W monologach, które zapisuje Fredro-Boniecki, nie pada słowo komunizm, nie ma mowy o przynależności Piotrowskiego do partii, wspomina się natomiast, że chodził w szkole na religię, był u pierwszej komunii, a potem brał ślub kościelny. Może to prawda, a może nieprawda – Fredro-Boniecki i tu nie zadaje pytań ani też nie próbuje weryfikować tych rewelacji w żaden inny sposób.

A przecież wydaje się to dosyć interesujące, szczególnie w kontekście owego nawracania się Piotrowskiego. Oto bowiem z więzienia na Rakowieckiej wysyła Piotrowski z pośrednictwem red. Fredry-Bonieckiego list do rodziców ks. Popiełuszki i pisze m. in. tak:

„Ufam, że wiara pomaga Państwu zatamować tok cierpienia z tak głębokiej rany duszy.
Moja rana, brudna, efekt samookaleczenia, byłaby niegodna wspomnienia, gdyby nie przekonanie, że zbliżam się do pełnego zrozumienia istoty duszpasterstwa księdza Jerzego, czuję więcej.
Zaś On, w szerokim rozumieniu znaczenia tej personifikacji, tę ranę odkaża. Może kiedyś przyjdzie czas, że będzie ją można opatrzyć. Towarzyszy mi codziennie i zapewne będzie w moim sercu do końca, przez być może tysiące dni i wieczorów.
Budzi, pozwała otworzyć oczy, po koszmarach nocy rozjaśnić umysł” (str. 111).

Strasznie mi przykro, ale najbardziej elementarne wrażenie, jakie robi na mnie cytowana wypowiedź Piotrowskiego, bardzo jest podobne do tego, którego doświadczałem, słuchając podczas toruńskiego procesu jego peanów na cześć komunizmu – otóż przede wszystkim to jest kicz. Co oczy wiście nie wyklucza, że to prawda. Nie wiem. Może Piotrowski był wierzącym komunistą, może dzisiaj jest równie wierzącym katolikiem. Może łgał wtedy i łże teraz – wtedy bowiem dogodniej mu było wierzyć w komunizm, gdy dzisiaj lepiej w ks. Popiełuszkę. A może jest jeszcze inaczej, może Piotrowski jest tym idealnym rodzajem funkcjonariusza, który na każdym etapie naprawdę szczerze wierzy w to, w co aktualnie wierzyć należy? Bardzo mnie to ciekawi, ale w książce Fredry nie znajduję najskromniejszej choćby próby poszukiwania odpowiedzi na to frapujące pytanie.
Przede wszystkim panuje w niej nieopisany wprost bałagan. Wątki rwą się i krzyżują jak w najambitniejszej nowoczesnej prozie i nie sposób się domyślić, jakie są właściwie tego przyczyny. Trudno o to winić Piotrowskiego, bowiem niezależnie od tego, czy sądzimy, że łże i kręci, czy też przeciwnie, że głęboko przeżywa swój czyn – otóż w obu tych wypadkach nie tylko jego poszczególne wypowiedzi, ale i cały sposób myślenia musi być poważnie pogmatwany. Ale dla jego rozmówcy takich usprawiedliwień nie ma.

A już na pierwszej stronie oświadcza nam Fredro-Boniecki, że we wstępnej rozmowie Piotrowski spytał go, czy byłby skłonny przyjąć założenie, że zabójca ks. Popiełuszki jest człowiekiem. Autor rozmów z Piotrowskim odpowiedział: „Takie założenie narzuca mi moja wiara, chrześcijaństwo” (str.7).
Bardzo przepraszam, ale ta dostojewszczyzna dla ubogich to zwyczajna brednia. Grzegorz Piotrowski po prostu jest człowiekiem i nie pozostaje to w żadnym związku z wierzeniami religijnymi red. Fredry-Bonieckiego. Więcej: Piotrowski będzie nadal człowiekiem, nawet gdyby dziwnym zrządzeniem losu jego rozmówca pewnego dnia stał się szyitą czy zgoła ateuszem.

To są zresztą prywatne sprawy red. Fredry-Bonieckiego. Jest natomiast sprawą publiczną, że nie chce on – i to od pierwszej do ostatniej strony – pamiętać o założeniach, jakie narzuca mu jego profesja – dziennikarstwo. Grzegorz Piotrowski momentami bredzi – opowiada na przykład o jakiejś akcji, nieudanej zresztą, która miała na celu wykradzenie od ks. Bardeckiego w Krakowie jakichś dokumentów, którymi miano by szantażować papieża. Nie będę się tutaj wypowiadać, jakie „założenia” wobec tezy o istnieniu dokumentów, przy pomocy których można szantażować papieża, narzuca red. Fredrze-Bonieckiemu , jego wiara”. Powiem natomiast wprost: etyka dziennikarska nie pozwała na formułowanie tego rodzaju pomówień, nawet Jeśli autor opatruje je zastrzeżeniem, że „trudno zgadnąć”, co pośród przechowywanych przez ks. Bardeckiego dokumentów mogło mieć „kompromitujący” charakter (str. 51).

Mam jednak wrażenie, że nie jest to problem etyczny. Obawiam się, że jest znacznie gorzej, że mianowicie Fredro-Boniecki sam nie zauważył, co napisał. A głupota – wedle sw. Augustyna – to grzech przeciw Duchowi świętemu. Piotrowski ma oczywiście prawo bredzić sobie do woli, w jego głowie może się znaleźć miejsce nawet dla pomysłu szantażowania Jana Pawła II, tyle że na takim tłe jego insynuacje np. w stosunku do generała Kiszczaka odznaczają się niestety akurat taką samą wiarygodnością, co podkreślam jako żywo nie w celu wybielania generała.
Piotrowski sam sobie wielokrotnie zaprzecza; tak też jest i w tej historii z papieżem, którą określa na końcu jako „paranoiczny pomysł” (str. 54), nie odwołując jednak twierdzenia, że miał dokumenty wykraść, a więc twierdząc nadał, że istniały. Zapewne można z tego wszystkiego wyciągnąć jakąś sensowną hipotezę, np. że chodziło o zdobycie materiałów przydatnych do skonstruowania jakiejś fałszywki – ale to pozostawione zostaje domyślności czytelnika. I trudno się przy tym oprzeć wrażeniu, że Piotrowski opowiada całą tę historię dlatego, że na sam dźwięk słowa „papież” jego rozmówca zastyga w podziwie i grozie pozwalając się epatować na całego.

Autorowi Zwycięstwa księdza Jerzego nie chciało się nawet uważnie słuchać tego wszystkiego, co Piotrowski ma do powiedzenia i dlatego na tę bzdurę dotyczącą papieża nie zareagował – trudno nie odnieść wrażenia, że cała jego praca miała cel nie poznawczy, a hagiograficzny, że dzisiejsze wynurzenia wczorajszego zabójcy miałyby być dowodem w procesie beatyfikacyjnym ks. Jerzego Popiełuszki. Jeśli tak, to to doprawdy okropne. Czy to, co się stało, nie wystarczy? Czy świętości można dowodzić pokrętnymi bredniami?

Tadeusz Fredro-Boniecki przystępując do pisania swojej hagiograficznej w zamyśle książki nie zauważył najwyraźniej, że przyjęte przez niego założenia stwarzają sytuację, w której jego interes staje się tożsamy z interesem Piotrowskiego: im bardziej się zbrodniarz nawróci, tym lepiej i dla hagiografa, i dla oczekującego na ułaskawienie zbrodniarza. Trudno taką sytuację uznać za czystą.

Ksiądz Popiełuszko zwyciężył w walce z czerwonym smokiem. I zwyciężyli ci wszyscy, którzy z nim walczyli. ale nie było to zwycięstwo radosne ani świąteczne – chociaż minęło już tyle czasu, dalej jesteśmy ubabrani, jak po zwycięskiej nawet bitwie, więc księdzu Popiełuszce też się dostało.
Tą książką.
Tadeusz Fredro-Boniecki, Zwycięstwo księdza Jerzego. Rozmowy z Grzegorzem Piotrowskim. Warszawa 1990, str. 232.

Starożytni uczynili symbolem macierzyńskiego bólu Niobe, która się dziećmi swoimi pyszniła, czym wywołała gniew Latony, a więc niechcący sama stała się przyczyną śmierci swoich dzieci. Chrześcijaństwo uczyniło symbolem tego bólu Matkę Boską, uważając, że w takim nieszczęściu, jakim jest utrata syna, nic nie może być dla matki pociechą, nawet Jeśli jej syn poświęcił życie dla zbawienia świata.

Czy Judasz miał matkę? Nikt o tym nie wspomina. W szczególności nikt nie przedstawia zbolałej starej kobiety z odciętym ze stryczka Judaszem na kolanach. A przecież to taki wspaniały temat! Przecież matka, która utraciła dziecko w tak straszny sposób, jest chyba jeszcze nieszczęśliwsza niż wszystkie inne matki, które dzieci swoje utraciły, nie może bowiem pocieszyć się, że Orszulka poszła do nieba, nie może nikogo – nawet złego losu – o śmierć syna swojego obwiniać. A jednak to nie matka Judasza stała się z jakichś względów symbolem macierzyńskiego bólu, i to jako żywo nie dlatego, że Judasz był sierotą, co też oczywiście możliwe.

Najwięksi nawet zbrodniarze mają swoich bliskich, ludzi, którzy mimo wszystko mogą ich kochać – ale ta sprawa objęta jest od zawsze obyczajowym tabu; Jeśli nie ma wątpliwości co do winy – nie wypada mówić o bólu matki skazanego zbrodniarza czy łzach sierot, jakie po nim pozostaną. I właśnie to tabu zostało oto złamane: w dziesiątą rocznicę śmierci Bogdana Włosika, 20-letniego chłopca z Nowej Huty zastrzelonego przez kapitana SB, „Gazeta Wyborcza” opublikowała reportaż Pawła Smoleńskiego zestawiający nieszczęścia dwu nowohuckich rodzin: rodziców Bogdana Włosika oraz żony i dzieci skazanego niedawno za owo zabójstwo emerytowanego kapitana SB.

Zestawienie to wypadło zresztą zdecydowanie na niekorzyść państwa Włosików, którzy domagają się kary dla zabójcy (bo kapitan prawomocnie skazany, ale czegoś nie siedzi) – ich postawa robi na Smoleńskim raczej nieprzyjemne wrażenie, bo pragnienie zemsty jest nieładne, a w dodatku i niechrześcijańskie. A córeczka kapitana ma smutne oczy, i jest w ogóle nieszczęśliwa, bo przecież tatusia mogą w końcu aresztować. A sam tatuś morderca ma, biedactwo, chore serce, o czym dowiadujemy się z wielu szczegółów. 0 tym, jakie oczy ma pani Włosikowa ani o stanie jej serca Paweł Smoleński czytelników nie informuje. Można by to pewnie wyjaśnić względami czysto profesjonalnymi: z dziennikarskiego punktu widzenia łzy pani Włosikowej albo jej dolegliwości sercowe – to po prostu nie jest wiadomość.

Ale przecież nie o to tutaj chodzi – reportaż Smoleńskiego jest świadomym przełamywaniem tabu, jest częścią większej całości o charakterze edukacyjnym, mającej na celu skłonienie czytelników „Gazety Wyborczej” do wybaczenia Czerwonemu. Przecież jeszcze zanim się to wszystko zaczęło, w połowie lat siedemdziesiątych, bard naszego pokolenia, Jacek Kleyff, śpiewał proroczo: „Są w kraju tym rachunki krzywd, lecz gdy tłum będzie gonił kogoś w strzępach munduru, ślepą drogą, to, póki co, uchylę drzwi”. Bardzo tę piosenkę lubiłem, tym bardziej że w proroctwo Kleyffa wierzyłem, a na dodatek taki rozwój sytuacji był dla mnie niezwykle korzystną ofertą: zaiste godne to i sprawiedliwe ratować człowieka przed linczem.
W ciągu kilkunastu lat od powstania tej piosenki bodaj raz jedyny chciano milicjantów linczować w Otwocku, w maju 1981, a i to była sytuacja, w której winę za powstałe niebezpieczeństwo linczu w większej mierze ponosiła władza, która nie chciała zwolnić niesłusznie aresztowanych, niż rozgorączkowany tłum, gotowy mścić się na zakładnikach.

Może to zasługa Jacka Kleyffa i jego piosenki, może to proroctwo okazało się fałszywe dlatego właśnie, że zostało w czas sformułowane jako przestroga – dość, że można dziś z całą pewnością powiedzieć, że akurat tego zła udało nam się uniknąć.

Nikt nie uciekał ani nie ucieka ślepą drogą ani w strzępach munduru, obawiając się o życie – przeciwnie, byli towarzysze mają się świetnie, a emerytowany kapitan SB czuje się niewinny, a nawet powiada, że to Włosik ponosi odpowiedzialność za całą tę nieprzyjemną historię, która mu się przytrafiła. Szlachetne jest uchylić drzwi człowiekowi gonionemu, ale dlaczego otwierać na oścież serce i łamy gazety przed mordercą, który z całą otwartością przyznaje się do swojego czynu i powiada, że miał prawo zamordować?

To przekracza już nie tylko granice zrozumienia, to może przekroczyć granicę znacznie niebezpieczniejszą: boję się, aby Paweł Smoleński nie sprowokował kogoś do linczu. A jeśliby tak się stało, to nie chcę oglądać jego smutnych oczu.
16 października 1992