Przypomnijmy: Jan Walc zmarł 10 lutego 1993 roku. Miał zaledwie 45 lat i sławę wybitnego historyka literatury.
Za życia wydał trzy książki (Wybierane, 1988; Architekt Arki, 1991; Wielka choroba, 1992). Od połowy lat siedemdziesiątych drukował głównie w drugim obiegu — w "Krytyce", "Zapisie", a później w "Kulturze Niezależnej" i "Pulsie", i tam pozostały jego najgłośniejsze artykuły. Miał umysł badacza, ale temperament publicysty i prasa była dla niego najwłaściwszym, czyli najgorętszym środkiem przekazu.

W latach dziewięćdziesiątych, ulegając swej wewnętrznej pasji, został felietonistą najpierw tygodnika "Wokanda", później "Życia Warszawy". Nie pamiętam, kiedy po raz pierwszy przeczytałam artykuł Walca w stołecznym dzienniku, ale od początku miałam pewność, że to nadzwyczajny talent publicystyczny na miarę Prusa i Słonimskiego. Odtąd w każdy piątek kupowałam ,,Życie", aby przeczytać felieton tego autora.

Mój zachwyt dla publicystyki Walca był bezgraniczny i, powiedziałabym, bezinteresowny. Na ogół nie podzielałam jego poglądów politycznych. I nie zawsze zgadzałam się z nim jako historykiem literatury. W obu tych dziedzinach - w polityce i pisarstwie krytycznym - wydawał mi się zbyt radykalny, porywczy, jednostronny, niesprawiedliwy. Jego błyskotliwe szkice o Dąbrowskiej czy Iwaszkiewiczu przesłaniała niechęć do postaw kompromisowych i nieumiejętność zrozumienia zawiłych relacji, jakie łączyły owych pisarzy z władzą.
Prawdę mówiąc, Walc nie chciał rozumieć różnych względów, które zmuszały wybitne osobistości do kontaktów z peerelowskim systemem. Uważał, że firmowano w ten sposób legalność sprawowanych rządów, i choćby z tego powodu oceniał owe kompromisy negatywnie. Nie umiał pisać o przeszłości, nie dotykając spraw ideologii; ten punkt widzenia naznaczał jego pisarstwo w sposób szczególny, ale także wyraźnie je ograniczał. Walc jak Katon wracał uparcie do swojej Kartaginy. Jako działacz KOR-owski, pozbawiony przez wiele lat pracy i możliwości drukowania w prasie oficjalnej, jako publicysta podziemny, członek nielegalnych redakcji, nie wierzył, że intelektualiści mieli wyboru, że byli skazani na kolaborację |i ukrywanie prawdy. Bez względu na to, z jakiego miejsca wychodził, zmierzał zawsze ku kwestii odpowiedzialności za dokonane wybory. Przyznaję, iż wydawało mi się, że ta swoista jednostronność Walca bierze się z "kombatanctwa". Walc poświecił się sprawie, nie wiedząc przecież, jak to się skończy, mógł więc czuć coś na kształt przewagi i satysfakcji wobec tych, którzy nie ryzykowali, którzy wybrali ciepłe posadki, talony, nagrody.

Lektura felietonów zestawionych w książce uświadomiła mi, że się mylę. Otóż dzisiaj jestem przekonana, że pogląd na temat pisarstwa Walca trzeba zweryfikować w całości. Niepotrzebnie asekurowaliśmy się przed jego pisarstwem politycznym. Nie był wyrazicielem jakiejkolwiek opcji politycznej, parlamentarnej czy rządowej. Polityka rozumiana jako obszar sprawowanej władzy być może w ogóle go nie interesowała. I przed rokiem 1989, i potem, należał do swoiście pojętej opozycji. Był wybitnym przedstawicielem liberalnej inteligencji, której zadaniem jest patrzenie władzy na ręce. Wierzę, że władza zmieniałaby się, a Walc stałby zawsze po tej drugiej stronie - w roli dla siebie najwłaściwszej: obserwatora i krytyka. W swoich opiniach, nieraz tak radykalnych, kierował się nie względami politycznymi, ale zdroworozsądkowymi. Był doskonałym wcieleniem precyzyjnego myślenia, jak nikt inny władał swoją atutową bronią - błyskotliwym intelektem, nie podporządkowanym nikomu i niczemu, oraz jasną logika wywodu, która zjednywała mu zarówno przyjaciół, jak i wrogów.

Myślę, że trochę go nie rozumieliśmy. (My to znaczy ci, którzy zachowywali pewną rezerwę wobec rzekomo politycznej postawy Walca). Że nie wierzyliśmy, iż można naprawdę być nie- zależnym - od lewa i prawa. Na początku łat dziewięćdziesiątych proces upolitycznienia życia publicznego osiągnął swoje apogeum. Dlatego chcieliśmy widzieć Walca po którejś stronie - umieściwszy go w jakimś miejscu tej mapy cieszyliśmy się, że jest właśnie tam lub mieliśmy mu to za złe. A Walc nie był ani tu, ani tu. Był sam sobie - dlatego zmieniał gazety, z którymi współpracował, i gdyby nie śmierć z pewnością szukałby dalej najbardziej niezależnego forum.

Na tle polskiej publicystyki ostatnich kilkudziesięciu lat Walc był jednym z najwybitniejszych felietonistów. Dzisiaj widać wyraźnie, że to on dziedziczył pałeczkę po Słonimskim, a nie współpracujący z poetą - Adam Michnik. Porównywanie z Michnikiem jest zresztą kapitalną okazją, by przyjrzeć się nieco bliżej felietonom Walca, ich językowi i metaforyce, wewnętrznej kompozycji, wykorzystywanym wzorom wypowiedzi, dowcipowi, głęboko ukrytym figurom stylu, które zdradzają nigdy nie ujawniane zamysły pisarskie.

Racjonalizm postawy Walca oddalał go od estetyki etyzującej, zakorzenionej w języku dziewiętnastowiecznego romantyzmu. Walc wstydziłby się pisać wprost o honorze etosie, misji dziejowej spoczywającej na polskiej inteligencji, i poświęceniu. Wołał mówić o zgodności czyjeś postawy z prawem, o fachowości, pożytku, pragmatyzmie, rozsądku, społecznych oczekiwaniach, obowiązkach. Wybierał język pragmatyczny, służący rozwiązywaniu konkretnych za- dań: unikał patosu, moralistyki, ale unikał także kpiny i szyderstwa. Jeśli ugrzązł w zawiłej składni, jeśli posłużył się sylogizmem, to zawsze usprawiedliwiała go pogmatwana materia życia, którą starał się pojąć i opisać. Oczywiście nie beznamiętnie, a!e z całą niechęcią, jaką odczuwa precyzyjnie myślący człowiek, zetknąwszy się z głupotą, podłością, sekciarstwem i bigoterią.

Retoryka felietonów Walca zasługiwałaby na opis samego Chaima Perelmana. Ale i pośledniejszy czytelnik zauważy, że ulubioną figurą felietonisty jest niewymuszony paradoks, rodzący się ze zderzenia teorii i praktyki, działań postulowanych i faktycznych. W styczniu 1992 roku pisał tak np. o ,,czystkach" ZCHN-u w ministerstwie pracy: Minister Kropiwnicki wylewa wiceministrów z Unii Demokratycznej. Rozumiem go doskonale. Jeżeli zostanę ministrem dowolnego resortu i zastanę tam wiceministrów z ZChN-u, wyleję ich natychmiast. Różnica między nami polega tylko na tym, że Kropiwnickiego zły los zmusza do wylewania fachowców, na których miejsce zaproponować może swojego partyjnego kolegę Słowika, który jako dyplomowany kierowca mógłby się jakoś bronić jako wiceminister komunikacji podczas gdy w resorcie polityki społecznej ląduje wyłącznie po linii partyjnej. Więc jeśli mnie zostanie ten resort powierzony, wyleję Słowika na zbity dziób nie za przynależność do ZCHN-u, ale za brak kwalifikacji. ! Zamiast moralizowania zafundował Walc pokazową lekcję myślenia obywatelskiego, piętnując arogancję nowej władzy, a więc tę cechę, która najwyraźniej zadecydowała o upadku po- sierpniowej Polski i oddaniu rządów stronie przeciwnej. Z tego felietonu można by wyciągnąć wniosek, że Walc sprzyjał Unii Demokratycznej (dzisiaj Unii Wolności) i że nie darzył sympatią ZCHN-u.

Otóż, jeśli dobrze zrozumiałam logikę Walcowego wywodu, autor odpowiedziałby na ten zarzut tak: "Oczywiście, sprzyjam Unii Wolności - pod warunkiem, że zachowuje się mądrze, i oczywiście, że nie zniósłbym ZCHN-owskich ministrów, jeżeli byliby ignorantami". Gdyby jednak przyjazne lub nieprzyjazne oczekiwania Walca nie zostały spełnione, byłby zdolny do krytyki kolegów i pochwał pod adresem niedawnych oponentów. I w istocie robił to. Chwalił niedawnych przeciwników i krytykował przyjaciół. Bywało, że wściekał się na Celińskiego, Michnika, Olszewskiego. Nic krył irytacji, gdy mówił o Wałęsie, W ostatnim felietonie wydrukowanym 23 stycznia 1993 roku pisał: jesienią 1980 roku, znalazłszy się w Gdańsku, zwróciłem się do senatora Andrzeja Celińskiego, który podówczas bynajmniej nie był jeszcze senatorem, ale sekretarzem Przewodniczącego NSZZ "Solidarność" z następującą propozycją: "Andrzeju powiedziałem — wiesz doskonale, że od lat utrzymuję nie tylko siebie, ale i rodzinę z korepetycji z polskiego i historii. Naprawdę umiem to robić. Czy komisja krajowa nie mogłaby mnie zatrudnić, abym tego wszystkiego nauczył Lecha Wałęsę?"
Oczywiście nie trzeba dodawać, że propozycja została odrzucona. A trzynaście lat później inteligentnie zauważył, że istnieje całkiem przejrzysty związek pomiędzy sposobem sprawowania władzy a deklinacją łacińską i funkcjami trygonometrycznymi. Kto tego nie umie i nie chce się nauczyć, zawsze znajdzie sposób, by pognębić ludzi wykształconych. Cała reszta - "wojna na górze", "pluralizm" - to etykiety dorabiane do pierwotnej sytuacji frustracji i poczucia zagrożenia.
Ostatni felieton Walca "Kuroń do zupy, kucharka do rządu" jest także znakomitym autoportretem pisarza. Walc, poirytowany marnowaniem autentycznych talentów politycznych, choćby odsunięciem na dalszy plan Jacka Kuronia, pisał o wiedzy jako podstawie władzy, o potrzebie wykształcenia, o umiejętności słuchania mądrych doradców. Czy promował w ten sposób etos inteligencki? Nie, nie marzył o rządach intelektualistów. Propozycję Andrzeja Szczypiorskiego nawołującego do założenia partii inteligenckiej uznał za śmieszną. Domagał się natomiast od ludzi na świeczniku - fachowości, poważnego stosunku do profesji zawodowego polityka, wysiłku i pracy.
Siebie tymczasem postrzegał tak, jak to ujął w rozmowie z Celińskim trzynaście lat wcześniej: jako nauczyciela, korepetytora, dzielącego się wiedzą z ewentualnymi słuchaczami, W odróżnieniu od wielu innych dziennikarzy i urzędników np. małoletnich i niemądrych redaktorów dzisiejszej telewizji publicznej, rozumiał swoje pisarstwo bardzo skromnie, nie jako misję, lecz jako służbę.
Logicznej brzytwy używał Walc także w odniesieniu do materii literackiej, tutaj, jak sądzę, z gorszym skutkiem. Wprawdzie nie upolityczniał pisarstwa, ale poddawał postawy twórców zdroworozsądkowej ocenie i zatrzymując się na drażniących przypadkach podporządkowania się władzy. Nie umiał zrozumieć, jak mądra Dąbrowska, którą znał osobiście i cenił mogła firmować nowy ustrój. Nie umiał zrozumieć i nie umiał przejść nad tym do porządku dziennego, tak jak Tomasz Burek, który prezentując zdecydowane sympatie i antypatie polityczne, w sposób głęboki i odkrywczy pisze o Iwaszkiewiczu, wielkim "kolaborancie", ale i wielkim pisarzu.
Walc tego nie potrafił. Tajemnica pisarstwa Iwaszkiewicza czy Dąbrowskiej sprowadzała się jego zdaniem do owego wyboru lojalności, wyboru niepojętego, którego nie mógł objąć rozumem i który blokował mu dalszy etap pracy krytycznej. W ten sposób stał się pisarzem jednego tematu, obsesyjnie władającego jego wyobraźnią.
Tymczasem w felietonach, odnoszących się do pogmatwanej materii życia publicznego w czasach tak zwanej transformacji ustrojowej, niezłomna logika wywodu była narzędziem najodpowiedniejszym. Nie było takich szaleństw, błędów, idiotyzmów, których Walc by nie dostrzegł i nie opisał. Widział naszą rzeczywistość jasno j przenikliwie, choć bez zachwytu. Tak jak wcześniej Prus czy Świętochowski pisał o sprawach ważkich i drobnych, mając wyraźną świadomość tego, że polskie życie publiczne trzeba budować od podstaw.
Nie był zwykłym dziennikarzem. Pracował w dziennikarstwie, ponieważ stamtąd było mu najbliżej do spraw, które uznał za najpilniejsze, i które wciąż pozostają aktualne.

Warto go czytać. Był przenikliwym obserwatorem życia zbiorowego, mądrym facetem, świetnym felietonistą, klasykiem gatunku.

Honor i powielacz: ostatnia książka Jana Walca opowiada o polityce, miłości i zdradzie...

 
Wydana w ponad dwa lata po śmierci Jana Walca jego książka "Ja tu tylko sprzątam" jest zbiorem felietonów i artykułów. Większość z nich była drukowana w "Życiu Warszawy" i w nie istniejącej już "Wokandzie" w latach 1990-1992, kiedy miały miejsce wydarzenia fundamentalne dla najnowszej historii Polski.

Walc - krytyk literacki, publicysta równie błyskotliwy, jak kontrowersyjny, autor i redaktor podziemnych pism i wydawnictw lat 70. i 80. - był ich bacznym obserwatorem. Największą wartością książki nie jest jednak zapis wydarzeń, lecz zapis stanu inteligenckiej świadomości i inteligenckich emocji w okresie demokratycznych i wolnorynkowych reform.

W gruncie rzeczy jest to opowieść o miłości. O końcu miłości. Na początku, w latach 70. i 80., wszyscy się kochali i byli razem - zjednoczona przez opór przeciw totalitarnej władzy inteligencja o solidarnościowo-opozycyjnym rodowodzie. Na końcu jest trochę wzajemnych pretensji, niezbyt wielka partia i schodząca z areny dziejów klasa. Bo, jak Janek pisał, "dożywa również swojego czasu i moja formacja - anachronicznej w dzisiejszym świecie inteligencji, której dawno już by nie było, gdyby jej niechcący nie ocalił komunizm. któremu musiała opierać się przez dziesięciolecia'’.
Więcej nawet, dożywa swego czasu pokolenie "okute w powiciu", rozumujące kategoriami nie przystającymi do nowej rzeczywistości. Walc przyrównuje je do Żydów, z którymi Mojżesz chodził 40 lat po pustyni, by wymarli ludzie o mentalności niewolników faraona... kompletnie nieprzydatni do budowy samorządnego i niezależnego Izraela... "Nasz pokoleniowy pech, że akurat na nas przypadło te 40 lat i że to my musimy wymrzeć, żeby wszystko bylo normalnie i żeby otworzyly się wrota do Ziemi Obiecanej".
Potrafił zrozumieć zachowania zagubionych na pustyni reform Polaków. Bez zgody na głupotę, ale i bez pogardy dla niej. Jeden z najciekawszych tekstów tej książki to "Młotem prędzej", z kwietnia 1991 r. - zapis konfliktu w podwarszawskim Józefowie, gdzie Marek Kotański próbował zainstalować dzieci chorych na AIDS. Walc nawet rozumie, dlaczego szef MONAR-u nie poświęcił cza­su na przekonywanie. Nie poświęcił, bo go nie miał, "swoim chorym musi pomagać już teraz, w tej chwili, bo przecież oni są i muszą się gdzieś podziać... dość, że Kotański nie próbował mieszkańców Józefowa przekonać - próbował ich zmusić".

O to samo właśnie Walc miał pretensje do kolejnych rządów solidarnościowych: "W demokratycznym państwie polityka polega głównie na przekonywaniu, o czym nasi politycy zdają się nie wiedzieć albo nie pamiętać. Kto bowiem podejmuje decyzje, o których słuszności nie potrafi opinii publicznej przekonać, narusza tym samym kredyt zaufania, jakim został obdarzony, i powinien pamiętać, że przyjdzie mu kiedyś rachunek zapłacić".
Książka Walca nie jest analizą tego, jak doszło do płacenia rachunku. Jest subiektywnym, często niesprawiedliwym, ale fascynującym dziennikiem pokazującym, jak powstawało i powiększało się pęknięcie pomiędzy - "panem Janeczkiem", jak Walc lubił pisać o sobie - polskim inteligentem w średnim wieku, a wyłaniającą się z tejże inteligencji elitą polityczną.

Jan Walc nie był oczywiście jakimś tam sobie inteligentem.

Był jednym z najwybitniejszych intelektualistów młodszego pokolenia KOR-owców. Pewnie dlatego to rozejście się dwóch części inteligencji - rządzących i rządzonych - odbierał tak osobiście, boleśnie. Był przecież kolegą Zbyszka Bujaka, Andrzeja Celińskiego, Jacka Kuronia czy Adama Michnika.

Może właśnie nazwisko Michnika jest tu szczególnie istotne. Michnik jest jedną z głównych postaci tej książki, ważnym punktem odniesienia. Autor "Dziejów honoru w Polsce" był dla Walca, jak dla wielu z jego pokolenia, kimś szczególnym, wyjątkowym. Nie mógł więc Walc zaakceptować tego, że Michnik był i pozostaje przede wszystkim własnością Michnika.

Ten stosunek Walc pokazał relacjonując, jak to Michnik "zwierzył się" Wojciechowi Jaruzelskiemu: "Ja w myśli rozmawiałem z Panem przez te parę lat po wprowadzeniu stanu wojennego właściwie codziennie". Walc z gorzkim humorem komentuje to wyznanie: "Nigdy nie przychodziło mi do głowy, że dałoby się budować zdania, których podmiotem miałbym być wspólnie z gen. Jaruzelskim bądź kimś spośród jego towarzyszy - przeciwnie, za swojego towarzysza uważałem Adama Michnika i niemało razem robiliśmy. Obecne wyznania Michnika stawiają mnie w wyjątkowo głupiej sytuacji: oto okazuje się, że gdy faktycznie robił to ze mną, jednocześnie w myślach robił to z Jaruzelskim, trudno więc byłoby się dziwić, gdybym urządził teraz scenę zazdrości z tłuczeniem talerzy etc... A najgorsze w tym wszystkim - myślę jak każda zdradzana żona - że z taką szantrapą."

Walc był bowiem zdecydowanym antykomunistą.
I miał pretensje do tych, którzy uważali, że po Okrągłym Stole problem przestał istnieć. Podkreślał, że Polska jest jedynym krajem w tej części Europy, w którym "byłe kierownictwo państwa ciągle jeszcze nie jest niepokojone przez prokuratora". A zarazem rozumiał powody politycznych kompromisów. Uważał, że jego przyjaciele-politycy odeszli od zasad opisanych w "Dziejach honoru w Polsce", ale rozumiał, dlaczego odeszli, dlaczego "ów »honor w Polsce« staje się zjawiskiem historycznym". Pisał o "hrabim Rolandzie", który nie dmie w róg, bo nie honor mu wołać na pomoc przeciw Saracenom. A przecież "wiemy wszyscy, że hrabia Roland popierał z całej mocy pierwszy w pełni suwerenny rząd francuski sformowany przez Karola Wielkiego i wiemy również, że Karolowi potrzebne jest poparcie rycerza Rolanda. I jest absolutnie oczywiste, że śmierć hrabiego jest poważnym ciosem dla rządu Karola W. i utrudnieniem w realizacji jego programu, tak politycznego, jak gospodarczego, a chodziło, jak pamiętamy, o dokonanie we Francji przemian na skalę dziejową".

Więc "pan Janeczek" wie, że choć przedtem przy powielaczu po wielekroć rozmawiał z hrabią Rolandem o tym, że to nie honor dąć w róg, to teraz zasady są inne, chwila jest inna i nie chodzi o to, "by na dnie z honorem lec". Chciałby tylko wiedzieć, czy rezygnacja z dawnych zasad miała sens.

Chciałby, aby autor "Dziejów honoru w Polsce" napisał kiedyś drugi tom swojej pracy i żeby tam było o tym, jak hrabia Roland przyjeżdża do Magdalenki i jak oni potem ze sobą żyli - czy bardzo długo i szczęśliwie".
Jan Walc "Ja tu tylko sprzątam", wydawnictwo Szpak, Warszawa. Promocja książki odbędzie się w kawiarni Czytelnika w Warszawie dziś o godz. 18.00

Ten opasły tom felietonów budzi w pierwszym odruchu zdziwienie: jakże to, było ich aż tyle? Czy oderwane od doraźnego kontekstu zdarzeń sprzed kilku lat potrafią dziś raz jeszcze coś nam powiedzieć? Nie czułbym pewnie tego niepokoju, gdyby Jan Walc nie był felietonistą, na którego teksty po prostu czekałem.

Drukował je w różnych pismach, ale największy rezonans zapewniło im "Życie Warszawy". Wysoko nakładowy, poczytny dziennik był dla nich wymarzonym miejscem. Wyróżniały się pomiędzy innymi, a pamiętajmy, że w latach, w których Walc współpracował z "Życiem" (grudzień 1991-styczeń 1993), w gazecie tej swoje felietony zamieszczali m. in. Aleksander Małachowski, Marcin Król, Krzysztof Czabański, Jacek Fedorowicz.

Każdy z felietonistów miał swój dzień - do Walca należał piątek. Znajomi Walca z Instytutu Badań Literackich wspominają, że gdy pojawiał się w Pracowni Literatury Współczesnej, wszyscy byli już po lekturze jego felietonu w "Życiu". Z różnych względów była to lektura obowiązkowa.

Prowokował sam nagłówek tekstu Walca: Nie do życia. Zza jego kolokwialnej formy rozlegał się szyderczy chichot autora, który z nieomylną precyzją przyszpilał na papierze wyłuskane z politycznej i obyczajowej codzienności fakty. Miał na nie słuch absolutny - w Polsce działo się, jak i dzieje, wiele. Ten nadmiar faktów, którymi zwykli karmić się felietoniści, sprawiał, że jeden tekst w tygodniu to było stanowczo za mało. Pewnie dlatego również głos Walca brzmiał wyjątkowo wyraziście, wyposażony w najlepsze narzędzia publicystycznego fachu.

Rówieśnik poetów Nowej Fali, bezbłędnie wychwytywał nowe zjawiska języka. AAA Poparcie zdecydowanie kupię - zatytułował swój felieton z sierpnia 1991 roku. Dowcipne i bystre, prawda?

Ów słuch absolutny Walca dotyczył różnych płaszczyzn. Był przede wszystkim umiejętnością trafnego wyboru. Początki III Rzeczypospolitej nie mogły pozostawić u żadnego felietonisty poczucia niedosytu. Nie wątpię, że ten nadmiar był także udręką autora Ja tu tylko sprzątam. Czy miał zostawić "to wszystko"? Te wojny na górze i dole, polityczne przepychanki, Tymińskie- go, Wachowskiego, Kiszczaka? Oczywiście, sytuacja taka była nie do pomyślenia Walc żył tym, czym żyliśmy i my, jego czytelnicy, tyle że temperament publicysty nie pozwalał mu milczeć. Poprawię się: temperament publicysty i obywatela.

Pisanie felietonów było zewnętrznym przejawem tego temperamentu, który w innych warunkach nie czekał z założonymi rękami na lepsze czasy. Walc współredagował prasę drugoobiegową, a jego znajomi wspominają, że miewał palce zaczernione drukarską farbą, co oznacza, że osobiście zasiadał przy powielaczu. Słowem, w różnych okresach Walc robił to, co w danych warunkach mógł był robić i co było pożyteczne z obywatelskiego punktu widzenia.

Nie odważyłbym się ustalać hierarchii przejawów jego aktywności.
Należała do nich również praca naukowa. Jako historyk i krytyk literatury Walc zasłynął kilkoma książkami. Dużo emocji wzbudziły zwłaszcza Architekt Arki (1991), esej poświęcony Adamowi Mickiewiczowi, i Wielka choroba (1992), zbiór szkiców o stosunku pisarzy do roli społecznej w minionym i obecnym stuleciach. Zachwyty jednych stowarzyszyły się z gromami innych czytelników tych książek.

Walc był nieznośnie samodzielny w poglądach - i tej samodzielności, wyraźnie ustawionej na przekór obowiązującym opiniom, wielu nie mogło mu darować.

Nie inaczej działo się z felietonami. Walc miał odwagę mówić w nich, co uważa, mimo że taka postawa na pewno nie ułatwiała mu życia. Wspaniałe, błyskotliwe pióro odznaczało się bezcenną u felietonisty cechą: złośliwością. Złośliwość Walca była pochodną jego inteligencji, która z nieomylną pewnością trafiała w sedno każdego tematu. Możliwa jest felietonistyka pozbawiona tej właśnie cechy? Ależ naturalnie. Legion pracowników pióra zapełnia swoimi tekstami gazety, ale, niestety, następcy Walca wśród nich nie widać... Walc tak opukiwał z każdej strony podjęty temat, że nie pozostawała najmniejsza nie spenetrowana szczelina. Zważając, że felieton jest formą krótką, dokonywał w nim majstersztyku obserwacji i analizy.

Tryby Walca były miażdżące, a mogli się o tym dowodnie przekonać ci, którzy zasłużyli sobie, by zostać jego bohaterami. Cierpnie skóra, gdy pomyśleć, co czuli, dla przykładu, Piotr Wierzbicki, Andrzej Szczypiorski, a także, przy różnych okazjach, Lech Wałęsa, Adam Michnik czy bracia Kaczyńscy. Żywiołem Walca było życie publiczne, którego bujny, a częstokroć i wynaturzony rozwój po zmianie ustroju politycznego sprawił, że felietoniści nie zaznawali nudy.

Pisząc felieton, Walc był na służbie, a możliwość natychmiastowego reagowania na to, co się w kraju dzieje, była jak gdyby skrojona na jego możliwości i potrzeby. Robił, co mógł, i stały za nim wszelkie moralne racje, choć zwycięstwo rozsądku i uczciwości nic a nic się nie przybliżało. Dlatego Ja tu tylko sprzątam brzmi dzisiaj jak wyrzut sumienia. Walc rozstawiał różne znaki ostrzegawcze, pech tylko, że mało kto chciał je respektować.
Od śmierci autora Ja tu tylko sprzątam minęły niespełna trzy lata.

I okazuje się, że te znaki ostrzegawcze, które ustawiał, jak się rzekło, sobie a muzom, mogą być nam dzisiaj użyteczne. Pewnie nie zastąpią powieści współczesnej, o którą bezskutecznie upominają się krytycy, ale coś ważnego o tej współczesności nam mówią. Walc w kilku gazetach opisywał narodziny nowej, wolnej Polski. Oglądał je z bardzo bliska i rozumiał zapewne więcej niż inni. Przecież sam, zaangażowany w działalność opozycyjną, przygotowywał grunt dla tej nowej Polski. Na bóle, w których wykluwała się III Rzeczpospolita, patrzył z surową odpowiedzialnością, dziwiąc się pewnie nie raz zjawiskom, których przyszło mu być świadkiem. Był krytyczny, bo inaczej nie umiał, a zapewne i nie chciał.
Felietonistyka w wydaniu Walca to doprawdy poważna sprawa. Od dupereli było wystarczająco wielu innych, on brał na muszkę to, co było w życiu publicznym naprawdę ważne.

Taka postawa miała swoją tradycję - prof. Janusz Sławiński umieszcza go w jednym gronie z Prusem, Słonimskim i Kisielem.
Myślę, że talent nie był jedyną wartością, która ich łączyła. Walc rzeczywiście czuł się częścią wielkiej wspólnoty, dlatego każde jego słowo było reakcją zatroskanego obywatela. Jego pisarstwo to uporczywe przywracanie zwichniętych proporcji, gromkie upominanie się o przyzwoitość, odwaga w dotykaniu tematów, które dla innych były tabu.

To stałe cechy pisarstwa Walca, które cześć jego czytelników uważała za całkowicie nieznośne. Wszyscy muszą jednak przyznać, że szło mu wyłącznie o sprawy publiczne - ich rangę, czystość zasad, zwyczajną uczciwość.

Myślę, że czas ostudził nieco emocje, które towarzyszyły publicystyce Walca.

Zacznijmy od dość gorzkich słów z zastrzeżeniem, że goryczy w ogóle będzie tu bardzo dużo.

Przed laty młody, dobrze zapowiadający się historyk opublikował interesującą monografię Z dziejów honoru w Polsce sądzę jednak, że ani on, ani zachwyceni książką czytelnicy nie zdali sobie sprawy, że oto na naszych oczach ów honor w Polsce staje się zjawiskiem historycznym właśnie, że owszem będzie można na temat jego dziejów napisać niejedną jeszcze monografię, że monografiści będą mogli ze sobą nawet polemizować, ale sprawa jest w istocie zamknięta. Było, minęło, stało się przedmiotem zainteresowania historyków, jak tyle ważnych niegdyś treści.
Opowiadano mi o dziadku, który starał się wytłumaczyć wnuczkowi, że honor to największe, najważniejsze słowo, jakie można wypowiedzieć Inteligentna dziecina podjęła z dziadziusiem polemikę, mówiąc, że zna inne, jeszcze ważniejsze słowo. - A cóż to za słowo? - zainteresował się dziadek. - Kulwa - odpowiedział spokojnie wnusio, który - jak to zwykle dzieci lepiej od dziadka wyczuwał rytm swoich czasów. [...]
Honor to owoc kultury, i trzeba pracy wielu pokoleń, aby stopniowo wytworzyły się normy życia społecznego mówiące wyraźnie, co jest, a co nie jest postępowaniem honorowym i spotka się z jednoznacznym społecznym potępieniem - trudno się dziwić, że po pół wieku życia w świecie norm nieostrych, rozchwianych, niejednokrotnie sprzecznych ze sobą nie umiemy dzisiaj posługiwać się pojęciem honoru.

- jest to fragment felietonu Jana Walca pt. Roland i Magdalenka z 9 września 1990 roku, opublikowanego niegdyś na łamach Wokandy, przypomnianego w tomie Ja tu tylko sprzątam. Felietony i szkice z lat 1988-1993.

Otóż ten tom jest bez wątpienia jedną z najważniejszych książek o Polsce współczesnej, z jakimi zetknąłem się ostatnio. Felietony, zamieszczane niegdyś na łamach Wokandy i Życia Warszawy, czytane dzisiaj przypominają fakty, które przecież wcale nie tak dawno znajdowały się w samym centrum zainteresowania społecznego, które budziły żywe spory i emocje, które obecnie nieomal zostały zapomniane, a przynajmniej zepchnięte w niepamięć przez inne fakty, wzbudzające niemniej żywe spory i emocje. Ostatecznie, kto jeszcze dzisiaj pamięta o kontrakcie "okrągłego stołu", o dyskusjach towarzyszących ustawie o aborcji, o kolejnych "wojnach na górze, o aferze spółki "Telegraf", o przedostatnich i ostatnich wyborach do Sejmu czy o kolejnych gafach i niezręcznościach ministra Wachowskiego? A to zaledwie niektóre z faktów, które wcale nie tak dawno kształtowały polskie życie publiczne.

Na pewno tom felietonów Jana Walca nie zastąpi kalendarium historii najnowszej. Tym bardziej, że autor z założenia jest nieobiektywny, stronniczy i nietolerancyjny. Nietolerancyjny wobec wszelkich przejawów głupoty, ze szczególnym uwzględnieniem głupoty politycznej i wobec elementarnego chamstwa. Nieprzypadkowo pozwoliłem sobie na obszerne przytoczenie rozważań na tak anachroniczny temat w Polsce współczesnej, jak kategoria honoru". Nie dość, że felietony Walca są anachroniczne, to jeszcze Walc jest konsekwentnie realistyczny. Rzecz nie w tym, że są to teksty napisane znakomicie po polsku, wolne chociażby od przerażającej minoderii, wynurzeń sygnowanych pseudonimem Smecz, to jeszcze Walc miewał istotne sprawy do przekazania czytelnikowi. Co więcej, robił to w sposób klarowny i jednoznaczny.

Ale nie to jest najgorsze. Najgorsze jest tu coś innego. Najgorszy jest anachroniczny system wartości, któremu Walc jest wierny. Dlatego lekturze tomu jego felietonów towarzyszyła pamięć o następujących fragmentach Przesłania Pana Cogito.
niech nie opuszcza ciebie twoja siostra
Pogarda
dla szpiclów katów tchórzy - oni wygrają pójdą na twój pogrzeb i z ulgą rzucą
grudę
a komik napisze twój uładzony życiorys
powtarzaj stare zaklęcia ludzkości bajki
i legendy
bo tak zdobędziesz dobro którego nie
zdobędziesz powtarzaj wielkie słowa powtarzaj je
z uporem jak ci co szli przez pustynię i ginęli
w piasku.
Walc bywa mniej patetyczny, natomiast niejednokrotnie przypomina chyba już zupełnie zapomnianą formułę Vaclava Havla - o życiu wprawdzie, jako o szansie, przed którą stanęły wcale nie tak dawno kraje Europy Wschodniej. Tom pt. Ja tu tylko sprzątam... czytany z tej perspektywy staje się relacją o systematycznej rezygnacji narodu polskiego, reprezentowanego ponoć przez swoich najlepszych synów, z tej akurat możliwości.

Cotygodniowy cykl felietonów staje się tutaj cyklem powolnego grzęźnięcia polskiego życia społecznego w fałszu.
Felietony Walca pokazują, jak Havlowskie życie w prawdzie zostało zamienione na życie codzienne w kłamstwie. Przypominają jednocześnie fakty szalenie wstydliwe: kto i kiedy mijał się z prawdą w wypowiedziach publicznych, kto robił rzeczy skandaliczne, albo przynajmniej głupie z perspektywy elementarnych norm przyzwoitości. Intencje tego postępowania felietonista przemilcza. Z tego tomu wyłania się przytłaczający obraz życia politycznego w Polsce pod koniec lat osiemdziesiątych i na początku dziewięćdziesiątych. Najgorsze moim zdaniem jest to, że jest to obraz prawdziwy.
Ja tu tylko sprzątam... jest uzupełnieniem zbioru esejów Ryszarda Legutki pt. Nie lubię tolerancji, można tutaj znaleźć takie wątki, przewijające się w publicystyce Romana Zimanda - Leopolity, Andrzeja Dobosza czy Macieja Poleskiego - Czesława Bieleckiego. Nie piszę tego gwoli komplementowania Walca, lecz po to, by ukazać tradycję jego felietonistyki. Pewne jest jedno: postawa Jana Walca nie miała nie wspólnego z nieomal ewangelicznym nawoływaniem do tolerancji, rozlegającym się z łamów Gazety Wyborczej; nie muszę dodawać, że to pisarstwo nie ma nie wspólnego z niechlujstwem intelektualnym i językowym felietonów Adama Michnika. To, co jest dla mnie ważne, to właśnie szczególna postawa felietonisty. Zwykło się taką postawę określać pogardliwie mianem "fundamentalizmu". Walc miał te odwagę, że był wierny swoim poglądom.

Przyznam się, że kilkakrotnie wadziłem się z Walcem jako z historykiem literatury, niektóre je­go propozycje były dla mnie po prostu nie do przyjęcia. Także obecnie nie jestem przekonany, że zaproponowany przezeń język w książce Architekt Arki jest najwłaściwszym językiem do rozmów o twórczości Mickiewicza. Natomiast sądzę, że właśnie felietonistyka Walca jest szalenie istotną propozycją intelektualną i światopoglądową. Chociażby z tego powodu, że tutaj istotnie chodzi o światopogląd - to znaczy - o całościową wizję rzeczywistości, w której kłamstwo, głupota i łajdactwo są określane swoimi własnymi nazwami.

Oto fragment felietonu, w którym mowa o problemie co najmniej zastanawiającym z perspektywy przemian zachodzących ówcześnie w naszym kraju:

W czytaniu, ale też i w nieczytaniu Prousta zawarty jest głęboki sens, także i polityczny. z jednej strony bynajmniej nie każdy gotów jest wdawać się w te subtelności, także i z magdalenkami, z drugiej zaś strony, powiedzmy to sobie otwarcie, taki Proust to nie tylko jajogłowy, ale w dodatku pedał, a poza tym Żyd przecież. Dzisiaj o magdalenkach nie jajogłowym, nie Żydom i pedałom decydować. Proponowana nam koncepcja demokracji, tej, do której przez tyle lat tęskniliśmy, jest bowiem następująca. zdecydowanie więcej w naszym społeczeństwie elektryków-katolików niż czytelników "wuja Prousta ", więc chyba oczywiste, kto, komu i co będzie dyktować. Większość to większość, i niech się ci inteligenci wreszcie nauczą pluralizmu i tolerancji, a nauczą się w ten sposób, że wolno im będzie stać sobie w ciszy i spokoju w swojej inteligenckiej klasie, kiedy to demokratyczno-elektryczna większość będzie wreszcie dyktować co i jak.

Otóż wskazując na krąg tradycji refleksji Jana Walca należy przypomnieć dwa, ze szczętem chyba zapomniane nazwiska, mianowicie Stanisława Brzozowskiego i Stefana Żeromskiego. Ja tu tylko sprzątam... jest praktycznie relacją z końca wieku inteligencji polskiej. Pięknie pisze Włodzimierz Bolecki we wstępie, rozwijając przewrotną formułę tytułową:

Sprzątam śmiecie naszych umysłów, którymi jesteśmy zasypywani przy każdej okazji. Nie stroję się w strój nauczyciela i autorytetu, Kombatanta i Lepiej Wiedzącego. Jestem sprzątaczem na wysypisku idei, postaw, wartości, kryteriów i słów.

I dalej:
Jasiek sprzątał, bo wierzył, że czystość intencji, zasad i działań jest fundamentem życia społecznego. Pisał inteligentnie dla ludzi inteligentnych i nie zamierzał nikogo reformować ani nawracać. O tzw. zakutych łbach miał zdanie wyrobione i nie tracił czasu na ich rozkuwanie. Zdumiewał go natomiast przeciąg wytwarzany przez tzw. otwarte głowy. Sprzątać w przeciągu? Herkules w stajni Augiasza miał łatwiejsze zadanie.

Otóż nie chciałbym tutaj uderzać w ton katastroficzny, szat rozdzierać, lubo też wykonywać inne, równie spektakularne gesty. Dla mnie ten tom jest wstrząsającym świadectwem definitywnej klęski tradycji inteligencji polskiej o proweniencji jeszcze XIX-wiecznej, nazwiska Brzozowskiego i Żeromskiego nie pojawiły się tutaj przypadkowo. Przez szalenie gorzkie felietony Walca przewija się jedna, straszliwa prawda: koniec komunizmu oznacza praktycz­nie w Polsce koniec tradycyjnej formacji in­teligencji.

Walc miał odwagę mówić głośno o konieczności przeprowadzenia elementarnej weryfikacji obowiązującej skali wartości. Zastanawiam się cały czas, czy trud sprzątania śmieci zalegających w polskich umysłach nie był trudem daremnym. Świadomość, że Walc-felietonista miał rację, to jednak szalenie smutna świadomość. Najgorsze zaś w tym jest to, że jego felietony są nadal aktualne. Obawiam się, że dawne głupstwa będą w najbliższej przyszłości nieuchronnie powtarzane. I to z pełnym samozadowoleniem.

Mnie zaś przypomniało się zakończenie znakomitej powieści Gabriela Garcii Marqueza. Brzmi to mniej więcej tak: plemiona skazane na sto lat kłamstwa nie mają już drugiej szansy na ziemi.

Tom felietonów Jana Walca pokazuje, jak udało się szansę bezmyślnie zmarnować. I co więcej, jak temu procesowi towarzyszyło pełne poczucie samozadowolenia...

Gdy czyta się dziś publicystykę zmarłego pięć lat temu Jana Walca, to właśnie uderza najbardziej: nieprzewidywalność.

Czytając polską publicystykę ostatnich lat, nie sposób oprzeć się wrażeniu, że jest ona niemal absolutnie przewidywalna. Ekscesy, owszem, zdarzają się - gdy np. Adam Michnik weźmie w obronę Radka Sikorskiego lub wezwie do nieobejmowania rządowego stanowiska Hannę Suchocką; albo gdy Piotr Wierzbicki zaatakuje antyeuropejskie i ksenofobiczne lęki obozu, który do niedawna zwykło się nazywać ROP-owskim. Ale to właśnie ekscesy; w zasadzie biorąc jakąś gazetę do ręki, z góry wiadomo, w jakim duchu skomentuje ona którekolwiek, będące akurat przedmiotem debaty, wydarzenie.
I nie dotyczy to jedynie polityki. Przynależność do danego obozu kształtuje w jakimś sensie całość widzenia świata - od ekologii, poprzez poezję Wisławy Szymborskiej, po kwestie wychowania młodzieży.
Gdy czyta się dziś publicystykę Jana Walca, zmarłego pięć lat temu 10 lutego 1993 r. w wieku zaledwie 45 lat, to właśnie najbardziej uderza: nieprzewidywalność. Począwszy od kwestii najbardziej elementarnych - tematycznych i językowych. Bo jeśli się wie, że Walc był badaczem twórczości Adama Mickiewicza i bierze się do ręki jego tekst zatytułowany cytatem z "Dziadów" - "Nie znałeś, Panie, litości" - to można by naiwnie oczekiwać, że ma się przed sobą studium "mickiewiczologiczne". Tymczasem jest to tekst o głośnym w latach 70. procesie prokuratora Rozwensa, który najpierw dał się poznać jako aktywny uczestnik kampanii opluskwiającej działaczy opozycji demokratycznej, a wkrótce potem nieumyślnie zastrzelił wiejskie dziecko.
A z drugiej strony wiedząc, że Walc był w czasach PRL opozycyjnym publicystą i przeglądając książkę, w której autor co i raz kpi z hasła o "jedności moralno-politycznej narodu", można się spodziewać, że to pamflet na epokę gierkowską. A to "Architekt Arki", książka o Mickiewiczu. Bo też był Walc człowiekiem rozmaitych zainteresowań i zatrudnień. Urodzony w 1948 r., jako student trafił do więzienia po wydarzeniach marcowych. Ukończył polonistykę i w pierwszej połowie lat 70. był publicystą "Polityki". Z ówczesnej "Polityki" było dalej do rodzącego się właśnie ruchu opozycji demokratycznej niż z większości innych miejsc w Polsce. Walc jednak przebył tę drogę błyskawicznie - wyrzucony z"Polityki" za podpisanie któregoś z listów protestacyjnych tamtej doby. I wszedł w ruch opozycyjny całkowicie - był w jednej osobie publicystą, redaktorem i drukarzem prasy "drugoobiegowej", wykładowcą "Latającego Uniwersytetu", działaczem Biura Interwencji KOR.
A jednocześnie, w 1977 r., obronił pracę doktorską. O twórczości Tadeusza Konwickiego.
W reportażu Walca "My, Wolna Wałkowa", swoistym peanie na cześć niezależnej aktywności, jest scena znamienna. Właściciel lokalu, w którym Walc wraz z kolegą mają wydrukować kolejny numer "Biuletynu Informacyjnego KOR", stary wilniuk kieruje ich do "świronu". Kolega Walca nie rozumie, Walc przecież wie, co to "świron". Wie, bo to słowo z książek Konwickiego. Tak oto autor przeistacza drukowanie "Biuletynu" w działalność godną kart wielkiej literatury polskiej. Więcej - wpisuje działalność opozycji demokratycznej doby schyłkowego Gierka w kulturowy ciąg polskich konspiracji i zrywów narodowych.
Banałem jest stwierdzenie, że w cza­sach PRL życie literackie toczyło się niejako w zastępstwie życia publicznego. Miało to konsekwencje - wśród ludzi urodzonych w latach 40. i 50. wielu było takich, którzy wybierali literaturę jako zajęcie podświadomie zastępcze. Świadczą o tym ich późniejsze biografie: polityków, dziennikarzy.
Jan Walc prawdopodobnie musiał trafić do opozycji nie tylko z racji poglądów, ale także za sprawą temperamentu - organicznie polemicznego. Już jeden z pierwszych jego tekstów wywołał skandal; tak miało być potem aż do końca (książkę "Architekt Arki" prof. Ryszard Przybylski nazwie aktem "chuligaństwa" i "dzikiego barbarzyństwa", zaś jej autora ochrzci mianem "Stana Tymińskiego polonistyki"; autora bronić będzie Wiktor Woroszylski).
Ale uważny czytelnik owego pierwszego "skandalicznego" tekstu Walca łatwo dostrzeże w nim, żeby tak rzec, niewspółmierność pomiędzy przyczyną a skutkiem. Przyczyną była wydana w formie książki praca doktorska pewnej pani o XlX-wiecznych salonach literackich. Walc, cytując, udowodnił tyle, że była to praca toporna stylistycznie i bardzo niechlujnie przygotowana do druku. Przekonywał wszakże, że praca jest czymś więcej: dowodem skandalicznego nieuctwa autorki. A nie ulega wątpliwości, że doskonale zdawał sobie sprawę, iż koronny dowód na rzecz tej tezy - przypisanie autorstwa "Balladyny" Mickiewiczowi - był właśnie niechlujstwa efektem.
Zaś cały atak Walca na ową prace napisany był z taką pasją, jakby od jakości owego doktoratu zależały losy świata.
Tak wielki impet polemiczny musiał znaleźć godniejszy siebie przedmiot ataku niż polonistyczne niechlujstwa. I znalazł: przeciwnikiem Walca stał się system komunistyczny.
W tekstach publicystycznych Walca z okresu korowskiego jedno rzuca się w oczy: pisze je człowiek szczęśliwy. Człowiek, który znalazł się po właściwej stronie, z właściwymi ludźmi. Nie tylko wspomniana "Wolna Wałkowa", także wiele innych ówczesnych tekstów to apoteoza etosu dysydenta.
A przecież teksty te spotykały się z odzewem polemicznym ze strony in­nych dysydentów. Walcowi zarzucano, że sprzeniewierza się owemu etosowi, przejmując od przeciwnika politycznego metody polemiczne (choćby przy okazji wspomnianego procesu prokuratora Rozwensa). A zarazem - że sławiąc dysydencki etos, okazuje pogardę tym wszystkim, których nie stać na gest heroiczny. To paradoks: po pierwsze dlatego, że był to zarzut tożsamy z zarzutem stawianym Piotrowi Wierzbickiemu - autorowi "Traktatu o gnidach" dla którego publicystyki Walc miał od początku wyjątkowo mało serca i oceniał ją niezwykle krytycznie. A po drugie dlatego, że Walc zaczyna w tym okresie pisać szkice, które później złożą się na "Wielką chorobę" - pomyślaną jako swoista polemika z "Dziejami honoru w Polsce" Adama Michnika.
"Wielka choroba" to "dzieje pogardy w Polsce", pogardy okazywanej zwykłym ludziom przez intelektualistów. Aby ją napisać, Walc radykalnie zreinterpretował historię literatury polskiej: zarówno Konrad z III części "Dziadów", jak doktor Judym z "Ludzi bezdomnych" to postaci w zamyśle Mickiewicza i Żeromskiego negatywne - właśnie wcielenia inteligenckiej pogardy wobec ludu.
Paradoksów jest zresztą w ówczesnej publicystyce Walca - gdy spojrzy się na nią z dzisiejszego punktu widzenia - więcej. Paradoksalna okaże się jego polemika z głośnym manifestem dysydenckim, "Siłą bezsilnych" Havla. Walc stwierdza wówczas, że Havlowski po­stulat "życia w prawdzie" jest dla dysydentów zbyt minimalistyczny; grozi pięknoduchowskim zaniechaniem troski o skuteczność działania. W latach 90. Walc będzie w swej publicystyce bardzo często ów postulat przywoływał; by wypomnieć dawnym dysydentom (m .in. Adamowi Michnikowi), że mu się sprzeniewierzyli - w trosce o skuteczność działania, że politycy wzięli w nich górę nad intelektualistami. Pierwsze pęknięcie owej zjednoczonej "krainy dysydenckiej" objawi się w pisarstwie Walca w okresie «pier­wszej "Solidarności" lat 1980-81. A raczej objawi się później, ale za sprawą tego właśnie okresu.
Obrazuje je najpełniej tekst znany jako "List do Włodzimierza Marta" (pseudonim redaktora podziemnego kwartalnika "Krytyka"). Tekst był publiczną odpowiedzią Walca na propozycję napisania recenzji z "Roku w trumnie" Romana Bratnego, którego pisarstwem i drogą życiową - Walc zajmował się już wcześniej. Autor "Listu..." wyjaśniał, dlaczego tym razem o Bratnym nie napisze. Tłumaczył, że jest to zbyt łatwe intelektualnie, że nie chce "przywalać" Bratnemu, gdy robi to każda podziemna gazetka. Bratnemu nie "przywalił", "przywalił" natomiast w "Liście..." absolutnej świętości, jaką stanowiła na łamach prasy podziemnej "Solidarność" lat 1980-81. Miał do niej dwie podstawowe pretensje. Pierwszą, że wśród działaczy i piewców związku (zwłaszcza tych ze środowiska inteligenckiego) znalazło się wielu biernych wcześniej, by nie rzec konformistycznych, obywateli PRL, którzy przyłączyli się do oporu wobec systemu, gdy już "było wolno". A druga pretensja sprowadzała się do tego, że ci bierni właśnie, z racji własnych kompleksów biograficznych i by nie rozdrażniać władz, zepchnęli na boczny tor przedsierpniowych opozycjonistów ze środowiska korowskiego. Ludzi, którzy mieli i mandat moralny, i niezbędne kwalifikacje, by kierować związkiem.

"List do Włodzimierza Marta" został odebrany jako wyraz frustracji (których zresztą Walc nie ukrywał) zawiedzionego i nie docenionego kombatanta; w takim duchu polemizował z Walcem wiceprzewodniczący podziemnej mazowieckiej "Solidarności" Wiktor Kulerski.
"List..." był znamienny dla publicysty­ki Walca z prasy podziemnej lat 80. Coraz rzadziej przedmiotem jego polemik staje się - jako zbyt oczywisty cel - rządzący system. Coraz częściej jest to krytyka "potocznego rozumu" - solidarnościowego czy podziemnego. Krytyka łatwych uniesień zbiorowych, owczych pędów, pozornej odwagi, schlebiania powszechnym gustom.
Walc - piewca ru­chu dysydenckiego lat 70. - staje się w następnej dekadzie w coraz większym stopniu krytykiem własnego środowiska.

Napisałem na wstępie, że publicysty­ka Walca była nieprzewidywalna. W największym bodaj stopniu dotyczy to tej najświeższej, pisanej już po upadku PRL.
Zaryzykuję twierdzenie, że nie było w Polsce lat 90. drugiego publicysty, który jednocześnie angażował się w kampanię przeciwko ustawie antyaborcyjnej i przeciwko zaniechaniu dekomunizacji. Publicysty, który systematycznie atakował Adama Michnika - i za stosunek do byłych komunistów, i za uległość wobec Kościoła, i za zbyt długą wiarę w Lecha Wałęsę - lecz gdy jego ataki podchwytywali np. Jarosław Kaczyński czy Piotr Wierzbicki, natychmiast atakował właśnie ich.
Był przeciw Balcerowiczowi. Przeciw Mazowieckiemu. Przeciw Wałęsie. Przeciw klerykalizacji życia, za lustracją i dekomunizacją. Oprócz Jacka Kuronia jedynym pozytywnym bohaterem Walca z polskiej sceny politycznej jest Zbigniew Bujak - do czasu, gdy nie "spoufali się z Kiszczakową".
Obraz Polski początku lat 90., jaki wyłania się z tych tekstów, jest zupełnie inny od tego, który zapamiętałem. Szczegóły, fakty, często już zapomniane, zgadzają się - diagnoza budzi mój sprzeciw. Nigdy wówczas nie przyszło mi do głowy, że żyję w kraju "udręczonym" - a tak Polskę początku lat 90. nieustannie nazywa Walc. Jego szydercza publicystyka łączy wszystkie niemal, zdawałoby się sprzeczne ze sobą, lamenty, jakie wówczas krążyły po Polsce: że Balcerowicz zrujnował, że Kościół zastąpił partię, że komuna nadal rządzi. Lamenty, jakie słyszało się od postkomunistów i radykalnych antykomunistów.
Nie sposób tego wszystkiego zrozumieć, nie pamiętając o twórczości Walca z czasów dysydenckich. Pisałem. że była to publicystyka człowieka szczęśliwego, który odnalazł swój świat. Zaś o tomie "Ja tu tylko sprzątam" Ryszard Holzer trafnie napisał, że to "opowieść o końcu miłości". Tej miłości, która właśnie w czasach dysydenckich rozkwitła. Walc odrzuca rzeczywistość początków II RP, ponieważ chciałby ją widzieć jako kontynuację - i spełnienie anielskiej rzeczypospolitej dysydentów końca lat 70. Tymczasem anielskość nie wytrzymuje próby normalności.
Walc pisze ze swoistą gorzką dumą, że należy do "wymierającego" gatunku - niezależnego inteligenta polskiego. Jego teksty to zapis postępującej samotności intelektualnej, ale samotności z wyboru: stąd paniczne reakcje, gdy ktoś nieopatrznie bierze go za sojusznika swej politycznej gry. Kiedyś jego przeciwnikiem był komunistyczny sy­stem; teraz staje się nim świat, taki jaki jest - zamieszkany przez ludzi, nie i aniołów.
Ostatni felieton z "Życia Warszawy" jest polemiką z Jackiem Kuroniem, do którego skądinąd Walc ma - co widać z innych tekstów - stosunek kultowy. W kilka miesięcy później, w pół roku po śmierci Walca, wybory wygrają postkomuniści. O czym już, niestety, Walc tekstu nie napisał, choć sam fakt nieśmiało przewidywał.

I tak jak denerwował, tak teraz jego nieprzewidywalnej inteligencji brak.

Zbiór 151 felietonów i szkiców )ana Walca — "]a tu tylko sprzątam" ukazał się nakładem Wydawnictwa "Szpak". Promocja książki zmarłego dwa lata temu krytyka literackiego, publicysty i działacza opozycji antykomunistycznej miała miejsce wczoraj w Warszawie. Wybór i opracowanie tekstów składających się na obszerny, liczący prawie 450 stron, tom jest dziełem Małgorzaty Łukasiewicz. Wstęp do "]a tu tylko sprzątam" napisał Włodzimierz Bolecki, który nazywa Walca "jednym z najświetniejszych polskich pisarzy politycznych, a w swoim pokoleniu być może nawet najwybitniejszym".

Włodzimierz Bolecki namawia, by teksty Jana Walca drukowane w III Rzeczypospolitej, głownie w nie istniejącej "Wokandzie", a następnie w "Życiu Warszawy", czytać "po kolei, tak jak powstawały, tydzień po tygodniu". Ukaże się wtedy w pełnej krasie znakomite pisarstwo polityczne autora "Architekta Arki", a mniej widoczne staną się efektowne chwyty publicystyczne, z których Walc słynął, wyostrzywszy sobie pióro jeszcze w końcu lat 70., gdy zaczął publikować w drugim obiegu: "Biuletynie Informacyjnym" KOR-u, "Zapisie", "Pulsie", "Kulturze Niezależnej". Bolecki zapewnia jednak, że Walc nie był "pisarskim killerem".
Z takich czy innych powodów teksty Jana Walca należały do najbardziej poczytnych. Może dlatego, że nie było dla niego tematów tabu, ani osób nie podlegających krytyce. W III RP, już w warunkach wolnej prasy, stał się kronikarzem życia publicznego.

W książce cotygodniowe felietony Jana Walca ułożone zostały chronologicznie w trzech częściach: "Z notatnika korespondenta wojennego”, "Z ekspertyz firmy konsultingowej" i "Nie do życia". "Ja tu tylko sprzątam" uzupełniają teksty publikowane — poza "Wokandą" i "Życiem Warszawy" — w "Kulturze Niezależnej", "Pulsie", "Ex Librisie", a nawet "Gazecie Wyborczej".

Najstarszy artykuł pochodzi z października 1988 r., wydrukowany został w "Tygodniku Kulturalnym", a był krytyczną refleksją po lekturze "Dzienników" Marii Dąbrowskiej. Jan Walc napisał setki tekstów. Wszystkich ich zapewne nie przeczytał nikt, ale zgadzam się z Włodzimierzem Boleckim, że każdy na pewno jakiś jego felieton zapamiętał.

Osobiście szczególnie przypadł mi do gustu tytuł artykułu "Kuroń do zupy, kucharka do rządu" oraz treść felietonu "Pan minister nie uważał na lekcji", pokazującego na przykładzie eksministra Stelmachowskiego zadufanie i obłudę pierwszych ekip solidarnościowych.

A podkreślić należy, że tak jak w poglądach, tak i w pisaniu był Jan Walc jednoznacznie antykomunistyczny. Apelował, żeby "pamiętać o tych wszystkich, którzy skrzywdzili człowieka prostego" i w imię tego zdania wyrytego na gdańskim pomniku poległych stoczniowców odrzucić grubą kreskę, rozgrzeszającą komunistyczne zbrodnie.

A na pytanie postawione mu przez Teresę Bo­gucką w "Gazecie Wyborczej", co robić z komunistami, odpowiadał, że "pamiętać trzeba tylko o tym, czego z nimi robić nie należy. W szczególności nie należy się z nimi zadawać ani o nich troszczyć".

Wprowadzenie do wieczoru promocyjnego jego pośmiertnie wydanej książki „Ja tu tylko sprzątam” 17 października 1995 r.




Książka ta zrobiła na mnie duże wrażenie, czytałem ją z ciekawością i przejęciem. Nie mam wątpliwości, że trud, jaki włożyła Małgorzata Łukasiewicz w wybór i opracowanie tekstów Jana Walca okazał się w najwyższej mierze opłacalny: powstała książka żywa, wielobarwna i pełna blasku, poważna, ale i w odpowiednim stopniu zabawna, wielce pouczająca, ale zdolna też wywoływać irytację – z pewnością atrakcyjna jako lektura dla ludzi różnego wieku i rozmaitego temperamentu.
Poprzedza ją bardzo instruktywne słowo wstępne Włodzimierza Boleckiego, które dobrze objaśnia sens pisarstwa politycznego Jana Walca i jego warsztat literacki. Wszystkich zainteresowanych odsyłam z pełnym przekonaniem do tego chwalebnie zwięzłego i treściwego szkicu, za który – jak uważam – autor książki z pewnością odwdzięczy się swemu komentatorowi z pomocą jakichś dostępnych mu zaświatowych sposobów.
Od razu powiem o dwóch zaskoczeniach, jakie wywołała we mnie książka Walca.
Pierwsze: nie zdawałem sobie nigdy sprawy, choć znaliśmy się dość dobrze, jak bardzo pracowitym i systematycznym w tej pracowitości był człowiekiem. Jego produktywność pozostawała czymś niezauważalnym w gazetowym i czasopiśmiennym rozproszeniu tego, co napisał. Czytało się jego teksty to tu, to tam, ale bez wyraźnej świadomości, ile tego jest i w jakie całości się układa. Swoim stylem życia, zachowaniami nie przypominał ludzi zapracowanych, znękanych wysiłkiem. Robił raczej wrażenie beztroskiego kompana, który nie bardzo liczy się z czasem, chętnego do gadulstwa na dowolne tematy, lubiącego się rozerwać i innych rozerwać sobą.
A przecież za tymi pozorami skrywała się niezwykła wydajność pracy, której nie podejrzewałem. Dopiero teraz, zapoznając się w książkowym złożeniu z felietonowo – publicystyczno–politycznym nurtem jego twórczości i to tylko z paru ostatnich lat jego krótkiego życia, spostrzegam, jak bujna to była twórczość. Ale to zaskoczenie mogę złożyć na karb mojego uprzedniego braku rozeznania.
Inny charakter ma drugie zaskoczenie. Otóż Walc miał opinię najbezwzględniejszego badaj brutala wśród dzisiejszych publicystów – felietonistów; uchodził za bezlitosnego, wręcz okrutnego, polemistę, z upodobaniem znęcającego się nad ofiarami, które dostały się pod jego pióro; za autora obrażającego swoich oponentów, za awanturnika lubiącego dosolić i przesolić, wyjątkowo złośliwego i nieprzebierającego w środkach, kiedy postanowił zrobić komuś przykrość. „Raczej prokurator aniżeli dziennikarz” – napisał o nim Ryszard Przybylski.
Gdy teraz czytamy jego teksty – te właśnie, o których tak mówiono – ściśnięte między okładkami książki, wcale nie mamy poczucia, że są one jakoś osobliwie brutalne czy obraźliwe, albo że autor ponad racją stawia efekt retoryczny, że wyżej ceni błyskotliwość agresywnego wysłowienia niż słuszność. Mogłoby się wydawać, że proza Walca jakby się udostojniła i złagodniała: styl nabrał pewnej solenności, wywodem kierują raczej argumenty a nie inwektywy, fraza dobrze ułożona, rozwinięta – nic z polemicznej zadyszki czy gorączkowej kłótni. Co się więc stało? Skąd ta odmiana? Trudno byłoby przypuszczać, że miała w niej udział edytorka tekstów...
W rzeczywistości nic się nie zmieniło, to są te same co dawniej teksty, toczka w toczkę. Zmieniają się jedynie warunki naszego odbioru: na tle wzmagającej się brutalności dyskursu politycznego teksty Walca, tak niedawno przecież pisane i uchodzące wtedy za szczyty agresywności, stopniowo uprzejmieją nabierając z wolna cech klasycznego umiaru i powściągliwości. Jego proza publicystyczno–polityczna przesuwa się – na naszych oczach – ze sfery wypowiedzi traktowanych przez wielu jako ekscesy w sferę dających się akceptować wzorów stylowych. I to właśnie było moje drugie zaskoczenie.
Co ta książka rodząca się wczoraj, z tworzywa wczorajszych doświadczeń politycznych, może dać czytelnikowi dzisiaj, a może i jutro? Jest to zasadniczy problem wobec którego stają wszelkie tego rodzaju zbiory tekstów pisanych pierwotnie dla gazet i czasopism, z których każdy osobno związany jest tematycznie z ulotną sytuacją, z faktami, których aktualność szybko przemija, z opisami czy diagnozami mającymi parodniowe czy parotygodniowe znaczenie. Miejscem stałego pobytu przeznaczonym dla przeważającej części takich tekstów pozostają roczniki starych gazet, po które sięgnie potem tylko historyk. Jedynie takie z nich zasłużą sobie na wtórny obieg czytelniczy, na książkową nominację, które mają dostatecznie wyraziste wartości nadwyżkowe – wyprowadzające poza minioną doraźność, poza swój czas macierzysty i poza przypadkową chaotyczność swoich powodów.
To jest właśnie ponad wszelką wątpliwość przypadek pisań politycznych Jana Walca. Owe wartości, które czynią z jego tekstów i artykułów politycznych, pisanych w latach 1988-1992, rzeczy zdolne nadal prowokować żywy odbiór, są – jak sądzę – trojakiego rodzaju.
Po pierwsze więc – świat wydarzeń politycznych, wydarzeń nieraz drobnych i na pozór mało znaczących, jaki wyłania się z tekstów Walca, jest na swój sposób uporządkowany i kompletny. Choć teksty te były związane z wyzwaniami mijających chwil, to przecież ex post i w zespoleniu współtworzą całość, której wewnętrzne ułożenie i dramaturgia wydają się z góry obmyślane. W gruncie rzeczy wszystkimi swoimi felietonami Walc opowiada i komentuje historię znijaczonego przejścia od Peerelu do III Rzeczpospolitej. To jest właśnie ta całość, powiedzmy – fabularna, w której się zbiegają główne wątki tematyczne: wątek okrągłostołowy, wojna na górze, niezamknięte rachunki z komunistyczną przeszłością, rozczarowanie elitami solidarnościowymi, kościół i jego wpływy, dziedzictwo stalinizmu.
Zgadzam się z sugestią Boleckiego, że da się ten zbiór tekstów czytać jak powieść, właśnie jak polityczną powieść wielowątkową – w pewnym momencie przerwaną, gdyż narrator gdzieś sobie poszedł... Powieść o dziwacznym i bezkształtnym czasie przejściowym, w którym nadal jesteśmy zanurzeni. Prowadzę do tego: książka Walca przedstawia się nam jako po prostu mozaika narracyjna, z której wyłania się panoramiczny obraz życia politycznego. I to jest jej istotna wartość.
Po wtóre - teksty, o których tu mowa, kreują bardzo wyrazistą personę pisarza-publicysty, oczywiście niezastępowalną w swojej jednostkowości, ale jako typ nieodzownie i stale potrzebną mowie publicznej i demokratycznemu życiu publicznemu, a u nas szalenie rzadką. Nad wszystkim, co pisał Walc, unosił się duch niezawisłego krytycyzmu, pozbawionego oparć instytucjonalnych i nawet środowiskowych. Był on człowiekiem nieuleczalnie nie-partyjnym, chodzącym, jak sam się wyraził, „bez nalepek”, ścieżkami których nikt za niego nie wydeptał. Wszelkie stadnie uzgodnione mniemania wydawały mu się podejrzane; gotów był rewidować każdą obiegową prawdę, nawet jeśli jej obieg ograniczał się tylko do kręgu ludzi mu bliskich. Z pełną determinacją wybrał sobie zawód niestowarzyszonego komentatora wydarzeń, samozwańczego opiniodawcy, który mądrzy się we własnym imieniu i gotów jest za to zapłacić nawet wysoką ceną (np. utraty przyjaźni). Wielu dał się we znaki swoim pisaniem; wstrętni byli mu zwłaszcza ludzie nadmuchani słusznymi frazesami – wyczuwał ich obecność w pobliżu jak pies myśliwski zwierzynę i zaraz zabierał się do dzieła. Kto dostał się pod jego pióro, nie mógł spodziewać się przeżyć przyjemnych.
Znamienne, że nie była to jednak postawa nieodpowiedzialnego harcownika, który sobie beztrosko hasa to tu, to tam. Edytorka tekstów Walca doskonale wybrała na tytuł książki jego samookreślenie jako „sprzątacza”. Ujmowanie pracy felietonisty w kategoriach sprzątaczawydaje się w ogóle charakterystyczne dla polskiej tradycji felietonizmu. Kategoria ta byłaby z pewnością bliska i Prusowi jako autorowi kronik tygodniowych, i Słonimskiemu, i Kisielowi, i Dedalowi-Kijowskiemu.
Praca sprzątacza, jak to określił Bolecki, „na wysypisku idei, postaw, wartości, kryteriów i słów” – to działanie poważne, odpowiedzialne, poniekąd obywatelskie. Bo też Walc nie po to wybrał sobie profesję niestowarzyszonego publicysty, by móc swobodnie hulać pośród spraw nieistotnych. Jego sprzątaniom zdaje się przyświecać ważna idea kierunkowa. Bezpośrednio ją wysłowił pisząc o asymetrii relacji między porządkiem moralnym a porządkiem politycznym (213-214): „O ile bowiem stosowanie kryteriów moralnych w polityce jest wielce pożądane, o tyle stosowanie kryteriów politycznych do moralności jest zupełnie niedopuszczalne”. Tej zasady rygorystycznie przestrzegał w swoim politycznym pisarstwie.
Tyle powiedziałbym o drugim rodzaju wartości związanych z kreowaną przez Walca personą pisarza – publicysty.
I wreszcie, po trzecie – w grę wchodzą wartości najbardziej oczywiste: teksty Walca to po prostu znakomita proza – pełna energii, giętka, trafna. Jej główną siłę stanowi umiejętnie reżyserowana przez autora wielostylowość: bogactwo stylizacyjnych odniesień, cytatów literackich, aluzji, reminiscencji, parodystycznych i pastiszowych nawiązań. Jest to proza, w której werwa polemiczna poddaje się retorycznej organizacji, proza szydercza, ironiczna, ale też – bywa – patetyczna, choć znów kiedy indziej bezinteresownie zabawna; śmiało wiążąca język akademicki z dosadnością i obrazowością mowy potocznej.
Jest na tyle pociągająca swoimi urokami, konceptyzmem i sprawnością, że czytelnik nieraz zapomina – a jest to właśnie mój przypadek – że taka czy inna myśl w niej przekazywana wcale nie jest mu bliska.
Tak właśnie doświadczamy demagogii kunsztu.