Piątek
Dzwoni Zenek [Pałka] i mówi, że chciałby się ze mną zobaczyć w poniedziałek o 11. Jeśli by ktoś myślał, że do spotkania mam jeszcze trzy dni czasu – popełni błąd. I tylko o to chodzi. O poniedziałkowym spotkaniu o 11 poinformowany został sierżant ze służby podsłuchowej. Czy dowiedział się też, z kim mam się spotkać, nie wiadomo. Ja poznaję Zenka po głosie. W przeciwieństwie do sierżanta wiem, że trzeba odjąć zawsze dwa, więc umówieni jesteśmy na sobotę, godzina 9, kawiarnia Wiklina – miejsce zawsze to samo. Muszę więc zapakować torbę z niezbędnym dla niezależnego drukarza wyposażeniem (najważniejsze: ubranie, mały kuchenny robot, słuchawki, gąbka, krem do rąk) i na najbliższy tydzień wyłączyć się z życia. Istotne, by nie odwoływać przez telefon żadnych spotkań, a lepiej przypomnieć sierżantowi o tym, że w poniedziałek umówiłem się gdzieś z kimś na jedenastą. Skontaktować się z sierżantem łatwo: wystarczy zadzwonić do kogoś z przyjaciół – Kuronia, Michnika czy Romaszewskich i powiedzieć, że chciałbym się zobaczyć, ale przez najbliższe dni siedzę w domu, bo mam robotę, może spróbuję wpaść w poniedziałek, bo będę w Warszawie.
I jeszcze: sprawdzić kieszenie i portfel, wyjąć zbędne kartki, zostawić niepotrzebny przez tydzień notes z telefonami – chyba wszystko.

Sobota
Rano koniecznie trzeba się wykąpać, bo nie wiadomo, czy w lokalu, do którego pojedziemy, będzie jakikolwiek ślad łazienki, potem instrukcje dla żony, jak załatwiać sprawy, które się zapewne podczas mojej nieobecności pojawią, jeszcze synek protestuje (zabiez mnie tatusiu, ja tez chcę dhukować, a jak będę duzy, to mnie zabiezes?), jeszcze specyficzne spojrzenie żony i trzymaj się.
Startuję. Kolejny raz wstępuję na ścieżkę wojenną. W tej chwili od mojej uwagi i spostrzegawczości zależy bezpieczeństwo drukarni: maszyny, którą poznałem już tak dobrze podczas już nawet nie wiem ilu drukowań, kilkuset ryz zdobytych z trudem i zwiezionych do drukarni z wielkim nakładem ostrożności, matryc, najpierw szmuglowanych z zagranicy przez kogoś, kto oczywiście bardzo by nie chciał stracić paszportu, ale jednak wracając z konferencji entomologów w Madrycie czy służbowej podróży w interesach centrali Handlopol po krajach Beneluxu, zdecydował się ułożyć na dnie walizki setkę czy dwie cieniutkich jak bibułka powielaczowych matryc, kupionych za kilkanaście franków w pierwszym lepszym papierniczym sklepie na rogu. Ode mnie też zależy bezpieczeństwo ludzi, którzy zgodzili się, żeby w ich domu zatrzymała się na tydzień nasza polowa drukarnia, ludzi, których jeszcze nie znam i nic o nich nie wiem.
Pod domem nie ma nikogo, droga wolna. Na ulicy w zasadzie „ogona” nie można złapać, bo służby wyspecjalizowane czekają zazwyczaj w miejscach ściśle określonych, a nie pętają się po mieście, szukając okazji. Niemniej jednak przechodząc wąską mało uczęszczaną uliczką oglądam się na wszelki wypadek za siebie – nie ma nikogo. Bez przeszkód docieram do Wikliny. Zamawiam kawę, po chwili wchodzi Zenek – mój kierownik i mistrz drukarstwa niezależnego. Też nie przyciągnął ogona, o co mu zawsze o tyle trudniej, że ma dobre 180 cm wzrostu, rudą czuprynę afro i takąż brodę.
– Daleko? – pytam. Zenek oczywiście nie odpowiada, ale na serwetce pisze Rembertów, Zielona 25, Nowicki, po czym wypala w miejscu napisu dziurę ogarkiem papierosa. Jesteśmy pewni, że nikt nas nie obserwuje, ale adresu drukarni nigdy i nigdzie nie mówi się głośno, a już tym bardziej nie zostawia się na żadnej kartce.
– Nowy lokal? – pytam.
– Nowy.
– Co za klient?
– Emeryt, wuj Krystyny, no wiesz, tej przyjaciółki Pauli – wyjaśnia Zenek.
– Nie wiem. A jak warunki?
– Raczej średnio. Dom wuj stawiał osobiście, mieszka sam, siedzi w domu i pisze książkę o Piłsudskim. Woda w studni, sławojka itede.
– Wszystko na miejscu? – pytam sceptycznie. – Żeby nam czegoś nie zabrakło.
– Nie ma terpentyny, no i oczywiście żarcia – odpowiada Zenek, któremu całą tę wiedzę przekazał zapewne ktoś, kto transportował na miejsce maszynę.
Na wuja (już mówimy o nieznanym sobie człowieku „wuj”, bo każdy lokal musi mieć jakąś własną nazwę i w tym przypadku jest oczywiste, że jest to lokal „u wuja”) w sensie kuchenno-gospodarczym niewątpliwie nie ma co liczyć, musimy więc zrobić jak największe zapasy żywnościowe, tym bardziej że będziemy pracować co najmniej po 16 godzin na dobę, a w takich warunkach zjada się niepomiernie więcej.
Zenek jest jaroszem z wyboru, zwolennikiem indyjskiej filozofii, ja zaś prawie jaroszem z konieczności, toteż po godzinnym szwendaniu się po sklepach nasze torby wypełnione są przede wszystkim serami, jajkami, śmietaną etc. Okazuje się, że w żaden sposób nie zmieścimy 10 butelek z terpentyną, bez której praktycznie nie można brać się do roboty. Ponieważ akurat jesteśmy w pobliżu domu jednego z przyjaciół dysydentów, postanawiamy pożyczyć torbę.
I to jest błąd. Torbę wprawdzie dostajemy, ale dowiadujemy się, że mieszkanie już drugi dzień obstawione. Nie jesteśmy tej informacji wcale pewni, ludzie często widzą ubeków w Bogu ducha winnych przechodniach albo dodają sobie ważności opowieściami o nieustannej obstawie. Ale gdy wychodzimy na ulicę, rusza za nami szary fiat. Przystaje, zwalnia – wszystko byle poruszać się w tempie pieszego. Teraz ważne: nie powinni zauważyć, że ich widzimy. Opanowanie i precyzja. Idziemy na przystanek tramwajowy. Fiat skręca w boczną uliczkę i parkuje na samym rogu, w sposób wręcz domagający się mandatu (jeden z licznych sposobów rozpoznawania samochodów tajnej policji w akcji). Nadjeżdża tramwaj. Wsiadamy. Dwaj ubecy wyskakują z samochodu, przebiegają jezdnię, wskakują do następnego wagonu. W samochodzie został tylko kierowca, jedzie tuż obok tramwaju, lewym pasem jezdni.
Właściwie nie ma sensownego powodu do niepokoju. Urwiemy się na pewno. Jesteśmy w tej chwili nastawieni na obserwowanie towarzyszących nam agentów i nie pojedziemy do drukarni, póki nie będziemy pewni, że ich zgubiliśmy. Tramwaj jedzie w kierunku linii kolei średnicowej. Rozważamy warianty. Ale oto przystanek przy placu Zawiszy. Fiat na lewym pasie, skutecznie zablokowany między światłami przez inne samochody i torowisko tramwajowe. To okazja, żeby go wyeliminować. Wytrzymujemy prawie do zamknięcia drzwi i wysiadamy. Niestety towarzyszący nam ubecy mają refleks i również wyskakują ze swojego wagonu. Tramwaj rusza, szary fiat również nie ma innego wyjścia. Tego przynajmniej mamy z głowy. Zbiegamy na peron kolejki WKD. Zenek podejmuje decyzję: francuski łącznik i wiadukt za pół godziny. To nasze ulubione sposoby, koncentrujące się wokół linii średnicowej. Na podziemnych dworcach i w tunelach zawodzi policyjne walkie-talkie. „Francuski łącznik” to wyskoczenie z ruszającego pociągu z pozostawieniem obstawy wewnątrz. Tym razem może to wykonać tylko jeden z nas, ze względu na utrudniające wszelkie manewry torby. „Wiadukt” to sposób murowany, ale wymagający pomocy z zewnątrz. Nadjeżdża kolejka, ja demonstracyjnie ładuję torby na półkę, Zenek przytrzymując nogą drzwi wyskakuje, zostawiając mnie sam na sam z dwoma ubekami.
Jednak nerwy, chociaż moje zadanie jest proste. Muszę ich prowadzać za sobą jeszcze pół godziny. Trochę żałuję, że nie starczyło im refleksu, żeby wyskoczyć za Zenkiem; wtedy to on by ich prowadzał za sobą, a ja przygotowywałbym akcję wiadukt. Kolejka dojeżdża do Warszawy Centralnej. Wysiadam w towarzystwie coraz bliżej trzymających się ubeków i zapuszczam się w labirynt podziemnych korytarzy. Muszę tu spędzić dobry kwadrans, nie pozwalając im wyjść na wierzch, żeby nie mogli użyć swoich radiotelefonów. Coca-cola w barze Zachodnim, kupuję jeszcze papierosy, czas się wlecze, zachodzę do jakichś sklepów – wreszcie minęło prawie dwadzieścia minut.
Teraz na postój taksówek. Nie ma nawet wielkiej kolejki, ale jesteśmy już na zewnątrz, ubek zaczyna mówić za pazuchę. Kto szybciej? Jest taksówka i niestety dwie następne. Jadą za mną Alejami Jerozolimskimi w kierunku Pragi. Sprawdzam czas – brakuje pięciu minut, akurat tyle, żeby dojechać. Każę zatrzymać przy schodach wiodących z wiaduktu w dół, na Solec. W tym miejscu nie ma zjazdu dla samochodów. Moi opiekunowie zbiegają za mną po schodach, ale na dole czeka już w taksówce Zenek. Ruszamy. Ubecy nerwowo kręcą się w miejscu jak kura, gdy prowadzone przez nią kaczęta wypłyną na środek stawu. Jeden zakręt, drugi. Wysiadamy po przejechaniu kilkuset metrów. Dalsza jazda taksówką, której numer został zapisany przez policjantów, nie ma większego sensu. Inkasując napiwek, taksówkarz odjeżdża. Dopiero wtedy podchodzimy do oczekującej nieopodal radiotaxi, którą Zenek zamówił przez telefon. Kowalski, jedenasta pięćdziesiąt – mówi Zenek.
– Zgadza się – sprawdza taksówkarz. Zenek podaje odległy adres.
Do Rembertowa docieramy koło trzeciej, bo trzeba jeszcze po takiej akcji zawsze trochę pokręcić się po mieście dla wszelkiej pewności, nie wpadając oczywiście do nikogo ze znajomych, choć przyjemnie byłoby odpocząć i napić się dobrej herbaty, ale przecież nie wiadomo, czy i tam nie dyżuruje patrol. Teraz jeszcze droga od stacji. Nie powinniśmy nikogo pytać ani o ulicę Zieloną, ani o pana Nowickiego. Więc: koło kiosku w lewo, prosto do stacji benzynowej, potem trzecią w prawo i koło transformatora elektrycznego znowu w lewo. Kawał drogi, torby ciężkie, koszule mokre, łazienki nie będzie.
Ludzie wracają z pracy. Dla nas robota dopiero się zaczyna, choć odwaliliśmy już niezłą dniówkę. Wreszcie i numer 25. Położenie idealne, duży ogród, gęsto zarośnięty, dom na uboczu, daleko od ulicy. Psy ujadają na całego, czekamy, aż wuj otworzy bramę. Nie ma wątpliwości, że to tutaj. Wjazd w bramę rozjeżdżony jak po szarży czołgów, ale nie ma się czemu dziwić – wczoraj albo przedwczoraj przejechało tędy tam i z powrotem pięć samochodów, które przywiozły papier, i szósty z maszyną. Samego papieru 500 ryz, około 1,5 tony. Więcej niż sto ryz nie da się załadować do bagażnika i na tylne siedzenie osobowego samochodu, który i tak przy tym obciążeniu prawie szoruje podwoziem po ziemi, a reflektory zamiast oświetlać szosę działają niemal jak przeciwlotnicze.
Psy przestają ujadać. To pojawił się wuj. Wcale jeszcze niestary, zwalisty mężczyzna wyglądający na zwykłego chłopa. Jakoś zupełnie inaczej wyobrażałem sobie emeryta, który na odludziu pisze książkę o Piłsudskim, ale trzeba się przyzwyczaić, że w tej pracy zaskoczenia należą do reguł gry.
– My od Krystyny – przedstawiam ekipę.
– Taż z dalieka widza – odpowiada wuj śpiewnie, wpuszczając nas do środka.
Trzy pokoiki, duża kuchnia, na stole w jadalni rzeczywiście rozłożone papiery, maszyna do pisania kontrastująca z waciakiem wuja, nad kredensem Ostrobramska. Przede wszystkim chcielibyśmy usiąść, napić się herbaty, ale trzeba zwiedzić lokal. Graty postawiliśmy w kuchni, wuj pokazuje nam pokój przeznaczony na drukarnię. Makatki, kilimki, stolik, dwa przedpotopowe łóżka, suche bukiety – ani gdzie się ruszyć. Patrzymy po sobie trochę przerażeni.
– A maszyna, papier? – cisną się pytania.
– Taż w świronie – wuj ze spokojem konstatuje fakt dlań oczywisty.
– Gdzie? – wybałusza oczy Zenek.
– W szopie – przekładam na polszczyznę literacką i od razu robi mi się jakoś przyjemniej i spokojniej. Czuję się jak w środku którejś z książek ego.
Idziemy do świronu. Maszyna stoi, papier jest, prawie po sufit. 500 ryz to straszna kupa. Otwieram pierwszą z brzegu paczkę. Oczywiście wilgotny jak wszyscy diabli, ale w świronie niczego innego nie można się spodziewać. Wracamy do domu.
Musimy teraz kompletnie zburzyć spokój wuja, opróżnić przeznaczony dla nas pokój z mebli, postawić cały dom na głowie. Wuj szczęśliwie przyjmuje wszystko z kresowym stoicyzmem. Łóżka do stołowego, makatki na szafę, krzesełka tu i tam, zostawiamy tylko stolik i wnosimy dwa krzesła z kuchni. Za parę godzin i my, i wszystko dookoła będzie umazane farbą, zależy nam więc, by pozostawić na miejscu tylko to, co daje się odmyć. Przynosimy papier. Dodatkowa robota – trzeba będzie nosić go na zmianę ze świronu do domu i z powrotem, bo w naszym pokoiku po zainstalowaniu maszyny nie zmieści się wiele więcej niż setka ryz. Kursujemy z dziesięć razy, zanim na miejscu znajdzie się papier, maszyna, farba, rozpuszczalniki. Teraz trzeba jeszcze zabezpieczyć papierami podłogę i ściany – oprze się człowiek brudną ręką i jeśli farba nie jest olejna, nie ma mowy o zmyciu plamy.
Znajduję przywiezioną gąbkę, zwilżam paski papierowej taśmy klejącej; wprawa pozwala szybko okleić papierem pakowym wszystkie pozostałe w pokoju sprzęty. Zenek robi szmatę. „Szmata” to kawał flaneli opasującej perforowany bęben powielacza i służący do rozprowadzania farby na matrycy. Zużywa się ona dosyć szybko i jest podstawową częścią zamienną powielacza, ale że praktycznie żadnych części zamiennych nie możemy dostać, dorabiamy je we własnym zakresie. Trzeba dobrać właściwy rodzaj flaneli o odpowiedniej gęstości, puszystości, grubości – wszystko to bowiem ma wpływ na przesiąkanie farby; nie raz nie mogąc znaleźć odpowiedniej w sklepach, macaliśmy i oglądali pod światło koszule znajomych, aby odpowiednią bezlitośnie zedrzeć z właściciela „dla dobra sprawy”.
Jednak jesteśmy strasznie zmęczeni. Jest już po piątej i najwyższa pora na obiad. Parzę herbatę, Zenek przyrządza naszą podstawową potrawę – jajecznicę po drukarsku, tzn. smaży żółty ser, dodaje jajka i wszystkie przyprawy, jakie ma pod ręką. Potrawa ma same plusy: odżywcza, łatwa w przyrządzaniu i co najważniejsze, oparta na składnikach, które prawie zawsze można dostać. Jemy ją podczas każdego drukowania tak długo, póki nie zaczyna nas mdlić na sam zapach smażonego sera. Ale na razie pachnie pięknie.
Wuj obserwuje milcząco nasze gospodarowanie; kiedy wreszcie siadamy do jedzenia, rzuca bardzo krytyczne spojrzenie na naszą herbatę w kolorze prawie czarnym i sobie też przyrządza posiłek: kroi stary chleb w drobną, centymetrową kostkę, układa na talerzyku wraz z kostką margaryny, nalewa szklankę jasnosłomkowego napoju, którego w moim pojęciu nie można nazwać herbatą, wreszcie kostki chleba wrzuca do tej herbaty, a margarynę stosuje „na prikusku”.
Jednak wiele nas z wujem dzieli i nie jest to świadomość przyjemna. Przede wszystkim trochę nam głupio obżerać się (nam, ideowcom), patrząc, jak ktoś obok żywi się starym chlebem i margaryną. Jak on teraz o nas myśli? Zawsze się boimy, że ludzie wyobrażają sobie konspiracyjnych drukarzy jako świętych rewolucji, a tymczasem podczas tych paru dni drukarskiej harówki zamiast idei jest prawie wyłącznie mnóstwo zupełnie przyziemnych konkretów. Na jedzeniu nie oszczędzamy, bo to się po prostu nie opłaca; firma wypłaca nam diety po 75 zł na głowę dziennie i jeśli dołożymy coś do tego z własnych zarobków, starcza jeszcze na czekoladę i owoce. Zenek właśnie pointuje posiłek wielkim grapefruitem. Rozmowa przy jedzeniu nie bardzo się klei, wuj jeszcze na dodatek nie życzy sobie, żeby w pokoju palić, więc szybko przenosimy się do drukarni.
Zapalam papierosa i biorę się za rozrabianie farby, Zenek zaczyna rozpakowywać papier. Rozwijam papier, w który zawinięta jest pięciokilowa puszka, i – chwała Bogu, farba jest szwedzka, nieporównanie lepsza od nabywanej na coraz szerzej kwitnącym czarnym rynku polskiej. Jest tak gęsta, że z trudem daje się w nią wbić łyżkę. Nałożywszy gumowe rękawice, nabieram prawie pół przywiezionego wraz z maszyną garnka, w którym rozrobiono już niejeden kwintal farby, dolewam pokostu i oleju (pokost lniany, olej koniecznie słonecznikowy – jeśli trafi wam się jakaś nieczytelna publikacja niezależnej poligrafii, gdzie druk przebija na drugą stronę papieru, możecie być pewni, że ktoś wlał do farby oleju sojowego lub rzepakowego) i włączam mikser (to już drugi nasz mikser, jego wysłużony poprzednik został skonfiskowany). Szwedzka farba rozpuszcza się znakomicie, tak że przecieram ją przez sitko do drugiego garnka właściwie już tylko po to, żeby Zenek nie wydziwiał.
On tymczasem sortuje rozpakowany papier. Laikowi mogłoby się wydawać, że wszystkie ryzy są takie same, tym bardziej że pochodzą z jednej fabryki i jednej partii, ponieważ jednak „polska norma” jest pojęciem bardzo rozciągliwym i elastycznie traktowanym przez kontrolę techniczną – różnią się między sobą bardzo poważnie. Farba już rozrobiona, zapalam papierosa i pomagam Zenkowi w sortowaniu. Osobno miękkie, te, z którymi będzie najwięcej kłopotu: lżejsze od pozostałych, bo zrobione ze zbyt cienkiego papieru. Wzięte za róg opadają miękko, leją się jak gdyby – brak im sztywności potrzebnej do bezkolizyjnego przejścia przez powielacz. Kolejna kwestia to rozmiary poszczególnych ryz. Nominalnie wynoszą one 297 x 210 mm, ale w praktyce odchylenia od tej normy sięgają i trzech centymetrów, toteż sortujemy papier wedle wielkości, żeby nie musieć podczas pracy stale regulować maszyny i dostosowywać jej do zmieniających się wymiarów papieru. I jeszcze jedna rzecz: trzepanie. Każdą ryzę trzeba porządnie wytrzepać, trzymając za róg, aby usunąć z niej papierowy kurz i niewielkie skrawki papieru, które podczas pracy przyklejając się do matrycy zatykają dziurki, przez które powinna przesiąkać farba. Trzepanie ma również na celu oddzielenie od siebie posklejanych kartek, tak aby mogły przechodzić przez powielacz pojedynczo.
Zostało do przetrzepania już tylko ze 20 ryz, więc zrobię to sam, podczas gdy Zenek przygotuje maszynę. Muszę tylko pomóc mu wyjąć ją ze skrzyni. Jest to stary amerykański powielacz firmy A.B. Dick, model 438, poddany przez nas rozmaitym przeróbkom i udoskonaleniom. Przewrócona do góry nogami skrzynia pełni rolę postumentu dla jego ustawienia; trzeba tylko podłożyć kawał piankowej grubej gąbki, który pozwala na częściowe wytłumienie hałasu. Podczas gdy kończę trzepanie ryz, Zenek zakłada pierwszą matrycę. Nie jest to oczywiście strona tytułowa, ale dopiero piąta, bo dobranie odpowiedniej dla danego papieru gęstości farby jest sprawą na tyle skomplikowaną, że nie ufamy swojemu doświadczeniu – jedynym probierzem jakości jest tu praktyka, a nie chcemy eksperymentować na stronie najbardziej rzucającej się w oczy.
Podczas gdy nasze czynności stają się coraz bardziej rutynowe, a lokal traci swoje indywidualne cechy, aby stać się po prostu drukarnią, zmniejsza się napięcie i stopniowo zaczynamy rozmawiać – tym razem głównym przedmiotem spekulacji jest rozpoczynający się w czwartek proces Chojeckiego . Obu nas ciągnie do sądu, ale zupełnie nie ma szans, aby skończyć druk na czas, a przestrzegamy skrupulatnie zasady niewychodzenia z drukarni podczas pracy, a już szczególnie w miejsca, gdzie z wszelką pewnością można się spodziewać obecności ubeków. Dziś jesteśmy pod świeżym wrażeniem udanej ucieczki – dawniej czuliśmy dla policji znacznie większy respekt, spodziewaliśmy się, że pracuje ona znacznie lepiej. Jeszcze dwa lata temu Zenek popadł w bardzo ostry konflikt z jednym z drukarzy, który w Wielki Piątek koniecznie chciał wyjść z drukarni na nabożeństwo, obecnie przyzwyczailiśmy się do wychodzenia po zakupy, ale wycieczka do sądu stanowi ryzyko złapania solidnej obstawy albo wręcz 48-godzinnej przerwy w pracy. Na razie mamy jeszcze wiele czasu na podjęcie decyzji.
Zenek nałożył matrycę, włączył maszynę do kontaktu – zaczynamy. Wlewam farbę do bębna powielacza; podczas jego obrotów siła odśrodkowa będzie rzucać farbę na pokrytą flanelą perforowaną ścianę bębna, a gumowy wałek dociskający przesuwającą się kartkę spowoduje przeciśnięcie się farby przez wycięte w matrycy jak w szablonie litery. Farba musi więc mieć taką gęstość, aby przez matrycę przeciskała się jej optymalna ilość.
Zenek, który farby nie rozrabia, rzuca mi przez ramię swoje sakramentalne „za gęsta”, co jednak szczęśliwie nie powoduje żadnych perturbacji, bowiem znamy się nie od dziś i dlatego wiem, że nie był to komunikat tyczący farby, ale raczej podkreślenie doktryny o kierowniczej roli Zenka, którą zresztą w całej rozciągłości uznaję. Ta kierownicza rola opiera się nie tylko na długim stażu drukarskim, ale na umiejętności bezbłędnego podawania.
Każdy elektryczny powielacz, także i ten, na którym pracujemy, wyposażony jest w automatyczny podajnik, który za każdym obrotem bębna wprowadza do maszyny jedną kartkę. Niestety jednak podajnik to urządzenie bardzo subtelne, szczególnie źle reagujące na wszelkie odchylenia od ustalonych dla papieru normatywów, i to reagujące z bezmyślną konsekwencją maszyny; chwila nieuwagi i już kłębią się jedna za drugą kartki nie znajdujące dla siebie ujścia, bo któraś była nierówna i utknęła po drodze – podajnik jak miotły z bajki o uczniu czarnoksiężnika podaje dalej, póki go nie wyłączyć.
W dodatku nasz stary A.B. Dick łącznie ze swoim automatycznym podajnikiem nie był przez konstruktorów pomyślany do przerobu tak ogromnych ilości papieru i jak na nasze potrzeby pracował stanowczo za wolno, zmieniliśmy więc przełożenie przy silniku, by osiągnąć szybkość druku ok. 3 kartki na sekundę. Tego tempa podajnik nie był już w stanie wytrzymać i właśnie jego rolę pełni obecnie Zenek: podczas każdej sekundy wsuwa miarowym ruchem do maszyny trzy kolejne kartki całymi godzinami – numer „Biuletynu Informacyjnego” to około pół miliona takich jego ruchów.
Powielacz ruszył. Pierwsze kartki są jeszcze nieczytelne, farba powoli nasyca flanelę i jak przy wywoływaniu fotografii wyłaniający się na kolejnych kartkach obraz staje się stopniowo coraz wyraźniejszy, wreszcie jest zupełnie czytelny. Choć przez nasze ręce przeszły już miliony kartek, dziesiątki ton papieru, jednak kartki rytmicznie wpadające jedna za drugą do odbieralnika przyciągają wzrok. W oczach topnieje ryza białego papieru przed Zenkiem i jednocześnie rośnie przede mną stos zadrukowanych kartek. I już następna ryza. I następna.
Zwabiony miarowym stukotem powielacza w drzwiach staje wuj i oczywiście podobnie jak my zaczyna gapić się w przelatujący przez maszynę strumień kartek. Oderwał wreszcie wzrok od maszyny i rozgląda się po pokoju, którego nie sposób poznać. Wzrok jego pada i na podłogę usłaną brakami, więc schyla się, podnosi jedną z kartek, czyta i doszedłszy najwidoczniej do wniosku, że jest zupełnie dobra, usiłuje włożyć ją do odbieralnika. Robi to niby sprawnie, w ciągu zaledwie półtorej sekundy, więc na podłodze ląduje ledwie 5 kartek właśnie przez Zenka wyprodukowanych, którym niechcący zatarasował drogę.
– Isz, ty, skacina – mruczy wuj z naganą, ale i z pewnym podziwem, dla wszelkiej pewności włożywszy ręce w kieszenie.
Rozumiemy go bardzo dobrze, bo był taki czas, że przepisywaliśmy godzinami „Komunikaty” -u na maszynie i każda zmarnowana kartka oznaczała o jedną kopię mniej – dziś kartka to 0,004 promila przerabianego przez nas przy jednym numerze „BI” papieru, więc jeśli na podłodze znalazłoby się 10 ryz, stanowiłoby to dopiero 2% braków, a o większej sprawności nawet nie próbujemy marzyć.
Zrobiło się już prawie ciemno, więc korzystając z obecności wuja, prosimy o jakiś koc do zasłonięcia okna. Lepiej, żeby światło palące się przez parę nocy nie zwracało niepotrzebnie niczyjej uwagi. Chyba już skończone wszystkie prace wstępne i najbliższe dni to tylko stukot maszyny, rozrabianie farby, pakowanie i rozpakowywanie papieru.
Wuj poszedł do siebie, Zenek włącza przywiezione radio i oczywiście nastawia na pełny regulator jakąś rozrywkową muzykę. To źródło naszych największych drukarnianych konfliktów – nie mam słuchu i muzyka prawie dla mnie nie istnieje, zaś ta, którą tak lubi Zenek, i przecież nie on jeden, puszczana zawsze na całą moc głośnika, stanowi dla mnie fizyczną męczarnię. Rytmiczny jazgot perkusji wdziera się do środka, czuję go w głowie, w brzuchu, wszędzie. Dlatego przywiozłem ze sobą słuchawki, oczywiście nie dla siebie, a dla Zenka. Ten, przyzwyczajony już do mojego dziwactwa, ale ciągle nie mogąc go zrozumieć, z wzruszeniem ramion, ale i uśmiechem nakłada słuchawki – i... nie cisza przecież, ale rytmiczny stuk powielacza, w gruncie rzeczy nieprzyjemny hałas, do którego jednak jestem już tak przyzwyczajony, że wydaje mi się ciszą.
Praca idzie teraz jednostajnie, Zenek co parę minut bierze nową ryzę, przerywając tylko wtedy, kiedy w słuchawkach zaczynają coś mówić. Wtedy wyłącza maszynę, kręci przez chwilę gałkami i oto już słyszę jak przez mgłę dobywający się cichutko spod słuchawek znajomy brzęk perkusji. Zenek podaje, ja obstukuję ryzy. Lądujące w odbieralniku kartki nie układają się równo jedna na drugiej; chociaż wystają na boki ledwie po parę milimetrów, jednak w takim stanie nie można przepuścić ryzy przez powielacz ponownie dla zadrukowania jej z drugiej strony. Przedtem brzegi ryzy muszą zostać wyrównane tak, aby wyglądały jak obcięte nożem. Każdy, kto kiedykolwiek pisał na maszynie w kilku chociażby egzemplarzach, wie, jak trudne jest ułożenie kilkunastu choćby arkuszy papieru – tu chodzi o tych kartek 500.
Ponieważ ryza prawie nigdy nie stanowi idealnego prostopadłościanu, składające się na nią kartki nie są bynajmniej tej samej wielkości, przeto podczas obstukiwania nie można zmieniać ich kolejności, nie mówiąc już o łączeniu kartek z różnych ryz; każdy taki błąd powoduje nierówność brzegu ryzy i natychmiast owocuje brakami – kartki zaczynają przechodzić przez powielacz po dwie czy trzy na raz, a zadrukowana zostaje oczywiście tylko jedna z nich. Ważne też, żeby przy obstukiwaniu nie obrócić partii kartek do góry nogami (tzw. walet), o co przy jednostajności pracy łatwo, wtedy bowiem strona parzysta wydrukowana zostanie odwrotnie.
Ciągle stukam. Zenek robi już trzecią matrycę, stos jednostronnie zadrukowanych ryz rośnie. Tworzą one równo ułożone kolumienki po 12 sztuk, kolumienki bardzo chybotliwe i w każdej chwili gotowe przewrócić się i rozsypać. Niestety nie można od razu drukować drugich stron, trzeba bowiem dać farbie podeschnąć na tyle, żeby się nie mazała. Badam palcem pierwsze z zadrukowanych dziś ryz – ciągle wilgotne. Więc jednak coś nie w porządku z farbą. Zatrzymujemy maszynę, dolewam pokostu, oczywiście „na oko”, jak każda szanująca się kucharka. Jeszcze parę ryz i będzie dobrze.
Wychodzę do sławojki. Gwiazdy świecą, gdzieś w bzach śpiewa słowik, psy podbiegają merdając ogonami. Po prostu świat. Wracam bardzo powoli, rzucam psom patyki, zagapiam się. Ale trzeba wracać. Już w drzwiach uderza jak obuchem zapach drukarni: olej, pokost, nafta i terpentyna, których używa Zenek do przemywania matrycy, która mimo trzepania papieru pokrywa się grubą warstwą kurzu już po 2 tysiącach egzemplarzy – konglomerat po prostu trujący. Jego działanie na ludzki organizm poznaliśmy bardzo dobrze; najbardziej dał nam się we znaki, kiedy drukowaliśmy u pewnego zawodowego moralisty i ów szlachetny uczony mąż kazał nam spać w tej samej piwnicy, w której pracowaliśmy.
Ale dochodzi jedenasta wieczorem, więc radio zmienia swe przeznaczenie: koniec z muzyką, teraz godzinka politgramoty. Zabieram Zenkowi słuchawki i rozpoczynam łapanie Wolnej Europy. Tylko ze względu na nią wozimy radio ze sobą. Jest to radziecki tranzystor Spidola, na którym zawsze daje się ją złapać. Dziś nic specjalnego: Afganistan, ropa, EWG, Carter, Chomeini... Już po dzienniku i Józef Ptaczek mówi do swoich słuchaczek o prześladowaniach działaczy opozycji demokratycznej w Kraju, które znowu się nasiliły.

Niedziela
Północ. Przelecieliśmy czwartą matrycę (z siedemdziesięciu dziewięciu) i będziemy drukować drugie strony. Chwila przerwy, robię sobie herbatę, Zenek wypija kubek śmietany, dolewamy jeszcze farby i jedziemy dalej. Teraz nie obstukuję ryz, ale mam inną robotę – pakowanie gotowych i sukcesywne rozpakowywanie, sortowanie i trzepanie następnej porcji papieru. Maszyna idzie świetnie, w nocy napięcie w sieci podnosi się niemal do nominalnych 220 woltów – kiedy po południu spadnie do 170, bęben będzie się kręcił znacznie wolniej.
Zenek znowu słucha swojej muzyki, ja mam niewiele do roboty i już widać, że pomału zaczyna zbliżać się pierwszy kryzys. Nie ma na to rady, bo im bardziej doświadczonymi jesteśmy drukarzami, tym mniejszy jest udział świadomości w pracy. Ruchy i czynności są już zautomatyzowane, pozbawione wszelkich elementów zbędnych; maszyna stoi w takim miejscu, żeby po papier móc sięgnąć, nie wstając z krzesła, gąbka zwilżona jest w takim stopniu, by moczyła taśmę klejącą, nie zmywając jednak kleju. Zenek podając rusza tylko jednym palcem – słowem, gdybyśmy mieli drukować coś nam obojętnego, zapewne oszalelibyśmy po jednym dniu pracy. I właśnie dlatego drukujemy , pismo, które obaj uważamy za najważniejsze w kraju, przy czym mój sąd trudno uznać za obiektywny, skoro stale drukuję w nim swoje własne artykuły.
Jest już trzecia i trochę przysypiamy obaj, tyle że Zenek stara się do tego nie przyznawać. Kiedyś miał większą odporność na zmęczenie – potrafił pracować i 40 godzin bez snu. Dzisiaj jest już trudniej – może minął okres burzy i naporu, może tylko lecą lata, może odzywają się w kościach te wszystkie drukarniane i te spędzane po aresztach noce (w marcu spędził ich tam 10, w kwietniu 6 i został tak pobity, że nie mógł drukować poprzedniego „Biuletynu”), a najpewniej wszystko na raz. W tej sytuacji nie pozostaje mi nic innego, jak ukręcić kogel mogel i zrobić kakao. Jeden kubek ma wartość kaloryczną równą połowie dobowego zapotrzebowania spokojnego urzędnika, więc starczy nam na jakieś dwie-trzy godziny.
Ożywiliśmy się trochę, więc zaczynamy rozmawiać. Wraca odwieczny temat, którego nigdy nie zakończymy: próba interpretacji polityki władz wobec opozycji, próba zidentyfikowania celów, jakie stawiają sobie nasi przeciwnicy. Pierwsza i najbliższa sprawa: po co nas wczoraj gonili? Przecież nie chcieli nas aresztować, bo byliby to uczynili. Z doświadczenia powinni wiedzieć, że do drukarni ich nie zaprowadzimy. I to tyle dziesiątków razy powtarzane pytanie: ile jesteśmy warci? Ile wynosi premia dla funkcjonariusza, który wykryje drukarnię? Ale to już kwestia czysto akademicka. Są jednak i pytania bardziej praktyczne: jeśli ścigająca nas grupa obstawiała mieszkanie, w którym znaleźliśmy się przypadkiem, to musiała zameldować centrali opuszczenie zajmowanego posterunku i rozpoczęcie inwigilowania nas, a więc w konsekwencji parę minut później kierowca samochodu musiał meldować, że się zgubił i chyba go za to nie pochwalili.
– Już ty się o niego nie martw – przerywa moje dywagacje Zenek – na pewno tak nałgał, że wyszedł na czysto.
– Pewnie masz rację. To wyjaśniałoby ich niewyuczalność jako konsekwencję opierania się na fałszywych przesłankach – moja skłonność do racjonalizowania otaczających nonsensów jest po prostu chorobliwa.
– Jasiu, farba – to Zenek przywołuje mnie do rzeczywistości.
W czasie dyskusji druk w dolnym rogu kolejnych – liczę na oko – dwustu kartek zaczyna niebezpiecznie blednąć, dochodząc do granicy czytelności. Dolewamy. W poczuciu winy nakładam rękawice i dorabiam farby na zapas – pełny garnek. Jest wpół do szóstej i Zenek kończy ósmą matrycę. To już 10% roboty. Byle tak dalej.
Znowu drukujemy pierwsze strony, skończyło się pakowanie i znów muszę klepać poczochrane ryzy. Ale kakao jeszcze działa, więc wracam do policji. Do czego im ma służyć proces Mirka? W myśl klasycznej zasady cui prodest zainteresowany w sprokurowaniu takiego procesu powinien być raczej sam Mirek niż policja, bo zamiast utrudnić pracę NOW-ej, stanowi on dla niej wielką reklamę. I jeszcze więcej – właśnie drukujemy znajdujący się na początku „Biuletynu” blok poświęcony głodówce ; sprawozdanie jest bardzo spokojne, nie popada w samochwalstwo i skutkiem tego pomija ten euforyczny nastrój, który był udziałem i głodujących, i ich przyjaciół, i tysięcy ludzi przychodzących do podkowiańskiego kościoła. Nie jesteśmy sami, o każdego z nas, kiedy zajdzie potrzeba, będą walczyć tysiące ludzi. Po takim zastrzyku nadziei o tyle łatwiej żyć.
Łatwiej, nie łatwiej. Bęben od głodówkowych wspomnień nie kręci się szybciej, kartki same nie wchodzą w maszynę, ryzy nadal wymagają obstukiwania. Więc jeszcze przypominamy sobie, jak po mszach ludzie rzucali się dosłownie na bibułę, której ciągle było za mało, i wreszcie koniec dziesiątej matrycy. Jest ranek, godzina 8. Wuj już dawno działa na podwórku, karmi kury, coś porządkuje. Bierzemy się za przygotowanie śniadania, ale idzie nam niesporo. Wszystko wokół jest jakieś obrzydliwe, poczynając od własnych rąk, które mozolnie obmywamy z farby przy pomocy płynu Puch przeznaczonego do prania delikatnych tkanin wełnianych. Nie udało nam się wiele zjeść, za to przy herbacie ogarnia nas fala ciepła i ociężałości. Jedyne wyjście to szybko wracać do roboty.
Zenek wyszedł do sławojki, więc przez chwilę poćwiczę się w podawaniu. Idzie mi to źle, bo nie jestem w stanie uchwycić rytmu maszyny, a że zawsze się spieszymy, Zenek praktycznie nie daje mi się uczyć. Nakładam obcięty z gumowej rękawiczki palec, biorę nową ryzę i jazda. Ta – tata – ta – ta – tatata – ta – rytm zupełnie nierówny, przeważnie puszczam kartkę co drugi obrót bębna, ryza mi się rozjeżdża, widzę, że wchodzą po dwie albo i trzy kartki na raz – słowem, obrzydliwość. Już kończę ryzę, ale oto i wraca Zenek. Oddaję mu palec i biorę się do uporządkowania swojej produkcji.
Ryza, którą wydrukowałem, jest nie tylko bardziej nierówna niż te, które robi Zenek, ale jeszcze muszę powyjmować z niej kartki źle puszczone, które weszły w złym momencie do maszyny i mają u dołu obcięty druk. Jest ich około pięćdziesięciu. Zenek cofa licznik o 60 i sennie podaje dalej. Jeszcze jedna matryca i znowu będziemy robić drugie dwie strony. Przysypiamy coraz bardziej. Wreszcie oświadczam kierownikowi, że idę spać. To jest jedyny sposób rozwiązania sprawy, bo nie przymuszony Zenek od maszyny nie odejdzie. Więc jeszcze dwunasta matryca. Idzie nam jakoś łatwiej, jak koniowi czującemu bliską stajnię. Kończymy. Wlewam jeszcze do bębna butelkę oleju, żeby farba nie zasychała, trochę się myjemy i spać.
Jest prawie południe, słońce świeci oślepiająco, ale nic nam nie przeszkodzi w zaśnięciu. Tylko chwilę pod zamkniętymi powiekami lecą kartki i dalej już nic.
– Herr Doktor, aufstehen – mrużę oczy, co za diabeł? To wuj znad maszyny do pisania. Zenek już się szeredzi w kuchni. Już mnie musiał wujowi przedstawić. Ciężko się ruszyć, ale zwlekam się jakoś i dla kurażu intonuję zaanektowaną przez nas piosenkę z IRR-u :
Przez cały kraj
idziemy dwaj
czy słońce, czy upał, czy słota – wreszcie włącza się i Zenek
potrzebna jest
czy chce ktoś czy nie
w pionie usług fachowa robota, w pionie usług fachowa robota.
Zenek, sprawnie manewrując między stosami brudnych naczyń, robi jajecznicę po drukarsku. Biorę się za zmywanie. Zjedliśmy kolację, głowa ciężka, wychodzę na dwór na papierosa. Trochę lepiej. Jeszcze kawa. Zenek nie pije, bo mu szkodzi, ja będę za to żłopać za dwóch. Gwałcona fizjologia pomału wraca do normy, pracujemy.
Zenek robi drugie strony, a zapas papieru jest na wyczerpaniu, więc kursuję wahadłowo między drukarnią i świronem, odnosząc papier zadrukowany, a przynosząc czysty. Psy zaczepiają po drodze, chcąc się bawić. Zenek drukuje bez przerwy. Piętnasta matryca. Rozpakowuję kilkanaście ryz, jednocześnie pakując gotowe, jednocześnie fakty, wydarzenia, opinie . Północ.

Poniedziałek
Kawa, kakao, herbata, śniadanie, dwudziesta druga matryca, herbata, śmietana, dwudziesta szósta, obiad, trzydziesta, idziemy spać jeszcze przed wujowymi kurami.

Wtorek
Spaliśmy 12 godzin. Wuj na śniadanie przyniósł świeże pieczywo, od rana upał i smród. Zostało jeszcze 49 matryc, do procesu zostały dwa dni. Nie ma mowy, żebyśmy zdążyli nawet na drugi dzień. Przerywać czy nie przerywać? Stukam, pakuję, noszę ryzy tam i z powrotem. Nagle w drzwiach natykam się na obcego, elegancko ubranego mężczyznę. Uśmiecha się do mnie. Zaraz, przecież, tak, to wuj w garniturze i krawacie. Zaraz jedzie do Warszawy, na posiedzenie Towarzystwa Filozoficznego, którego jest członkiem. Rozmawiamy chwilę, wuj wygłasza apoteozę Jana Jakuba Rousseau, ale nagle stukot maszyny za ścianą ucicha, słychać tylko klnącego Zenka.
W pół słowa przerywam wujowi wykład i biegnę do drukarni – jeśli Zenek klnie, to coś musiało się wydarzyć. Umazany po łokcie usiłuje bezskutecznie skleić pękniętą matrycę.
– Co się stało? – pytam.
– Obciąłem sobie drugi palec – zaczyna wyjaśniać zdenerwowany Zenek.
– A kab to na rojsty? Tak ja mówił, drenemu do roboty nie brać się – wykrzykuje spanikowany członek Towarzystwa Filozoficznego, który przed chwila rozmawiał ze mną najbardziej literacką polszczyzną.
Napięcie prysło, obaj z Zenkiem zaśmiewamy się do rozpuku.
– Taż on od rękawiczki palec obciął – wyjaśniam wujowi, sam nie wiedząc, jak i kiedy wpadam w śpiewny dialekt. Wuj naburmuszony trochę naszym śmiechem rozpogadza się. Sprawa jest jasna: Zenek zużyty palec gumowy niechcący przepuścił z papierem przez powielacz i matryca nie wytrzymała. Skleić się nie da, bo dziura jest prawie na środku. Całe szczęście, że wuj jedzie do Warszawy.
Odkładam zrobioną część 37 strony w kąt, Zenek nakłada nową matrycę. Teraz muszę zlecić wujowi zadanie. Trzeba zadzwonić pod numer dyżurnej maszynistki, przedstawić się nazwiskiem Kwiatkowski i zapytać, czy chce kupić sztruks, który zamawiała, kiedy zaś ona zapyta, ile tego sztruksu jest, odpowiedzieć, że 37 metrów. Telefon zapisałem wujowi na kartce, historyjkę powtarzam, wuj powtarza za mną – jutro powinni nam dowieźć przepisaną matrycę.
Pojechał. Zaraz będzie ciemno. Dla odmiany słuchamy Warszawy. Mówią właśnie o śmierci Spychalskiego .
– Może teraz zaniesiemy ten twój wieniec? – pyta Zenek.
W pierwszej chwili nic nie rozumiem, później przypominam sobie jedne ze starych, zrodzonych w drukarni pomysłów. Kiedyś podczas kolejnej roboty zmarł nagle generał policji, wysoki funkcjonariusz MSW. Marzyło mi się wtedy pójście na pogrzeb z pięknym wieńcem ozdobionym wstęgami z napisem – „Nieodżałowanemu współpracownikowi – KSS ”. Przypuszczalne scenariusze śledztwa wśród adiutantów i podwładnych zmarłego pozwoliły nam zabić nudę niejednej godziny drukowania.
Pomysł do emerytowanego marszałka pasuje znacznie gorzej, ale Zenek pobudził moją wyobraźnię.
– Nie wiesz, kto zna włoski? – moje pytanie jest dla Zenka zupełnie zagadkowe.
– A po co ci? Może ktoś z kurii – odpowiada jednak przytomnie.
– Kuria mnie słabo urządza. Wolałbym kogoś ze znajomych. Pomysł jest prosty: w przeddzień procesu zadzwonić wieczorem do gen. Krzysztoporskiego i powiedzieć „Buona sera (dalej niestety po włosku nie umiem). Czy szef SB? Tu Czerwone Brygady. Właśnie przyjechaliśmy do Warszawy. Pan wie, że bardzo nie lubimy sędziów, którzy skazują niewinnych ludzi? Do jutra”.
Mamy teraz zabawę do północy. Scenariusze paniki Służby Bezpieczeństwa. Rewizje w hotelowych apartamentach obywateli włoskich, gmach sądu obstawiony przez wojsko, sędzia Aleksandrow pije szklankami walerianę i tak dalej, i dalej. Zenek nawet nie słucha radia, nie wiadomo kiedy dojechaliśmy do 44 matrycy, jest 23 – dziennik. Chojeckiego pełno wszędzie. W „Timesie” wywiad, w „Le Soir” wielki artykuł, protestują amerykańscy drukarze i brytyjscy prawnicy, wydaje oświadczenie, że uruchomi wszystkie dostępne środki działania, przedstawiciel Amnesty International w drodze, związek akowskich kombatantów mówi o drukarzach w najcieplejszych słowach – szykuje się wielki dzień, a my w drukarni.

Środa
Zaraz po północy wraca wuj, już od progu wszczynając dyskusję o Brzozowskim. Brutalnie przerywam, żeby dowiedzieć się, co z matrycą.
– At, coś pan pokręcił – macha ręką wuj. – Dzwonia, pytam, czy pani Kwiatkowska, a ona mnie mówi, że pomyłka. Tak sprawdziłem numer, dzwonia drugi raz, pytam, czy ten – ten, mówi, ale Kwiatkowska żadna nie mieszka. To ja jej na to: mnie tu trzeba było zadzwonić, czy ona ma 37 metry welwetu. Tak ona i o welwet stała rozpytywać i ja rozłączył sia.
Usiłujemy obaj zachować kamienne twarze, dziękujemy wujowi i zaręczamy, że jakoś wszystko ułoży się, choć do końca nie jesteśmy pewni, czy Ela go zrozumiała. Jeszcze na nowej dawce kakao dociągamy do 50 matrycy i o piątej rano idziemy spać. W południe budzi nas Jurek, który przywiózł matrycę. Ma także dwie matryce „Pulsu”, bo przy składaniu okazało się, że jednej strony zrobiliśmy za mało o sto egzemplarzy i trzeba dodrukować.
Jurek jeszcze nigdy nie był w drukarni, a chciałby spróbować przyuczyć się do zawodu i dlatego Mirek go przysłał. Jest w białych dżinsach i oczywiście nie ma roboczego ubrania. Twierdzi, że będzie ostrożny i na pewno się nie pobrudzi, ale obaj z Zenkiem znamy swój fach i wiemy, że to nierealne. Szczęśliwie od wuja daje się pożyczyć jakiś stosowniejszy strój. Uczeń nie nowina, niejednego już mieliśmy, ale mało który wytrzymywał. Najzdolniejszy był Tadeusz – niedrukowany pisarz, który błyskawicznie chwycił fach i założył własną ekipę.
Zjawia się wuj z kolorowym portretem Marszałka w ręku.
– Jak dwóch było, jeszcze mogło być bezhołowie, ale jak jest trzech, tak musi być i Komendant – wyjaśnia, zawieszając monidło na ścianie. Teraz wy naprawdę imienia J.P. – dodaje, patrząc z lubością na swoje dzieło.
Pomału wprowadzamy Jurka w tajniki zawodu. Na razie idzie to dość opornie, ale za to mamy nowego kompana do rozmowy. Nie znamy go bliżej, więc jakiś czas zejdzie nam na opowiadaniu o sobie.
Skończyliśmy odłożoną trzydziestą siódmą, robimy już pięćdziesiątą drugą. Jurek pyta, czy wiemy, jak jechał do drukarni papier, na którym pracujemy. Historia okazuje się fascynująca: na rewizji znaleziono u kogoś kartkę z trzema adresami. Nie było na niej co prawda napisane, co się pod nimi kryje, ale że były to adresy trzech mieszkań, w których przechowywano papier, trzeba było działać natychmiast. Wiadomo, że zanim biurokratyczna machina policyjna przeanalizuje znalezisko i podejmie decyzję, papier można uratować. I rzeczywiście, z jednego mieszkania wywieźliśmy go bez przeszkód – opowiada Jurek. – Druga porcja papieru była u Agnieszki, która mieszka w domu sąsiadującym z domem jednego z członków -u. Kiedy zajechaliśmy po papier, ubecy kręcili się po ulicy. Mieliśmy nadzieję, że pilnują nie mieszkania Agnieszki, której zresztą nie było w Warszawie, ale jej sąsiada. Po cichu, nie zapalając światła, zabraliśmy papier z mieszkania i władowali do przygotowanego fiata. Niestety za nami ruszyły dwa inne. Po chwili na Wisłostradzie do grupy trzech wozów dołączył czwarty. Policjanci najwidoczniej nie chcieli nas zdejmować, ale jak zwykle liczyli, że ich gdzieś zawieziemy, więc usiłowali udawać, że wcale za nami nie jadą, ot, przypadkowo samochód za samochodem.
– Na tym zresztą opierał się cały pomysł – kontynuuje opowieść Jurek, zapalając się. – W pewnym momencie czwarty samochód naszej kolumny wyprzedził dwa policyjne i znalazł się bezpośrednio za wozem z papierem. Policjanci nie przeciwdziałali, uważając widocznie, że tak jest nawet lepiej, bo mogą nas widzieć, a kto inny siedzi na kółku. Nagle skręcamy w wąską boczną uliczkę, z obu stron zastawioną parkującymi samochodami. I nagle w najwęższym miejscu jadący za nami samochód psuje się. Staje, widzimy, jak kierowca wysiada, podnosi maskę, z tyłu nadbiegają tajniacy. Pełny gaz, zakręt, jeszcze jeden. Udało się.
– Trzecia porcja papieru niestety wpadła. Policjanci oświadczyli właścicielowi mieszkania: jak wyda papier bez szukania, to nie zrobią mu rewizji. Opróżnili piwnicę i odjechali – kończy swoją opowieść Jurek.
Zrobił się wieczór, gadamy, zostało dwadzieścia matryc. Jutro o 9 zaczyna się proces Mirka. Widać już, że zdążymy na drugi dzień. Jurek już jako tako obstukuje ryzy, z pakowaniem radzi sobie zupełnie dobrze. Teraz będą drugie strony, więc na parę godzin idę spać.

Czwartek
Jurek budzi mnie trochę po północy. Po szklance herbaty i kawale kiełbasy czuję się prawie wypoczęty. Zaczynam namawiać Zenka, żeby się położył na trochę, to dociągniemy do końca bez postoju. Oglądam 15 pozostałych matryc. Dwie ostatnie, tak jak mi się wydawało, nie zajmują całej kartki, więc obcinanie dolnej partii mi nie grozi. Udało się Zenka przekonać – wydziwia jak zwykle, ale idzie spać.
Pracujemy we dwójkę z Jurkiem. Bałagan w drukarni rośnie. Podaję znacznie wolniej od Zenka, ale Jurek jako debiutant i tak nie może nadążyć z uklepywaniem. Koło szóstej rano jestem w połowie swojej trzeciej, już normalnej wielkości matrycy, kiedy budzi się Zenek, zły, bo obiecałem, że go obudzę o trzeciej. Wyganiamy spać Jurka, który twierdzi, że czuje się zupełnie dobrze, ale jest przecież bardzo zmęczony.
Śniadanie. Ostatnie w drukarni. Nie możemy patrzeć na jajka, przegryzamy trochę chleba z serem, ja zjadam jeszcze puszkę szprotek, Zenek robi sobie kornfleksy na mleku, jeszcze ostatnie ogórki z zapasów i do roboty. Teraz każda matryca to odczuwalny krok do wyjścia na świat. W południe pozostało jeszcze siedem, wstaje Jurek, zaczynamy pomału porządkować lokal. Rozrabiam jeszcze trochę farby i można już myć i pakować mikser, sitko i jeden garnek, wreszcie wlewamy resztę farby do bębna, Zenek cały czas podaje, ja obstukuję ostatnie ryzy, koniec, teraz już będą drugie strony, tylko pakowanie.
Jeszcze trzeba uporządkować gotowe paczki w świronie, bo każdy komplet „Biuletynu” składający się z 500 egzemplarzy będzie zabierany do składania w inne miejsce i chodzi o to, żeby w transporcie nic się nie pomieszało.
Dochodzi ósma wieczorem. Zenek kończy ostatnią matrycę. Zbieram do wielkiego papierowego worka braki z podłogi i robię w ogrodzie wielkie ognisko. Zenek skończył. Teraz tylko mycie maszyny. Wylewamy resztki farby z bębna, wlewamy olej, potem tylko trochę rozcieńczony wodą Puch; ostatnia faza mycia bębna jest najobrzydliwsza, bo w terpentynie. Zenek robi to jednak dokładnie, bo pozostawione resztki zaschniętej farby bardzo utrudniałyby następną robotę.
Jednocześnie ja czyszczę mechanizmy maszyny, pokryte grubą warstwą papierowego kurzu, pozalewane farbą. Trzeba to wszystko rozkręcić, umyć naftą, naoliwić, wreszcie złożyć na powrót. Zwijamy się jak w ukropie, żeby zdążyć przed nocą dotrzeć do Warszawy. Wolna Europa nadaje jakieś enigmatyczne wiadomości z procesu, dowiadujemy się głównie, że Mirek [Chojecki] nie przyznał się do winy. Kończymy mycie maszyny, Jurek składa 50 odłożonych egzemplarzy „Biuletynu” – jaskółek, które już za godzinę-dwie pójdą w miasto.
Jeszcze maszyna do skrzyni i do świronu, meble na miejsce, myjemy się, żegnamy z wujem, zostawiając mu dwa „Biuletyny”; rzeczy do toreb i do Warszawy. Idziemy z ciężkimi torbami w stronę dworca, ale oto nadarza się taksówka. Zarobiliśmy na nią – nie będziemy oszczędzać. Do Warszawy. Odwozimy Jurka pod dom, umawiamy się na jutro w sądzie i jedziemy pod dobrze znany adres, zameldować o skończeniu roboty i last not least wziąć wypłatę.
Dojechaliśmy. Jest ledwie po jedenastej wieczorem, więc jak na dysydenckie obyczaje pora zupełnie przyzwoita. W mieszkaniu pełno ludzi – co najmniej połowa redaktorów „Biuletynu”. Nie spodziewali się nas dzisiaj, gratulują, oglądają nowy numer, wydzierają nam prawie wszystkie egzemplarze. Dopytujemy się o numer sali i o godzinę rozprawy. I tu jak w łeb – sprawa skończona, przed godziną zapadł wyrok. Sewek [Blumsztajn] właśnie przyjechał z sądu.
Czujemy się, jakby ktoś z nas wypuścił powietrze. Znowu drukarnia nam coś zabrała. Zenek z księgowym „Biuletynu” obliczają nasz zarobek, bardzo wysoki ze względu na tempo roboty, jeszcze tylko potrącenie 5% na kasę naszego Cechu Niezależnych Poligrafów, Zenek odlicza część Jurka, resztę dzieli na pół – ale tym razem niewiele mamy z pieniędzy przyjemności, dominuje uczucie zawodu, u Zenka związanego po prostu z niespożytą aktywnością, dla mnie to jeszcze jeden świetny dziennikarski temat, który przepadł.
Ale wszyscy wokół cieszą się, jutro wychodzi Bogdan [], „Biuletyn” gotowy, jeszcze tylko trzeba go wywieźć z drukarni do punktów składania. Widzimy zaspanymi oczami kartki, na których Sewek pisze adresy, pod które będą rozwozić, ktoś daje nam zimne piwo. Północ. Do domu, do wanny, do wanny.


PS. Wszystkich naszych czytelników, także i tych, którzy czytają nas służbowo, informujemy, że związek przedstawionych zdarzeń, faktów i osób z rzeczywistością jest nieprzypadkowy, ale głęboko przemyślany i autor ponosi zań odpowiedzialność. Autor nie sprawdził tylko jednej rzeczy: czy w Rembertowie, w którym nigdy w życiu nie był, nie ma przypadkiem ulicy Zielonej i czy nie mieszka tam przypadkiem p. Nowicki.

Mirkowi Chojeckiemu

Lata całe byłem przekonany o sensowności i ważności przekonywania; wydawało mi się, iż jeśli umie się znaleźć argumenty, świadczące o słuszności jakiejś sprawy czy jakiegoś poglądu i, co ważne, zdoła się je podać w sposób przekonywający - rzecz jest w zasadzie załatwiona, kiedy przez parę lat, mając możność pisania w rozmaitych pismach z "Polityką” na czele, nie mogłem wielu rzeczy powiedzieć ze względu na blokady redakcyjne i cenzuralne, żyłem w fałszywym przekonaniu, że gdyby bariery te pękły, gdyby można było napisać wszystko - nie trzeba by już niczego więcej...

Z Zenonem Pałką, drukarzem Niezależnej Oficyny Wydawniczej NOW-a, rozmawia Paweł Sowiński

Paweł Sowiński: W 1971 r. rozpoczął pan zasadniczą służbę wojskową. Wyrzucono pana z wojska za wegetarianizm?

Zenon P.: Nie powiedzieli, za co mnie wywalają. Zjawiłem się w armii z wielką torbą jabłek. Oświadczyłem, że jestem wegetarianinem. Potem konsekwentnie jadłem tylko ziemniaki, surówki, chleb i ser. Po dziesięciu miesiącach stwierdzono, że się jednak nie nadaję do służby wojskowej.
We wczesnych latach siedemdziesiątych byłem hipisem, we Wrocławiu założyłem wraz z przyjaciółmi Towarzystwo Przyjaźni Polsko-Indyjskiej. To była nasza wolność hipisowska. Policja próbowała przeszkadzać. W r. pierwsze materiały opozycyjne – wówczas jeszcze przepisywane na maszynie – dostałem od „Dreptaka”, hipisa, który przywiózł do Wrocławia bibułę z Krakowa. Wraz z „Bizonem” zajęliśmy się rozpowszechnianiem niezależnych materiałów. Nierzeczywistość Kazimierza a – pierwszą powieść krajowego pisarza wydaną poza cenzurą (1977) – wydrukowałem na powielaczu denaturatowym w mieszkaniu Basi, dziewczyny „Dzikiego”, znanego wrocławskiego hipisa.

P.S.: Potem wszedł pan na całego w produkcję bibuły. Byliście razem w Janem Walcem parą drukarską.


^{Zenon Pałka i Jan Walc w drukarni. Autor zdjęcia nieznany}

Z.P.: Żaden z nas nie był zawodowym drukarzem. Jestem z wykształcenia informatykiem, po szkole elektronicznej. Nie mieliśmy w pełni opanowanej technologii powielania. Trochę czytaliśmy, rozmawialiśmy z fachowcami (ale ostrożnie), uczyliśmy się metodą prób i błędów.
Janek Walc był jednym z najporządniejszych ludzi, jakich znałem. Długie dni i noce spędzaliśmy razem. Wprowadzałem go w drukowanie. Sporo drukowaliśmy dla Niezależnej Oficyny Wydawniczej NOWA, m. in.
Najlepsze warunki pracy były właśnie u Walców, w ich willi w Podkowie Leśnej. Czułem się tam najlepiej. Duża piwnica, niezłe miejsce do spania, dobre jedzenie i – najważniejsze – towarzystwo. Janek, świetny rozmówca, dużo opowiadał; dyskutowaliśmy. To było nie tylko powielanie, ale przeżycie intelektualne, życiowe, którego nigdy nie zapomnę.
Czasami drukowaliśmy w małych piwniczkach, siedząc na węglu, który bywał w takich miejscach składowany. Niemal nie można było się ruszyć. Innym razem rozłożyliśmy się w drewnianym domu wśród wielkich sadów pod Warszawą. Izolowaliśmy się od ludzi, by nie usłyszeli odgłosu maszyny. Podczas drukowania leciało Radio Wolna Europa. Chcieliśmy wiedzieć, co się dzieje. Nagle słyszymy, że wybrano Karola Wojtyłę na papieża. Jakaż to była radość! Tańczyliśmy, cieszyliśmy się. Wstąpiła w nas nadzieja, że ten wybór mocno nas pchnie do przodu w walce z komuną.

P.S.: Zachowały się dwa zdjęcia z drukarni piwnicznej w willi Walców.

^{Jan Walc w drukarni w Podkowie Leśnej. Copyright Zenon Pałka}

Z.P.: Kolorowe, z wiosny 1980 r. Na jednym Janek, na drugim ja. To są jedyne zdjęcia z Podkowy Leśnej, jakie sobie zrobiliśmy. Powielacz na zdjęciu to amerykański A.B. Dick, nasza najlepsza maszyna. Najpierw długo z nią walczyliśmy, by ją lepiej poznać. Niesforna. Nie mogliśmy dobrać farby, a ona odwdzięczała się brzydkim drukiem. Ale w końcu ją opanowaliśmy.
Nie miała automatycznego podajnika, musieliśmy podawać papier ręcznie. Janek próbował pracować jako „podajnik”, ale nie potrafił się dobrze wsłuchać w stukot maszyny. By zachować tempo albo zwiększać je, trzeba było mieć dobry słuch. Ja zajmowałem się papierem, a Janek ze smutkiem stwierdzał, że pozostaje mu rola „odbieracza”.
Mieszaliśmy olej lniany z farbami drukarskimi, by uzyskać właściwą konsystencję. Druk nie powinien być zamazany ani cieknący. Gęstość farby zależała od temperatury otoczenia. Trzy, cztery dni pracowaliśmy dzień i noc, by farba nie zastygła w czasie druku. Inaczej trzeba byłoby czyścić maszynę od nowa, a to była papranina.
Maszyna hałasowała, stąd jestem sportretowany w Wolnej wałkowej ze słuchawkami na uszach. Słuchaliśmy muzyki, ale również czytaliśmy to, co drukowaliśmy. Janek bardzo lubił poprawiać błędy ortograficzne na matrycy białkowej, rzadko się jednak zdarzały.
Podpisywaliśmy się Wolna Wałkowa Drukarnia Polowa im. J.P. Pod tymi inicjałami krył się Józef Piłsudski. To Janek wymyślił. Był piłsudczykiem, ale środowisko niezbyt. Stąd ten kamuflaż – J.P.

P.S.: Czuliście ryzyko wpadki?

Z.P.: Za każdym razem istniało prawdopodobieństwo, że coś się posypie, ktoś wyda. Nie baliśmy się jednak siebie nawzajem. Przesiedzieliśmy się jednak parokrotnie w areszcie. Podczas schwytania przez esbecję staraliśmy się krzyczeć: jesteśmy aresztowani, nasze nazwiska, numer telefonu Jacka Kuronia. To pomagało.

.S.: Krążyła taka rymowanka: „Choć pobity Zenek Pałka, nic nie wstrzyma ruchu wałka”.

Z.P.: To oczywiście Janek ułożył. Pobito mnie w Komendzie Wojewódzkiej Milicji Obywatelskiej na ul. Łąkowej we Wrocławiu w 1979 r., gdyż odmawiałem odpowiedzi na pytania podczas przesłuchań i nie chciałem niczego podpisywać. Nauczyła mnie tego Bogusia , moja „matka chrzestna”, która wprowadzała mnie do środowiska korowskiego.
To się esbekom nie podobało, więc wysłali mnie „na dołek” z poleceniem ostrego bicia. Dwóch rosłych ntów wyciągnęło lagi – jakby gigantyczne skarpety napełnione piaskiem. Tak mnie poturbowali, że przez tydzień leżałem z odbitymi nerkami, sikałem krwią dosłownie. Dlatego Janek napisał tę rymowankę w „Biuletynie Informacyjnym”.

P.S.: Jak to się stało, że drukował pan w Warszawie? Mieszkał pan przecież we Wrocławiu...

Z.P.: Bogusia poznała mnie w Warszawie z Mirkiem Chojeckim, który zakładał właśnie NOW-ą. On zaproponował mi pracę. Spróbowałem, bardzo mi się spodobało i zostałem. Ale drukowałem nie tylko z ludźmi z Warszawy. Pracował często ze mną Antek Roszak z Wrocławia. Również Jurek „Dreptak” wielokrotnie nam pomagał.
Przy tej okazji powinienem wspomnieć o moim „ojcu chrzestnym” – Zbyszku Garwackim, który poznał mnie z Antkiem Macierewiczem jeszcze w r.

P.S.: W sierpniu 1980 r. znalazł się pan w Stoczni Gdańskiej.

Z.P.: Byliśmy większą grupą w pobliżu, w Dębkach, na wakacjach – m.in. Mirek z rodziną, Wildsteinowie, Mariusz Wilk z żoną, Henryk Zieliński. Najpierw do Gdańska pojechał Mirek, wrócił do Dębek z informacjami, że w stoczni zaczął się strajk. Wtedy pojechaliśmy wszyscy – każdy osobno. Bronka, Mariusza i Heńka dorwała Służba Bezpieczeństwa, nam z Mirkiem udało się dostać do stoczni. Mirek wkrótce wpadł podczas przemieszczania się do innej części Gdańska. Mariusz Wilk, którego esbecja wysłała do Wrocławia i tam wypuściła, wrócił natychmiast do Gdańska i wspomagał strajkujących.
Tuż przed końcem strajku w stoczni wróciłem do Wrocławia, wylądowałem w strajkującej zajezdni tramwajowej przy ul. Grabiszyńskiej. Potem zaangażowałem się w prace poligraficzne, zajmowałem się też organizacją pierwszej telegraficznej agencji informacyjnej NSZZ na Dolnym Śląsku (przydały mi się nauki nabyte w wojsku, gdzie próbowano zrobić ze mnie telegrafistę...). Z tego powstała potem codzienna gazetka Solidarności „Z dnia na dzień”. Stworzyliśmy też tygodnik „ Dolnośląska”. Robiliśmy wtedy wszystko na raz, pracując często znowu 24 godziny na dobę...
W marcu 1982 r. wpadłem ręce SB. Po miesiącu aresztu (prokurator wojskowy „nie znalazł wystarczających dowodów, że w stanie wojennym produkowałem, przetrzymałem i rozpowszechniałem wrogie materiały grożące interesom PRL”) zostałem wysłany do więzienia w Nysie, gdzie siedziałem do końca lipca 1982 r. jako internowany.

P.S.: Kiedy zakończył pan pracę w obiegu niezależnym?

Z.P.: Wyszedłem z więzienia, gdy wystąpiłem o wyjazd na stałe z kraju. Przez pół roku udawało się nam z żoną jednak nie wyjechać. Potem zaczęto grozić „konsekwencjami” mojemu teściowi. Nie mieliśmy pracy, byliśmy z żoną na jego utrzymaniu. Moja mama została usunięta z pracy z dnia na dzień zaraz po 13 grudnia, odchorowywała to latami. Tato już od czasu mojego „nielubienia” wojska został wysłany na bardzo skromną rentę, z której utrzymywał jeszcze moich dwóch młodszych braci.
Ostatniego dnia lutego 1983 r. wyjechaliśmy do Niemiec – z zamiarem dalszej podróży do Paryża, gdzie od początku stanu wojennego mocno działał Mirek Chojecki. Jednak o azyl musieliśmy wystąpić w Niemczech (pierwszym kraju, w którym znaleźliśmy się jako uchodźcy). I tam też zostaliśmy. Nigdy nie udało się nam dotrzeć do Paryża. Ale jedna z nitek pomocy dla podziemnej Solidarności z Paryża prowadziła przez nasze mieszkanie w Monachium.

Mirkowi Chojeckiemu – założycielowi NOW-ej¹

(…) Nasze szczenięce lata to okres zazdrości czy nawet pretensji do losu, czy czasami wręcz do Was, że nasze harcerskie podchody zostają tylko podchodami, że my nie możemy, nie mamy okazji do walki o Polskę, to dziwne lata dojrzewania i nauki, gdy słowa „kamienie na szaniec” poznawaliśmy najpierw z akowskiej legendy, aby dopiero później odnaleźć je w testamencie Słowackiego. I nie stanowiły one dla nas wstrząsającej metafory, ale były zwykłym określeniem rzeczywistości, w której przyszło nam rosnąć. Chowani w cieniu Waszej legendy musieliśmy przyjąć jako swoje tradycje wszystkich narodowych powstań, tradycje polskiego romantyzmu. I chociaż były to dzieje tak dawne, nie mogły pozostać dla nas tylko historią, pozbawionym bezpośredniego związku ze współczesnością abstraktem, bo podchorążowie ze Starówki objaśniali nam podchorążych spod Belwederu.
I stało się tak, że jedyne w dziejach PRL zamieszki, w których nie chodziło o relacje między płacami a cenami to walka podjęta przez nasze właśnie pokolenie z władzami PRL-u, walka o Adama Mickiewicza. Podobnie jak Mirek nie miałem jeszcze wówczas 20 lat i podobnie jak Mirek pierwszy raz znalazłem się w więzieniu. Wasza walka, na której nauczyliśmy się życia, uczyliśmy się historii, uczyliśmy się Polski, pozwoliła nam stanąć w obronie narodowej godności, pozwoliła przeciwstawić przemocy-wartości.

Nasz protest z 1968 roku nie był w pełni przez nas samych zrozumiany, był w pierwszym rzędzie odruchem i to właśnie odruchem ukształtowanym w ogromnej mierze przez Wasze, akowskie dokonania. I był to odruch niezmiernie szlachetny, ale bez ludzi takich jak Pani syn pozostałby odruchem tylko. O ile bowiem łatwiej zareagować na bodziec, zwłaszcza tak silny jak milicyjne pałki i gazy łzawiące, niż podjąć decyzję o mozolnej pracy!

Było w Warszawie mojej młodości przekonaniem powszechnym, że prasa kłamie, a uniemożliwia druk najwartościowszych dzieł literackich, że ludzie czekają na słowo.
Czekaliśmy wszyscy i mogli jeszcze długo czekać, bo wydawało się, że nic tu zrobić nie można, kiedy władza kontroluje nawet treść ślubnych zaproszeń czy nekrologów. Myśl Mirka o założeniu wydawnictwa, które przełamałoby państwowy monopol wymagała podobnej determinacji, co decyzja zastrzelenia najlepiej pilnowanego SS-mana Warszawy. To, czym dysponował, pozostawało w śmiesznej dysproporcji do rozległych zamierzeń, ale sprawą w najlepszym rachunku najistotniejszą pozostawało dla Mirka poczucie, odpowiedzialności, przekonanie, że nie wolno czekać na cud, że będziemy mieli w Polsce to, co zrobimy sami.

Nic Mirka nie obligowało do podjęcia walki z totalitarną władza na polu walki dla niej najważniejszym – polu prawdy -można by naliczyć dziesiątki i setki pisarzy, dziennikarzy, humanistów, którzy z racji swej profesji byli do podjęcia tej walki znacznie bardziej predestynowani, ale nie jest przecież przypadkiem , że to właśnie Pani syn znalazł w sobie tę odpowiedzialność za polską kulturę, to poczucie obowiązku, które kazało mu nie oglądać się na innych, ale właśnie założyć NOWĄ tak, jak ją założył gołymi rękami.
Nie było ani papieru, ani farby, ani maszyn, nie było potrzebnych umiejętności i jeszcze policja na karku, akurat dość, żeby rozgrzeszyć się z bezczynności, z powszechnego czekania na lepsze czasy. Gdy bowiem Wasza legenda uczyła życia aktywnego, uczyła odpowiedzialności w każdej chwili i za wszystko, co się dookoła dzieje, jednocześnie codzienna praktyka funkcjonowania naszego kraju uczyła nas bierności i odstraszała od działania, nakazywała zgodę na wszystko, co zastane, zgodę na powolne płynięcie z prądem. W szkole, na uczelni, w pracy trenowano nas nieustannie w fatalizmie, przyuczano do roli manipulowanych przedmiotów, uczono godzić się, że istotne decyzje podejmowane będą przez kogo innego. Słowem usiłowano nas przekonać, że Polska to nie nasza rzecz, że my nie jesteśmy w niej gospodarzami.

I każde niezależne działanie kogoś z naszego pokolenia jest zwycięstwem Waszej legendy nad zaaplikowaną nam szkoła konformizmu, jest jeszcze jednym Waszym zwycięstwem. Bo w tej walce nie ma i nie może być klęski – nie wierzyliśmy, że Wasza walka była bezsensowna, przegrana, daremna, że nic dobrego narodowi nie przyniosła. A jeśli nawet w chwili słabości mogło się komuś wydawać, że „zostanie po nas złom żelazny i głuchym drwiący śmiech pokoleń”², to już dziś widać wyraźnie, że racje miał inny poeta, ten, który mówił o sile fatalnej, przerabiającej zjadaczy chleba -może nie w aniołów, ale w Waszych następców.

Dlatego jeśli dziś Mirek siedzi w mokotowskim XII pawilonie, tym samym, w którym siedział Kazimierz Moczarski, jeśli został uwięziony za wprowadzenie w żywy obieg kultury polskiej dziesiątków tysięcy tak ważnych dla niej tomów, to Pani ból niech w jakiejś mierze łagodzą te wszystkie książki, te i następne, które jeszcze wydamy, które jeszcze wyda Mirek. Bo nie miał racji Mickiewicz, nawet gdyby już nic więcej nie udało się nam zrobić, pozostanie coś więcej niż krótki płacz kobiecy i długie nocne rodaków rozmowy.
Tak jak coś więcej pozostało nawet z Waszych klęsk.

1. Fragment listu do Marii Stypułkowskiej-Chojeckiej, legendarnej łączniczki Kamy, uczestniczki zamachu na Kutscherę.
2. Tadeusz Borowski „Gdziekolwiek ziemia” , przyp. redakcji

Test opublikowany po angielsku pod tytułem: Unofficial publishing , w piśmie Index of Censorship Journal Volume 8, Issue 6, 1979

Dzisiaj, pod koniec 1978 roku, jesteśmy już w Polsce tak przyzwyczajeni do niezależnych wydawnictw, zarówno o charakterze gazetowym jak książkowym, że trudno sobie wyobrazić rzeczywistość społeczna i literacka bez nich, a przecież jeszcze dwa lata temu nikomu w Polsce nie śniło się publikowanie czegokolwiek poza państwowym monopolem wydawniczym.

Rzecz jasna, zgodnie z polska tradycja narodowa, wywodzącą się z epoki dziewiętnastowiecznych walk o odzyskanie niepodległości, pierwsze w podziemnym obiegu zaczęły funkcjonować wiersze, z tym jednak, że były one przepisywane prywatnie, najczęściej przez samych autorów lub ich przyjaciół kursowały jedynie w bardzo wąskim środowisku. Przeważnie nie miały one charaktery książkowego, ot, po prostu były maszynopisami przechowywanymi w kartonowych teczkach czy papierowych kopertach.

Rozpowszechnianie tych tekstów nie było jeszcze pojmowane jako działalność mająca na celu przełamywanie państwowego monopolu informacyjnego – było po prostu tak, że nawet wiersze niewzbudzające oporu cenzury musiały czekać na druk kilka lat, co władze tłumaczyły brakiem papieru. W tej sytuacji krążenie maszynopisów środowisku literackim było zjawiskiem jak najbardziej naturalnym. Trudno dziś powiedzieć, gdzie i kiedy nastąpił przełom – na pewno psychologiczna bariera, od czasu pokonania której można mówić o niezależnych wydawnictwach, było zaopatrzenie maszynopisów okładki i – oczywiście – ich sprzedawanie.

Przypadek sprawił, że miałem okazję uczestniczyć w narodzinach jednej z takich książek jesienią 1976 roku. Oto mój przyjaciel Andrzej Celiński, dziś członek  KSS KOR i twórca latającego uniwersytetu namówił mnie latem 1976 na współudział w organizacji wieczorów poetyckich poetów w środowisku studenckim popularnych, a jednocześnie mających trudności z drukiem swoich tekstów. Andrzej miał zajmować się organizacją sali i zapraszać słuchaczy, ja zaś miałem zapraszać pisarzy i ewentualnie wygłaszać słowo wstępne.

Pierwszy wieczór naszego klubu miał się odbyć w Domu Kultury jednej z peryferyjnych dzielnic Warszawy, a jako jego bohater zaproszony został Stanisław Barańczak. Na kilka godzin przed rozpoczęciem imprezy kierownictwo Domu Kultury na interwencje „z góry” cofnęło zgodę na wykorzystanie Sali: decyzja ta, mająca w zamierzeniu uniemożliwić odbycie wieczory poetyckiego, przyczyniła się w efekcie do czegoś wręcz odwrotnego: ponieważ prelegent został ściągnięty z odległego o 300 km Poznania uważaliśmy, że impreza odbyć się musi i w ten sposób zainaugurowana została działalność funkcjonującego po dziś dzień salonu artystyczno-literackiego w prywatnym mieszkaniu Anny i Tadeusza Walendowskich, gdzie co dwa tygodnie odbywają się imprezy poświęcone twórcom spoza kręgu objętego państwowym monopolem.

Wiersze Barańczaka podobały się bardzo i słuchacze prosili kilkakrotnie o czytanie niektórych z nich, a po zakończeniu wieczoru cisnęli się do poety z prośbą o umożliwienie ich przepisania, toteż zwróciłem się do umówionego już na następne spotkanie Adama Zagajewskiego z prośbą, aby pozwolił przepisać w pewnej ilości egzemplarzy wiersze, które ma zamiar odczytać. Wierszy tych było siedemnaście i przepisałem je na maszynie w pięćdziesięciu egzemplarzach. Kiedy praca ta była na ukończeniu, zorientowałem się w konieczności wytworzenia okładki – bez niej bowiem gotowe już zbiorki wierszy wyglądały jakoś biednie. Nie bardzo wiedząc, jak zabrać się do zrobienia okładki zapytałem o to zaprzyjaźnioną młodą plastyczkę. Akurat miała wolny wieczór, wieczór, a że czasu było niewiele, od razy przystąpiliśmy do roboty. Arkusze czarnego kartonu pocięte zostały na odpowiednie kawałki, a z gumy do wycierania wycięliśmy litery składające się na nazwisko autora i tytuł – „Wiersze”, a następnie po jednej literze wystemplowywaliśmy napis na wszystkich pięćdziesięciu okładkach, z których każda została również ozdobiona jakimś abstrakcyjnym akcentem.
W ten sposób powstała książka tym oryginalniejsza, że każda z 50 okładek różniła się od pozostałych. Dla bibliofilów mogę dodać, że na dwie ostatnie nie starczyło czarnego kartonu i zrobione zostały z białego. Wszystkie tomiki zaopatrzone zostały w stronę tytułowa, na której oprócz tytułu i nazwiska autora znalazł się jego odręczny podpis i kolejny numer od 1 do 50.

Wieczór Adama Zagajewskiego odbył się w klubie spółdzielni, mieszkaniowej, którego gospodarze nie zorientowali się na czas w niesłuszności imprezy: po jego zakończeniu rozpakowałem tomiki i poprosiłem, aby nabywcy wrzucali do czapki „co łaska”. Książek błyskawicznie zabrakło, a w czapce znalazło się ok. 2500 zł, tzn. kwota trzykrotnie przekraczająca honorarium za wieczór autorski ustalone przez Związek Literatów.
Wieczór ten – właśnie ze względu na sprzedaż książek – odbił się w Warszawie szerokim echem (tak szerokim, że red. Rakowski wyrzucił mnie zań z „Polityki”) i był jednym z licznych na pewno zdarzeń uświadamiających nam potrzebę wydawania książek.

Napisałem „nam”, ale trudno dziś bez popełnienia anachronizmu zastąpić ten zaimek rzeczownikiem. „KOR” działał wtedy zaledwie od miesiąca czy dwu, nikt nie nazywa ł nas jeszcze dysydentami, samiśmy zapewne uważali, że nazywanie się „opozycją” byłoby za poważne i mocno na wyrost, nie mówiąc już o barierze strachu, jaka trzeba pokonać, by samego siebie nazwać w sposób odcinający od oficjalnego życia…
Wspominam o tym dlatego, żeby pokazać, że wcześniej nie było w Polsce infrastruktury dla drugiego obiegu dziel literackich, nie mówiąc już o czasopismach; istniejące społeczne zapotrzebowanie na autentyczną nieskrępowaną twórczość literacka czy nieocenzurowane wiadomości było tylko wewnętrzną potrzebą ludzi, którzy jednak nie czynili nic lub prawie nic, by tę potrzebę zaspokoić.

Rolę integrującą i aktywizująca środowisko pełniła trwająca prze kilka miesięcy konieczność przepisywania na maszynie obszernych komunikatów Komitetu Obrony Robotników, informującym o zakresie i charakterze represji stosowanych przez milicje i służbę bezpieczeństwa, zarówno w stosunku do robotników, którzy brali udział w strajkach, i demonstracjach, jak też członków i współpracowników KOR.
Treść tych komunikatów była tak przerażająca, że nie sposób było uchylać się od ich przepisywania, kiedy jeszcze nie dysponowaliśmy żadnymi formami ich powielania czy drukowania. Przepisywane więc z wielkim nakładem pracy Komunikaty, a potem pierwsze numery Biuletynu Informacyjnego ukazywały ogrom społecznego zapotrzebowania na bieżącą obiektywną informację o zasadniczych sprawach kraju, a także pozwalały stwierdzić szokującą prawdę, że czasopismo ukazujące się nawet tylko w maszynopisie stanowi istotny fakt społeczny, wprawiający wszechmocne zdawałoby się władze w panikę.

Wtedy też, jesienią 1976 roku grupa pisarzy zaczęła pracę nad pierwszym numerem almanachu literackiego „Zapis” i nie było jeszcze oczywiste, że stanie się on regularnie wychodzącym czasopismem. Był to czas, kiedy do działalności w ruchu opozycyjnym potrzeba było ogromnej odwagi, bowiem wszyscy czekali dnia, kiedy policja nareszcie zrobi porządek i wszyscy niepokorni znajdą się w więzieniu. KOR dokonał niewiarygodnego aktu odwagi podpisując imionami i nazwiskami swoje komunikaty – aktem równie znaczącym było podpisanie przez kilkunastu pisarzy swoich tekstów w I numerze „Zapisu”.
 
Ze względu na panujący w Polsce monopol wydawniczy środowisko literackie poddane było zawsze wyjątkowo silnej presji odstręczających od działań jawnie opozycyjnych. – Wydawało się, że narażenie się władzy musi prowadzić do uniemożliwienia uprawiania zawodu, a w konsekwencji do śmierci literackiej. Nie od razu stało się jasne, że publikowanie w „Zapisie” śmiercią literacka nie jest. I pierwszy numer wyszedł w maszynopisie w styczniu 1977 i przyszło poczekać jeszcze ładnych kilka miesięcy, zanim został powielony w takiej ilości egzemplarzy, aby można było mówić o jego społecznym, a nie tylko wąsko środowiskowym istnieniu.

Wtedy właśnie, gdy ukazywała się pierwszy numer „Zapisu” rozpoczęło się powielanie komunikatów KOR i Biuletynu Informacyjnego. Ogromną rolę odegrał tu jeden z młodszych członków KOR-u, Mirek Chojecki. Latem i jesienią brał on tak czynny udział w akcji radomskiej, organizując pomoc dla represjonowanych robotników i tyle razy bywał zatrzymywany przez milicje na 48 godzin, że niebawem znali go wszyscy radomscy milicjanci i tajni agenci, tak że nie mógł w żaden sposób wyrwać się spod ich czujnej opieki, co zupełnie uniemożliwiało efektywną pracę.
Jednocześnie bardzo prędko wyrzucono tego młodego naukowca z pracy w Instytucie Badań Jądrowych, nie miał więc gdzie wyładować swojej wrodzonej aktywności, aż znalazł dla niej ujście właśnie w działalności poligraficznej, z której znaczenia niby wszyscy zdawali sobie sprawę, ale jakoś nikt nie miał odwagi, by się jej podjąć, dysponując przecież na wstępie tylko gołymi rękami. Pamiętajmy, że w Polsce nie można kupić ani powielacza, ani matryc, ani farby, ani kserografu – słowem niczego, co mogłoby służyć do rozpowszechniania niebezpiecznych wiadomości. Nawet papier jest towarem bardzo trudno dostępnym, a bywają okresy, że sprzedaje się go tylko w specjalnym sklepie za okazaniem legitymacji Związku Literatów.

Istnieją więc trzy metody zdobycia potrzebnego sprzętu: ukraść, zrobić samemu albo przeszmuglować z Zachodu i zaiste żadne z tych rozwiązań nie jest łatwe. Pierwsze powielacze drukujące dokumenty KOR-u były małymi maszynkami spirytusowymi, pracującymi na klace hektograficznej, mogącymi dawać z jednej matrycy najwyżej 200 czytelnych egzemplarzy. W porównaniu jednak z przepisywaniem na maszynie był to wielki postęp i przez parę miesięcy właściwie niewiele działo się na froncie drukarsko-wydawniczym nowego.

Wydarzeniem niezmiernie ważnym było powstanie wiosna 1977 roku drugiego obok KOR-u niezależnego ruchu społecznego – Ruchu Obrony Praw Człowieka i Obywatela, (ROPCz-iO), który tez powołał swój organ prasowy - „Opinię”, w pierwszej fazie rozchodzącą się w maszynopisach.
W maju 1977, po demonstracji studenckie w Krakowie w związku ze śmiercią studenta Uniwersytetu Jagiellońskiego, Stanisława Pyjasa, doszło do aresztowanie ponad setki osób, z których większość rychło zwolniono, kilkunastu działaczy zatrzymano jednak w więzieniu. Władze starały się tak ich dobrać, aby aresztowanie kilkunastu tylko osób zdołało sparaliżować działalność KOR-u, okazało się jednak rychło, że ukazują się i Komunikaty i Biuletyn Informacyjny, a w dodatku w Lublinie grupa młodych ludzi powołała do życia Nieocenzurowaną Oficynę Wydawniczą (NOWA) i opublikowała pierwsze masowe wydanie „Zapisu” nr 1.

Tak więc aresztowanie grupy działaczy KOR-u okazało się i nieskuteczne i kosztowne, szczególnie ze względu na poważne naciski międzynarodowe, które tym razem dołączyły się do krajowych głosów protestu i groziły poważnymi restrykcjami ekonomicznymi wobec władz PRL, przeto tym ostatnim nie pozostało nic innego, jak zwolnić wszystkich więźniów politycznych, łącznie z robotnikami, którzy świeżo skazani zostali za udział w czerwcowych demonstracjach na wieloletnie więzienie.
Być może władze miały nadzieje, że realizują podstawowe żądania KOR-u skłonią go do rozwiązania się, odbiorą mu raison d’existence. Stało się 77, wprost odwrotnie: wypuszczenie na wolność naszych przyjaciół wprawiło środowiska opozycyjne w nastrój euforyczny; jeszcze raz uzyskała potwierdzenie mądra myśl markiza de Toqueville, że jeżeli reżim tyrański poczyna się liberalizować, paradoksalnie jego tyrania odczuwana jest przez społeczeństwo jeszcze silniej.

Amnestia była dla nas wyrazem słabości władzy i zachęcała do wzmożenia i rozbudowania działalności opozycyjnej, przeto dziesiątki zebrań i spotkań u schyłku lata 1977 poświęcone było nowym pomysłom i inicjatywom. Rzecz jasna wiele z nich dotyczyło działalności wydawniczej, choć, jak się rychło okazało, nawet w najśmielszych marzeniach nie rokowaliśmy jej tak wspaniałego rozwoju. Jeszcze sierpniu ubiegłego roku, podczas wakacyjnych wycieczek i spacerów dyskutowaliśmy z przyjacielem elektronikiem, jaka może być najwłaściwsza technicznie forma powielania książek przy założeniu, że nakłady nie mogą przekraczać stu egzemplarzy i założenie to wydawało się oczywiste.
Jesienią 77 roku w Warszawie powstała Niezależna Oficyna Wydawnicza NOWA – w pewnym sensie kontynuacja wspomnianej inicjatywy lubelskiej. Jej szef, Mirek Chojecki, od początku założył, że będzie ona działała na zasadach normalnego przedsiębiorstwa będącego na własnym rozrachunku. Na rozruch działalności NOWA otrzymała od KOR-u pożyczkę w wysokości 60 000 złotych i rozpoczęła wydawanie książek.
Było tu do rozwiązania kilka problemów z dziedziny ekonomii politycznej: jak wspomniałem kapitał zakładowy wzięto w formie kredytu, ale trzeba było jeszcze znaleźć środki produkcji ( i to zarówno maszyny i urządzenia, jak i surowce) i pracowników, pracowników wszystko w warunkach konspiracyjnych, ponieważ władze ograniczające swobodę działania policji w zakresie tępienia innych form życia opozycyjnego dają jej wolna rękę w tropieniu działalności wydawniczej i, co za tym idzie, musi być ona pieczołowicie ukrywana.

Z tego tez względu jako drukarnie służyły najczęściej wille położone na przedmieściach, bądź już poza miastem, na tyle obszerne, by oprócz sprzętu i papieru mogły pomiecie kilkuosobowa ekipę, która nie opuszcza miejsca pracy aż do jej zakończenia, kiedy to zarówno sprzęt jak i wydrukowane materiały przewiezione będą gdzie indziej. Chodzi o to, żeby wokół willi, gdzie mieści się drukarnia, nie było zbytniego ruchu, przychodzenia i wychodzenia większej ilości ludzi, co mogłoby zwrócić uwagę sąsiadów. W drukarni pracuje się non stop przez całą dobę, najczęściej na dwie dwunastogodzinne zmiany, aby sprzęt nie stał bezużytecznie, a ktoś z domowników musi zajmować się przez cały czas aprowizacja ekipy, przy czym firma pokrywa koszty utrzymania podczas pracy.

Drukarze zarabiają zupełnie dobrze, można nawet powiedzieć, że ich zarobki są wysokie, co uzasadnione jest i tym, że jest to praca wyczerpująca i bezustanna perspektywą 48-godzinnego aresztowania. Płacenie drukarzom ma też i te doniosła funkcję, że pozwala pozbawionym pracy działaczom opozycji na znalezienie godziwego zarobku bez uszczerbku dla prowadzonej przez nich działalności, a warto podkreślić, iż przy drukowaniu pracują też niektórzy członkowie  KSS KOR.

Policja usilnie pracuje nad wykryciem sieci naszych drukarń, jej zadanie jest jednak bardzo trudne ze względu na stałe zmiany ich lokalizacji. Policja próbowała przede wszystkim, i próbuje do dziś, inwigilacji osób związanych z pracami wydawniczymi, nie jest jednak w stanie śledzić ich niepostrzeżenie –np. w toku pracy zebraliśmy wcale pokaźny rejestr numerów rejestracyjnych samochodów, którymi poruszają się tajni agenci. Jeśli ktoś jadący np. do drukarni stwierdzi, iż jest obserwowany, istnieje cały katalog sposobów zgubienia agentów, a ściślej rzecz biorąc miejsc, w których ze względu na topografię zgubić ich najłatwiej.
Ponieważ metody śledzenia okazują się nieskuteczne, policja kilkakrotnie podejmowała próby rozpracowania NOW-ej od wewnątrz, oferując jej sprzedaż powielacza przez podstawionego agenta. Kiedyś np. zgłosił się do Chojeckiego nieznany nikomu ze środowiska opozycyjnego człowiek oferując powielacz spirytusowy za dość wysoką cenę 10 000 zł, jednak po targach zgodził się na 2 000 i był w ogóle niezmiernie wszystkiego ciekawy.
Szef oficyny był prawie w stu procentach pewien, iż jego kontrahent jest tajnym agentem, że jednak maszyna była mu potrzebna, postanowił podjąć grę. Po wielu rozmowach i dokładnym obejrzeniu powielacza umówił się z agentem pewnego dnia na skrzyżowaniu dwóch ulic dla sfinalizowania transakcji. Na pól godziny przed umówionym terminem spotkania na miejscu znaleźli się nieznani policji współpracownicy wydawnictwa, którzy łatwo stwierdzili, iż w pobliżu parkuje kilka samochodów, których numery rejestracyjne znajdują się w naszym spisie, o czy zawiadomiono Chojeckiego w ustalony sposób. Ten udała się na miejsce punktualnie, odebrał powielacz, zapłacił wsiadł do samochodu. Za nim ruszyła kawalkada wozów policyjnych.

Wiozący Chojeckiego samochód kręcił się po mieście, aż wreszcie, ciągle w towarzystwie dyskretnej eskorty wyjechała na jedną z podmiejskich szos. Podczas jazdy Mirek dokładnie owinął powielacz szmatami i bandażami, aż na jakimś zakręcie, gdzie stała samochód, któremu jacyś faceci akurat zmieniali koło, powielacz wyleciał w śnieg do przydrożnego rowu. Znajdujący się w tym momencie za zakrętem policjanci długo jeszcze towarzyszyli samochodowi Chojeckiego, później przez kilka dni obstawiali mieszkanie i garaż właściciela samochodu, aż wreszcie nie wytrzymali i zrobili rewizje, w czasie której nie znaleźli literalnie nic.

Po tym blamażu policja postanowiła lepiej zorganizować następną transakcję i zaoferowała powielacz bębnowy, na tyle duży, że niepostrzeżone wyrzucenie go z samochodu było zupełnie niemożliwe. I tym razem sprzedawca po targach zgodził się na 20% żądanej ceny, a w trakcie rokowań Mirek bardzo dokładnie oglądał maszynę, rozkładał ją nawet częściowo, tłumacząc to koniecznością sprawdzenia jej przydatności. W efekcie tych oględzin zdołał sporządzić dość szczegółowe rysunki techniczne. Tym razem umówił się z kontrahentem w niedziele rano i zgodził się, że dotychczasowy właściciel powielacza zawiezie go swoim samochodem we wskazane miejsce.
Umieszczone w należącym do agenta fiacie 125p powielacz rzucał się w oczy, był bowiem schowany w zbitej z desek skrzyni o objętości 1m sześciennego. Wsiadłszy do samochodu Chojecki wyjął walkie-talkie i gdy ruszyli ciągnąc za sobą honorową eskortę kilku milicyjnych samochodów, samochodów głośnika radiotelefonu rozległ się głos jednego współpracowników NOWEJ: „możecie jechać spokojnie, nikt was nie śledzi”. Agent za kierownica z trudem maskował rozbawienie połączone ze zdziwieniem i chętnie jechał tam, gdzie mu Mirek wskazywał.
Po zwyczajowym kluczeniu po mieście, podczas którego z radiotelefonu rozlegały się najdziwniejsze komunikaty, Chojecki skierował wóz na Stare Miasto (gdzie obowiązuje zakaz ruchu samochodowego), czemu agent podporządkował się bez szemrania, a następnie stanął przed katedrą, gdzie akurat odbywała się suma. Z pomocą czekającego tam człowieka Mirek wniósł skrzynię do katedry pod czujnym okiem policji, po chwili zaś wyniósł tylnymi drzwiami i wstawił do zaparkowanego nieopodal fiata 126p. Za tym fiatem natychmiast ruszyły policyjne samochody niezmordowanie towarzysząc mu w wielokilometrowej wycieczce po Warszawie i okolicy.

Tymczasem w katedrze pełnej wiernych, za filarem kilku chłopców zaopatrzonych w sporządzone uprzednio rysunki szybciutko rozkręcało wyjętą ze skrzyni maszynę na drobne kawałki po osłoną nierzucającej się w oczy grupki starszych osób – rozmaitych ciotek emerytek, dziadków rencistów etc. Szybko też poszczególne elementy maszyny znikały w przygotowanych zawczasu siatkach czy teczkach i po zakończeniu mszy postronny obserwator – gdyby się taki znalazł – mógłby się tylko dziwić, że w niedzielne popołudnie wiele osób wyszło z katedry z torbami jakby pełnymi zakupów…
Mały fiat znalazł się tymczasem w Puszczy Kampinoskiej, gdzie na krętych leśnych drogach Chojecki stopniowo wyrzucał deski ze zdementowanej podczas jazdy skrzyni. Po zrobieniu wielkiego koła fiat zawrócił i skierował się w stronę Warszawy. Na szosie kilkakrotnie wyprzedały go samochody tajnej policji, a agenci z coraz większa natarczywością zaglądali do wnętrza wyprzedzanego wozu, zwalniali, powtarzali manewr, aż wreszcie zatrzymali samochód i przeprowadzili w nim pobieżną rewizję pod pozorem kontroli drogowej. W tydzień później znajomi Chojeckiego, którzy wybrali się do Puszczy Kampinoskiej na niedzielna wycieczkę z dziećmi opowiadali ze zdumieniem, że pełno tam milicji, która chodzi po lesie jakby czegoś szukając, a milicjanci zbierają porzucone przy drodze jakieś kawałki desek… Warto dodać, że maszyna po dziś dzień pracuje dobrze i na niej to drukowana była słynna Biała Księga, zbiór dokumentów przedstawiających stosowane przez policję bezprawie i gwałty.
W okresie. Kiedy powstawała NOWA, największa jak dotąd w Polsce niezależna firma wydawnicza, ogromny ruch umysłowy i społeczny ogarnął cały kraj. PO spektakularnym zwycięstwie społeczeństwa nad władza, jakim było wypuszczenie na wolność niemal wszystkich więźniów politycznych, ludziom wyraźnie przybyło odwagi i wiary w sensowność działań opozycyjnych, przeto powstawać zaczęły rozmaite nielegalne ugrupowania i instytucje, zaznaczające swoja działalność wydawanymi poza zasięgiem cenzury publikacjami, już tu periodycznymi, już to mającymi charakter efemeryd.

Zintensyfikowało swoją działalność polityczną Polskie Porozumienie Niepodległościowe, grupa w odróżnieniu od innych ściśle zakonspirowana i niepodpisująca żadnymi nazwiskami swoich publikacji, zarówno o charakterze programowym jak i diagnostycznym, Grupa ta formułuje swój program ostro i bezkompromisowo, pragnie nie jakiejś poprawy istniejącego stanu rzeczy, ale zmian radykalnych, przede wszystkim pełnego uniezależnienia się Polski od Związku Radzieckiego. Przy tak ambitnych celach PPN jest ugrupowaniem najbardziej pesymistycznie zapatrującym się na perspektywy niezależnego ruchu demokratycznego w Polsce, wyrażając m.in. przekonanie, że Rosja w każdej chwili może w każdej chwili zrezygnować z prowadzonej polityki détente i powrócić do metod stalinizmu.
 Wolno przypuszczać, że właśnie te poglądy skłaniają członków PPN do pozostawania w konspiracji.
            Jesienią 1977 znacznie poszerzyła się działalność prasowa KOR-u; obok Komunikatów, będących jego organem oficjalnym i półoficjalnego Biuletynu Informacyjnego, niepodpisywanego przez KOR, ale wyrażającego jego poglądy, powołano do życia publicystyczny miesięcznik ”Głos” i „Robotnika”. To ostatnie pismo ma szczególnie duże znaczenie. Tytułem swoim nawiązuje do oficjalnego organu Polskiej Partii Socjalistycznej wychodzącego w latach 1894-1948, którego pierwszym redaktorem był wskrzesiciel Państwa Polskiego, Józef Piłsudski. W początkach swojego istnienia, pod zaborem rosyjskim, „Robotnik” wychodził nielegalnie i do tej tradycji nawiązuje obecna redakcja. Jest to pismo bardzo niewielkiego formatu – jedna dwustronnie zadrukowana kartka papieru maszynowego – wydawane techniką sitodruku w nakładzie kilku tysięcy egzemplarzy. W skład redakcji obok działaczy KOR-u wchodzą robotnicy z wielu rozmaitych miast Polski, a siec terenowych korespondentów zapewnia szybki dopływ informacji o prześladowaniach i strajkach.

            Od początku roku akademickiego 1977/78 w rozmaitych miastach Polski zaczęły powstawać Studenckie Komitety Solidarności na wzór pierwszego takiego komitetu powołanego w Krakowie po śmierci Stanisława Pyjasa. Komitety te, przełamujące monopol jedynej upaństwowionej organizacji studenckiej zajmują się również wydawaniem własnych czasopism – w Warszawie ukazuje się Indeks, w Krakowie – Sygnał, we Wrocławiu – Biuletyn SKS, w Gdańsku – związany z ROPCziO Bratnia. Pisma te obok działalności publicystycznej oraz informacji środowiskowej zajmują się również przedrukowywaniem najważniejszych wiadomości z centralnej prasy opozycyjnej.
Godne podkreślenia, że inicjatywy wydawnicze nie ograniczają się do stolicy – w Lublinie grupa młodych katolików powołała do życia ambitny kwartalnik „Spotkania”, w Łodzi wydawany jest kwartalnik literacki „Puls”.

            Powstają pisma zaspokajające potrzeby różnych grup społecznych i zawodowych – z inicjatywy ROPCz-iO i grupy działaczy ludowych powstał zima 1978 roku „Gospodarz” – pismo poświęcone problematyce wiejskiej, od ponad roku ukazuje się „Postęp” – pismo ruchu zawodowego niezwiązane z żadnym konkretnym ugrupowaniem, swoje ulotki czy oświadczenia wydają też WZZ (Wolne Związki Zawodowe), latem tego roku ukazał się pierwszy numer kwartalnika politycznego Krytyka, wychodzi również – chociaż w niewielkim nakładzie - Przegląd Prasy Zagranicznej zawierający tłumaczenia ciekawszych artykułów prasy światowej trudno dostępnej dla krajowego czytelnika.
            Wydawane SA też – oprócz czasopism – i to bardzo różnymi sposobami – książki zarówno autorów krajowych jak i zagranicznych, współczesnych i dawniejszych. Ilościowo najwięcej ich drukuje NOWA, która wciągu pierwszego roku swoje działalności zdołała w warunkach konspiracji zadrukować ponad 10 ton papieru wydając książki m.in. Kazimierza Brandysa, Bohumila Hrabala, Pawła Jasienicy, Tadeusza Konwickiego, Witolda Wirpszy, Stanisława Barańczaka, Czesława Miłosza, Kazimierza Wierzyńskiego, Andrzeja Kijowskiego, Adam Michnika, Józefa Piłsudskiego, Jacka Kuronia, Marii Ossowskiej, Władysława Bieńkowskiego, Marka Tarniewskiego. W przygotowaniu miedzy innymi „Folwark zwierzęcy” George’a Orwella ze specjalnie zamówionymi ilustracjami. Działa też pod auspicjami ROPCz-iO „Wydawnictwo Polskie”, które wydał wiele broszur działaczy Ruchu Obrony, oddzielne opracowanie poświęcone zbrodni katyńskiej. 
            Obok wydawnictw sensu stricto daje się zaobserwować wiele inicjatyw „dzikich” przedruków kserograficznych takich książek jak np.”Archipelag Gułag”, „Dokumenty Zbrodni Katyńskiej”, „Zniewolony Umysł” Czesława Miłosza, etc. Oczywiście nakłady tak wydawanych książek są niewielkie i rzadko przekraczają 200 sztuk. Ważne jest jednak przede wszystkim, że inicjatyw tego rodzaju jest coraz więcej i nikt nie jest w stanie określić ich liczby; kiedy trudno o dostęp do kserografu (a są to urządzenia pilnie strzeżone i prywatnym osobom posiadać ich nie wolno) przepisuje się książki na maszynie.
            Trzeba podkreślić dziwny dla zachodniego czytelnika fakt, że zawiłości socjalistycznej ekonomii socjalistycznej powodują, że książki produkowane w tak nieekonomiczny sposób nie są szczególnie drogie w porównaniu z produkowanymi przez monopol państwowy, przeto popyt zdecydowanie podwyższa podaż, a zwiększające się stale nakłady w całości są wchłaniana przez rynek.
            Wydawane w Polsce niezależne pisma reprezentują różne orientacje i poglądy – dzielą je niekiedy znaczne różnice, choć niejednokrotnie wydaje się, że są one tylko pozorne.
            Próbowano już w wielu dyskusjach wprowadzać klasyfikacje i podziały, trudno jednak byłoby powiedzieć, żeby próby te przyniosły jakieś zdecydowane rezultaty. Jest chyba po prostu tak, że przeżywamy obecnie pionierski okres niezależnej działalności i jednym z jego najważniejszych zadań jest odbudowanie złożonej świadomości narodowej, która została zglajszachtowana pod totalitarnymi rządami. Dziś nie umiemy w Polsce posługiwać się nawet tak podstawowymi terminami politycznymi jak lewica i prawica, musimy na ten temat toczyć długie spory definicyjne; nie jest to przypadek – rządzący w krajach Europy Wschodniej poświęcili wiele energii, by odebrać słowom ich właściwe znaczenie, by pomieszać nam języki i dlatego upłynie jeszcze trochę czasu, zanim zdołają się wykrystalizować jasne linie podziałów, zanim społeczeństwo odzyska swoją naturalna strukturę.
            Przed niezależnymi wydawnictwami w Polsce stoją ogromne zadania, bowiem system społeczno-polityczny, którego działaniu jesteśmy poddani, dokonuje na narodzie zbrodniczej powszechnej lobotomii; zawłaszczywszy wszelkie środki masowego przekazu, łącznie z drukarenkami produkującymi zaproszenia wizytówki i ślubne zaproszenia, arbitralnie stara się usunąć z kultury narodowej wszystko, co niewygodne dla naszych władców, chodzi przy tym zarówno o zdarzenia czy zjawiska współczesne jak i przeszłe. Oto np. z podręczników historii usuwa się „niesłuszne” wojny – np. wojnę polsko-radziecką w 1920 roku, z literatury nazwiska wybitnych pisarzy i to nie tylko współczesnych, aktualnie uwikłanych w rozmaite konflikty z władzą, ale i klasycznych, od dawna nieżyjących. Jednym z charakterystycznych przykładów jest tu Witold Gombrowicz.
Restrykcjom takim podlega również literatura obca – nie sposób wyliczać nazwiska i utwory niedopuszczone do rozpowszechniania, dość wspomnieć, że w swoim czasie cenzura zdjęła ze sceny „Żaby” Arystofanesa. Słowem – Orwellowskie Ministerstwo Prawdy zajmujące się modelowaniem przeszłości nie jest bynajmniej taka fikcją literacką, jak by się mogło wydawać.

            Rzecz jasna teraźniejszością zajmują się nasze władze z nie mniejszym zapałem i dobrze jest, gdy tylko przemilczają jakieś fakty, zamiast kłamać prosto w oczy. Oto np. na ostatniej moskiewskiej naradzie Układu Warszawskiego prezydent Rumunii Caucescu kategorycznie przeciwstawił się programowi zwiększenia zbrojeń i oświadczył, że żołnierze rumuńscy nie będą wykonywali rozkazów wydawanych przez obce władze – w polskich masmediach, w milionach egzemplarzy ukazała się na ten temat informacja, mówiąca o pełnym poparciu, jakiego Caucescu udzielił Breżniewowi, pełnej jednomyślności itp.Z polskich mediów nie można było dowiedzieć się o kubańskiej interwencji w Angoli, o radzieckim uwikłaniu w konflikty w Afryce- słowem o wielu zasadniczych zdarzeniach i tendencjach polityki światowej. Informacje na takie tematy mogą ukazywać się tylko w prasie niezależnej. Czasami są to po prostu tłumaczenia czy streszczenia artykułów ukazujących się w prasie światowej np. - taki charakter ma wydawany przez nas „Przegląd prasy zagranicznej”.

Podkreślmy, że niedawno policja przyłapała na powielaniu tego pisma uczonego chemika, docenta Stefana Sękowskiego. Za powielania tłumaczeń z Newsweeka, Times’a, Spiegla, Le Monde’a, L’Unità i innych pism został aresztowany, następnie usunięty z instytutu badawczego, gdzie pracował.
W zawłaszczonych przez totalitarne państwo mass mediach szalenie ograniczone są tez możliwości uprawiania publicystyki na aktualne tematy krajowe, nie wolno poruszać podstawowych bolączek społecznych; wytrawnemu dziennikarzowi udaje się czasami napisanie reportażu ukazującego jednostkowy fakt np. braku mieszkania i warunków mieszkania pozbawionego – w żadnym jednak wypadku cenzura nie dopuści do uogólnień i prób analizy sytuacji. To już spada na prasę niezależną.

Restrykcje władzy dotyczą także zdarzeń i zjawisk na pierwszy rzut oka pozornie nieistotnych; np. ustawa uniemożliwiająca obywatelom zakładania stowarzyszeń nie jest wymierzona tylko przeciw stowarzyszeniom o charakterze politycznym, czy para-politycznym – władza rozciąga również czujną kontrolę np. nad Towarzystwem Opieki nad Zwierzętami. Ustalone jest, jaki procent członków zarządu stanowić muszą partyjni i nie może zostać zatwierdzony zarząd wybrany przez członków Towarzystwa, a nie przesz władze administracyjne. O tym również nie wolno oczywiście pisać, co miałem okazję sprawdzać osobiście próbując w „Polityce” umieścić reportaż ukazujący ingerencje władz właśnie w działalność Towarzystwa Opieki na Zwierzętami.

W tej sytuacji prze prasa niezależną otwierają się ogromne możliwości dziennikarskie, ale też wzięła ona na siebie wielkie i trudne obowiązki zajmowania się dosłownie wszystkimi dziedzinami życia publicznego. Oto np. ostatnio brak w polskich aptekach podstawowych lekarstw z witaminami i środkami opatrunkowymi włącznie – zajmujemy się wiec i tym tematem spełniając zadanie informowania opinii publicznej, jak również stanowiąc źródło nacisku na władze.

            W tej sytuacji trudno się dziwić, że na fali rozbudzenia się życia publicznego w Polsce powstają czasem dziwne organizacje i czasopisma – przykładem może tutaj być istniejąca w Gdańsku „Niezależna Grupa Polityczna” o charakterze faszystowskim czy „Komitet Samoobrony Rodziny i Wiary” twierdzący, że obecnie światem rządzi masońsko-żydowska neomaltuzjańska mafia, której organami są zarówno Kreml jak Klub Rzymski – komitet ten za swój główny cel uznaje walkę z przerywaniem ciąży i środkami antykoncepcyjnymi.

Listopad 1978