Istnieje między krytyką i czytającą publicznością zadawniony spór o to, kto jest dobrym pisarzem: ten, który dobrze pisze, czy ten, którego się dobrze czyta. Tadeusz Konwicki jest jednym z tych, którzy potrafią stanąć poza tą alternatywną, tworząc dzieła istotne, a przy tym atrakcyjne dla szerokich rzesz czytelniczych.

Wydaje się, że kolejna jego książka, Kronika wypadków miłosnych, również nie zawiedzie pokładanych w niej oczekiwań. Zgodnie z tytułową obietnicą jest to romans, a akcja jego toczy się wiosną 1939 roku w podwileńskiej osadzie mającej swoje stałe miejsce przecież nie tylko w twórczości samego Konwickiego, lecz także będącej jednym z tych miejsc, w których działo się tak wiele ważnych w naszej literaturze książek. Tak już się stało, że Litwa doczekała się w polskiej literaturze opisów piękniejszych chyba niż sama Polska; jej miejsce i w naszej literaturze, i w naszej kulturze jest ciągle poczesne; nieraz czytając o niej, myślimy, że to już książka o Litwie ostatnia, że już Litwy nie będzie, a przecież jest nieustannie obecna jako "kraj lat dziecinnych" , piękny i egzotyczny, do którego przenosić się można utęsknioną duszą, nic więc dziwnego, że na Litwę wraca w swoich powieściach Tadeusz Konwicki. Trudno tam nie wracać, trudno znaleźć lepsze miejsce, lepszą scenerię dla historii o pierwszej młodzieńczej miłości, oczywiście pięknej i nieszczęśliwej, natrafiającej na klasowe bariery, a przecież jednak spełnionej.

Z powyższego opisu wynikałoby, że w swojej nowej książce poszedł Konwicki w ślady Marii Rodziewiczówny, pisząc umieszczony w kresowej scenerii romans z dawnych lat; tak przecież jednak nie jest: nawet używane motywy literackie nie egzystują tu bowiem jako ciuchy,ale raczej jako antyki, są przez pisarza wykorzystywane tak, aby pokazać ich cały urok tkwiący niejednokrotnie w pewnej, sympatycznej zresztą, śmieszności.

U Konwickiego jednak nigdy śmieszność nie jest wyłącznie śmieszna, zawsze towarzyszą jej najpoważniejsze w świecie problemy. W swojej ostatniej książce naszpikował pisarz dzieje tragicznie przeżywanej przez dziewiętnastoletniego Wicia miłości gazetowymi wycinkami z kroniki wypadków, właśnie kroniki wypadków miłosnych. Jest to zabieg przewrotny, ukazujący względność każdego widzenia zjawis, zmusza jednocześnie do zobaczenia miłości Wicia w perspektywie kroniki wypadków, jako ckliwej romansowej historii z małego miasteczka, i do domyślania się rzeczywistych ludzkich tragedii w śmiesznych i żałosnych na pierwszy rzut oka historyjkach przyrządzanych przez redaktorów działu miejskiego popołudniówek ku uciesze gawiedzi.

Konwicki nigdy nie czyni bohaterami swoich książek postaci wybitnych ludzi zajmujących eksponowane stanowiska w społeczeństwie stara się natomiast pokazywać, jak wiele i jak wielkich problemów mieści się w życiu małego, zwykłego człowieka. Jego zupełnie zwyczajni bohaterowie dyskutują najpoważniejsze problemy, sklepowa Regina z Sennika współczesnego powtarza myśli Horacego, dziesięcioletni Piotr ze Zwierzoczłekoupiora mówi słowami Hamleta, warszawski pijaczek z Wniebowstąpienia wygłasza sądy, które można znaleźć w Myślach Pascala. Podobnie jest i w ostatniej książce. W pewnym momencie ujawnia się czytelnikowi narrator powieści, aby dać swoisty komentarz opisywanej historii. "Nie jestem opisującym ani opisywanym mówi. Jestem bogiem" . Zaraz jednak dodaje, że jest bogiem okaleczonym, pozbawionym należnej mu wszechwiedzy, jego wszechmoc zaś ogranicza się do świata tworzonych, literackich postaci. Jest to więc bóg mały, jak mali są zazwyczaj bohaterowie Konwickiego, bóg, który niewiele może i zastanawia się nad skalą swoich możliwości: "jestem tylko wielkim uchem do wysłuchiwania waszych skarg, jestem tylko kolosalną membraną wibrującą od waszych jęków, jestem tylko echem, co przenosi w wieczność wasz ludzki płacz. Może jedynie to stanowi istotę boskości" .

Przerywając opowieść o wielkiej miłości Wicia, bóg-narrator zwraca się do czytelników, nazywając ich "sympatycznymi robaczkami z prowincjonalnej galaktyki" :

"Lubicie dobrą nadzieję, lubicie radosną pewność następnej chwili, lubicie kojące przeczucie szczęśliwego zakończenia. Lubicie optymizm, lepszy wariant tej samej codzienności. Nie chcecie słyszeć swoich własnych wrzasków i postękiwań, nie chcecie widzieć złowieszczych znaków na niebie i na ziemi, nie chcecie marznąć w chłodzie wiecznego wiatru bezsensu, co wieje z nieskończonej próżni" .
Oczywiście, nie chcemy. Czujemy się dobrze i bezpiecznie, czytając historię miłości Wicia oddaloną od nas i w czasie, i w przestrzeni o tyle, że zupełnie nas ona zdaje się nie dotyczyć. I dlatego, uprzedzając zakończenie, narrator z sardonicznym uśmiechem burzy nasz spokój: "Nie oczekujcie od nikogo optymizmu. Produkujcie go sami" .
W Kronice wypadków miłosnych splatają się więc rzeczy najprzeróżniejsze: Mickiewicz, Rodziewiczówna, Przybyszewski, Witkacy, a nawet Mrożek ukazujący się co kilkanaście stron w postaci umierającego bezskutecznie za ścianą dziadka, który nieustannie narzeka: "Gadają i gadają, a ja nic nie wiem, nikt mnie nie informuje" . Stopione jest to wszystko w całość przedziwną, wydawałoby się zupełnie niejednorodną, a przecież prawdziwą jak Litwa tamtych czasów, będąca "nieokreślonym obszarem geograficznym, niejasną formacją etniczną, niezidentyfikowaną strefą kulturową" .

W  Kronice wypadków miłosnych może bardziej nawet niż w innych książkach Konwickiego widać jego umiejętność tworzenia literatury z motywów banalnych i - jakby się mogło wydawać- przez twórców rangi Marii Rodziewicz dokumentnie zużytych. W książkach Konwickiego mimo łączenia materii bardzo się między sobą różniących nie widać nigdzie śladów połączeń, śladów pracy pisarskiej. Żeby jednak ogarnąć cały ich kunszt, wysmakować wszystkie ich subtelności, trzeba je czytać z wielką uwagą, czasem oglądać tak, jak ogląda się najmisterniejsze przedmioty sztuki złotniczej. Porównanie to nie jest bynajmniej objawem kwiecistości stylu krytyka - narzuca je w jakiś sposób refleksja wypowiadana przez bohatera-narratora Sennika współczesnego: "To, co dotychczas przeżyłem, to garstka kamieni wydobytych z dna rzeki. Będę je już na zawsze układał w coraz to nowe konstelacje i szukał sensu, który tym rządzi" . Układając swoje mozaiki, pisarz dba o to, by każdy kamyk był w nich osadzony tak, aby jak najwięcej można z niego wydobyć, dobrane przez niego kamyki opalizują więc różnymi barwami, tworzą obrazy wielorako znaczące.

Nie burząc pięknego mitu, tej zapamiętanej z lat dziecięcych czy młodzieńczych prawdy, każe Konwicki znaleźć się w sielskiej, podwileńskiej dolinie swojemu bohaterowi jako człowiekowi już dojrzałemu, każe mu wejść w tamten wspominany świat z całym bagażem jego późniejszego, płynącego z dala od tej rajskiej doliny życia. Burzy pisarz zwykły porządek rzeczy, każąc czterdziestokilkuletniemu Witoldowi ingerować w jego młodość, rozmawiać ze sobą samym dziewiętnastoletnim Wiciem, aby zaczął "snuć swoje drugie, przypuszczalne życie, którego uniknął cudem, dzięki kaskadzie przypadków, szerokiej rzece różnych układów i incydentów z kloaki historii" . Wtedy Witold mówi do Wicia: "Zobaczyłem siebie ze zgrubiałymi rysami, przedwcześnie postarzałego, może w otoczeniu chorowitych dzieci i zamęczonej jak zwierzę żony bez określonego wieku" . Pisarz potrafi jednak nie wyciągnąć konsekwencji z tej rozmowy: ani Wicio nie może przecież wpłynąć na Witolda, ani Witold nie może wpłynąć na Wicia; wzajemne wpływy mitu i rzeczywistości są znacznie bardziej subtelne i często nie sposób ich od siebie oddzielić. Może nigdy nie da się tego zrobić bez jakiejś szkody i dlatego nie warto.

Konwicki, od lat wypracowujący własny sposób pisania, potrafi właśnie opisywać świat w ten sposób, aby nie gubić najdrobniejszych nawet, a przecież istotnych elementów, aby nie zadawać gwałtu symultanicznej przecież naturze. Dlatego w jego książkach mamy tyle rzeczy naraz, dlatego łączy on rzeczy wydawałoby się sprzeczne, dlatego jest związany, co tak bardzo widać w jego książkach, i z Litwą, do której ciągle powraca, i z Warszawą, w której stale mieszka, i z całą polską literaturą, której od lat jest współtwórcą.

Dużo się ostatnimi czasy mówiło o przedstawianiu naszego współczesnego świata, wiele zgłoszono pretensji do literatury nieumiejącej się wywiązać z tego tak istotnego jej zadania; w dyskusjach tych bardzo często utożsamiano jednak owo przedstawienie świata z klasyczną formą powieści realistycznej.
Wydana świeżo i kupowana głownie spod lady książka Tadeusza Konwickiego Kalendarz i klepsydra wskazuje, jak pochopne były krytyczne oceny możliwości naszych twórców, a także dowodzi, że można i warto poszukiwać w literaturze form nowych, które mogą okazać się znacznie od starych pojemniejsze. Książka Konwickiego nie jest powieścią sam autor nazywa ją "łże-dziennikiem" , ale nie jest to chyba nazwa najwłaściwsza.
Kalendarz i klepsydra to poemat dygresyjny, napisany wspaniałą prozą. Słowacki, pisząc swój poemat, wybrał tę właśnie formę po to, aby w jej pozornym bałaganie pomieścić tę swoją wiedzę o świecie i te swoje myśli, które nie mieściły się w ówczesnych konwencjach. Konwicki postąpił podobnie i w jego książce znaleźć można wszystko: od drobnych ploteczek i mniej lub bardziej złośliwych czy szyderczych żartów po stronice pisane z żarem romantycznego wieszcza, ale i recenzje filmowe (wspaniała recenzja ze Struktury kryształu) czy reportaż z podróży do Chin, odbytej zresztą przed wielu laty.
Słowacki chciał, by jego poemat był "jak dawny, długi, lity pas Polaka" , pragnął, aby stał się syntetycznym obrazem Polski jego czasów i takie samo było twórcze zamierzenie Tadeusza Konwickiego. Trzeba tu jednak zwrócić uwagę na kwestię wielkiej wagi: oto mniej uważny czytelnik może przypuszczać, że prawdziwość Kalendarza i klepsydry zasadza się na bogactwie autentycznych szczegółów czy anegdot. Trudno o sąd bardziej fałszywy; właśnie ta pozornie dziennikowa, dokumentalna warstwa książki roi się od przekręceń i przeinaczeń. Wiele z nich trudno skorygować, wielu nie jesteśmy w stanie nawet zauważyć, ale przecież są i takie, które pozwalają złapać pisarza na gorącym uczynku.
Oto np. na stronach 278-282 Kalendarza i klepsydry opowiada pisarz o akacji rosnącej naprzeciwko jego okna przy pomniku Wojciecha Górskiego. Akacja ta miała cztery pnie, ale pewnego dnia przyszedł stary ogrodnik z piłą i trzy z nich odpiłował, przekształcając drzewo tajemnicze i fantazyjne w zwykle i typowe. Miłośnicy książek Konwickiego pamiętają, że o tej samej akacji była mowa w Zwierzoczłekoupiorze (s. 11-13), tylko wtedy staruszek nie był ogrodnikiem, lecz przyjacielem nieżyjącego pedagoga i z czterech pni odpiłował tylko jeden.

Jeżeli zaś wybierzemy się na tyły Nowego Światu, będziemy mogli naocznie stwierdzić, że przy pomniku Górskiego rośnie akacja dwupienna.

Najrozmaiciej nieprawdziwych szczegółów były zresztą pełne i dawniejsze książki Konwickiego, utrzymywane mniej czy bardziej ściśle w konwencji powieści realistycznej, ale książka ostatnia, udająca dziennik, jest nimi wręcz przepełniona. Konwicki fałszuje jak Jankiel "zasmuceni, strwożeni, słuchacze zwątpili, czy instrument niestrojony? czy się muzyk myli?" Pamiętajmy, że Klucznik, który pojął mistrza, pierwszy"zakrył ręką lica" ; nie musi chodzić tu o romantyczny gest, ale o wyzwolenie się spod władzy drobnych nieistotnych szczegółów, wśród których na co dzień żyjemy i których też domagamy się od pisarza, szczegółów niejednokrotnie przesłaniających nam sprawy istotne.

Ostentacyjna dowolność szczegółów pełni w ostatniej książce Konwickiego rolę bodźca mającego wyrwać gnuśnego czytelnika z zaklętego koła spraw, "jakie tępymi zakreśla oczy" , przenieść jego myślenie na wyższy poziom. Pisarz pokazuje, że nie jest to wcale poziom dla przeciętnego czytelnika niedostępny; tę między innymi funkcję pełni w książce sokratyczna ironia, przemawianie głosem prostaczka. Już tym głosem bowiem można powiedzieć wiele, już temu widzeniu można i należy przypisać zdolność rozumienia spraw wartych zapisania.

Przeto pod warstwą nieprawdziwych szczegółów, pod pozorami sposobu myślenia prostaczka, pod bałaganem dygresyjnego poematu, odwzorowującym bezładność i przypadkowość dostępnego nam sposobu poznawania i rozumienia świata, pod tym wszystkim kryje się dzieło o ambicjach syntetyzowania istotnych problemów naszego kraju i naszego świata.

Prawda książki Konwickiego jest prawdą sztuki, prawdą artysty umiejącego z nutek, z drobiazgów, nagle i niepostrzeżenie stworzyć dzieło szokujące, dzieło zdolne doprowadzić nas do iluminacji, dzieło o charakterze katarktycznym. I nie w tym rzecz, żeby każdy z nas potrafił precyzyjnie uzasadnić i wytłumaczyć, jak i dlaczego książka Konwickiego tak nań oddziaływa; nie przypadkiem w recenzji tej układem odniesienia dla niej są dwa wielkie romantyczne poematy. Wartości tej książki leżą bowiem nie tylko w sferze jej uniwersalnej problematyki, ale także w pięknie i precyzji polszczyzny, we wspaniałym oddaniu nastroju, kształtu i barwy naszych czasów wraz ze wszystkimi ich światłocieniami.

Jest bardzo trudny obowiązek i bardzo samotny człowiek, a świat dookoła jest przejmująco piękny i przejmująco straszny; tak przejmująco, że trzeba się zasłonić ironią tak przed jego pięknem, jak i grozą, ale ta ironia jest jak wódka: czasem rozbawi czy rozśmieszy, czasem wprawi w jeszcze większe przerażenie, ale przecież nic nie jest w stanie zmienić obowiązek i samotność pozostają, i to one właśnie wyznaczają pisarski świat Tadeusza Konwickiego.
Nie ma wśród pisarzy współczesnych drugiego, którego książki tak konsekwentnie towarzyszyłyby powojennym polskim dziejom: od debiutu w roku 1950 pisze Konwicki stale, co 2-3 lata wydaje kolejną powieść, i niezależnie od tego, jak by to było trudne, w każdej z nich odbija swój świat, zapisuje swój czas, taki, jaki został mu dany. I nie ma sposobu, żeby Konwickiego od tego powstrzymać, chociaż niejednokrotnie czyniono w tym kierunku różne starania; jeśli taki świat, jaki chce utrwalić pisarz, wedle czyjegoś zdania nie ma zostać utrwalony, a skazany na zapomnienie, Konwicki i tak sobie poradzi: jeśli będzie chciał oszukać cenzora, oszuka go, jeśli nie będzie miał na to ochoty czy nerwów, książkę i tak wyda, w każdym razie książka będzie na pewno.
I tę książkę będzie się zdobywać z trudem, kupować spod lady, chwytać w podziemnym sklepiku, szmuglować na dnie walizki z Paryża; bo jeśli bywa Konwicki niezrozumiały, trudny czy przynajmniej denerwujący, czytany jest zawsze, bo jeśli nawet ktoś tej czy innej książki Konwickiego nie rozumie, nie jest w stanie objaśnić sobie wszystkich jej czasem skomplikowanych metafor czy obrazów, wyczuwa w niej charakterystyczny nastrój czy ton, ten, który powoduje, iż jest oczywistością, że mamy do czynienia z książką odbijającą świat, z którym się na co dzień mocujemy.

Konwicki pisze już bez mała czterdzieści lat, w ciągu których zmieniał się i ów opisywany świat, i sam pisarz, i jego czytelnicy. Zapewne część jego książek stanie się kiedyś niezrozumiała bądź przynajmniej nabierze nowych znaczeń, ale czytelnicy, którzy Konwickiemu od dawna towarzyszą, nie mają wątpliwości, że jego kolejne książki, nawet jeśli się miały później zestarzeć, w chwili gdy były pisane, odbijały tęsknoty, nadzieje i wątpliwości swojego czasu, jak książki mało którego ze współczesnych polskich pisarzy.

Powieść, która po długim okresie krajowych konfiskat i zagranicznych sukcesów dzisiaj trafia do swoich czytelników w majestacie prawa, napisana została przed dziesięciu laty, w epoce gierkowskiej, która czasem wydaje się nam odległa jak zamierzchła epoka przedwojenna. Mała Apokalipsa przez owo dziesięciolecie pędziła żywot podziemny, zawierała fałszywe wiadomości mogące wywołać niepokój publiczny, godziła w sojusze oraz konstytucyjne podstawy, a jednocześnie stawała się mitem, potwierdzającą się w praktyce profetyczną wizją, najdramatyczniejszym reportażem naszej współczesności.

Apokalipsa to pojęcie dwuznaczne po grecku znaczy tyle co objawienie, i w starożytności, szczególnie w tradycji żydowskiej, bynajmniej nie oznaczała czegoś strasznego, a nawet przeciwnie: przecież do istoty objawienia należało ukazywanie szczęśliwej przyszłości, tryumfu Dobra nad Złem. W praktyce jednak posługujemy się tym słowem w znaczeniu przeciwnym, nazywamy nim to, co w świecie najbardziej przerażające, zapominając poniekąd, że wszystkie te okropności to tylko strachy stojące na drodze do szczęścia, które mimo całej ich straszliwości przecież istnieje.

Tadeusz Konwicki interesuje się Apokalipsą od dawna: ślady tej lektury a nawet pokaźne cytaty z Apokalipsy św. Jana odnajdujemy w wielu jego dawniejszych powieściach, a przecież jednocześnie ani w Małej Apokalipsie, ani w żadnej innej swojej książce nie jest Konwicki czarnowidzem, głosicielem tryumfu zła, rzecznikiem beznadziei.
Zdarzało się, że tak go próbowano odczytywać, tyle że zdarzało się to nie czytelnikom, a przeciwnie, tym którzy chcieli, aby Konwicki miał czytelników jak najmniej, albo wcale. Jego kolejne książki, jedna po drugiej, budziły opór czynników oficjalnych, były wstrzymywane przez cenzurę, organizowano przeciw nim prasowe nagonki.

Warto się nad tym zastanowić, tym bardziej że Konwicki we wszystkich swoich książkach pisze głownie o sobie; trzeba przeto skonstatować, że to on sam jest od tylu już lat właściwie niecenzuralny. I nie ma w tym właściwie nic dziwnego: pisarz jest okazowym wręcz przedstawicielem swojego tragicznego pokolenia, pokolenia uroczonego i wychowanego w Polsce przedwojennej, którego tragizm w znacznej mierze na tym polega, że nie tylko nie mogło ono głośno o nim mówić, ale co więcej, klęski swoje przedstawiać miało jako zwycięstwa.

Gdyby Tadeusz Konwicki zechciał którąś ze swoich książek zacząć oczywistymi w jego ustach słowami "Litwo, ojczyzno moja" , wedle formuł, jakie przez lat z górą czterdzieści stosowała cenzura PRL, godziłby w sojusze, bo zgodnie z ustaleniami konferencji jałtańskiej o poczdamskiej, jego ojczyzna mieści się pomiędzy Bugiem a Odrą i Nysą, a na dodatek takie jej umiejscowienie wszystkich szalenie cieszy i absolutnie nie ma mowy aby ktokolwiek mógł się w nim dopatrywać czegoś tragicznego.

A Konwicki to przede wszystkim człowiek, którego nie tylko wygnano z ojczyzny, ale jej pozbawiono. Można skonfiskować to zdanie, ale nie można zmienić tego faktu. Kiedy Adam Mickiewicz pisał w Paryżu swoją litewską epopeję, nie mógł do ojczyzny wrócić, ale miał wszelkie prawo sądzić, że ona nadał istnieje i będzie istnieć, a mógł mieć nawet nadzieję, że uwieczniając jej obrazy i obyczaje w swoim poemacie, mającym trafić pod strzechy, może nawet wpłynąć na przedłożenie tego istnienia w swojskim, najbardziej sobie znajomym, domowym kształcie. A ta Litwa, która była ojczyzną Konwickiego, miejsce dziwnego przenikania się rozmaitych kultur i języków, ojczyzna Polaków i Litwinów, Białorusinów, Żydów i Ormian, przestała istnieć i już jej nigdy nie będzie. Konwicki nie tylko utracił ojczyznę, utracił prawo mówienia o tym, bo przez całe dziesięciolecia było to jedną z najpilniej strzeżonych tajemnic państwowych.

Konwicki przegrał również wojnę, w której walczył w partyzanckich oddziałach Armii Krajowej na Wileńszczyźnie. Kiedy się wojnę przegrywa, to zawsze jest bardzo nieprzyjemnie, ale kiedy własną klęskę trzeba nazywać zwycięstwem i głośno wyrażać swoją z niego radość, wtedy mamy do czynienia z tragedią. Dziesiątki tysięcy żołnierzy Armii Krajowej walczyło o zupełnie inną Polskę niż ta, która powstała w wyniku II wojny światowej, i wielu z nich znalazło się na Syberii jeszcze przed zakończeniem działań wojennych. Samemu pisarzowi udało się przypadkiem uniknąć tego losu, ale też nie wolno było o nim wspominać, bo losy wileńskiej AK należały przez dziesięciolecia do państwowych tajemnic.

Konwicki, człowiek, który utracił ojczyznę i przegrał wojnę, był gotów do kompromisu i nie ma w tym chyba zasadniczo nic dziwnego. Podkreślmy jednak, że słowo kompromis oznacza ustępstwa obu stron i jest czymś zgoła odmiennym od bezwarunkowej kapitulacji. A etos polskiej narodowej tradycji, zespół wartości, w którym się pisarz w swojej ojczyźnie wychował i ukształtował, bezwarunkowej kapitulacji nie zna. "(...) jeśli pielgrzymuję z miejsca na miejsce, jeśli nigdzie nie mogę znaleźć spokoju, to nie dlatego, że pragnę jakiejś rekompensaty, że szukam czegoś, czego nie można znaleźć. Ja budzę się co dzień i zasypiam z lękiem, przerażeniem, okropnym poczuciem bezsiły. Mogę wybrać rezygnację. Trakt jałowej wegetacji, stan otępienia spowodowany biologicznym przeżuwaniem dni, oszukiwanie pamięci starczymi przyjemnostkami w popychaniu krążków warcabowych. Czy to jest ta jedyna możliwość ?" (S. 294) -mówi bohater Sennika współczesnego.

I w tym miejscu ustaliła się linia frontu. Nie przypadkiem pierwsze lata powojenne są okresem, w którym władze przykładały tak wielkie znaczenie do spraw kultury; mówiło się wtedy o "walce o nowego człowieka" a rzecz w swojej istocie sprowadzała się do walki z człowiekiem dotychczasowym, człowiekiem ukształtowanym w kręgu kultury europejskiej, walki z etosem polskiej inteligencji. "Więcej Osmańczyka, mniej Grottgera, a wszystko będzie cacy" jak formułował to literacki kondotier wynajęty do reprezentowania stanowiska władz. Wartości najwyższe miały być nie tylko odrzucone, ale wyśmiane. Przez całe lata starano się nas rozśmieszać obrazem księcia Józefa rzucającego się do Elstery, Ordona wysadzającego redutę, czy to już specjalność reżysera Bułata z Małej Apokalipsy - białego konia.

Ów"nowy człowiek" , o którego walczono, miał być przede wszystkim bardzo zadowolony z własnego losu i otaczającej rzeczywistości i to jest punkt, w którym Tadeusz Konwicki powiedział n i e i nigdy oczekiwanej radości nie zdołano z niego wydusić. On się nie chciał cieszyć i nie był gotów produkować radosnych bohaterów. Postaci z jego książek choć do radości tęsknią, cieszyć się nie umieją, nie umieją nawet kochać, chociaż tak bardzo miłości pragną.
Jedynym wyjątkiem jest tu debiutancka powieść Przy budowie z roku 1950. Choć nic niewarta w porządku literackim, jest ona jednak mimo wszystko w twórczości Konwickiego ważna. Przy budowie to beletryzowany reportaż z budowy Nowej Huty, gdzie autor kilka miesięcy pracował jako łopaciarz; jeżeli jednak ktoś miał nadzieję, że posyłając Konwickiego do Nowej Huty wybije mu się z głowy etos inteligencki, zawiódł się na całej linii. Dziś wiemy, że stało się akurat odwrotnie: to nowohuckim robotnikom ów inteligencki etos stał się bliższy, niż można było w najśmielszych marzeniach przypuszczać.

Jak wielu jego rówieśników, szczególnie tych, którzy należeli do kręgów inteligencji twórczej, wstępuje Tadeusz Konwicki do PZPR, zapewne w przekonaniu, że tędy właśnie wiedzie droga ku "szklanym domom" , i w nadziei, że ten wybór nada sens jego pokiereszowanej przez wojnę biografii, że przegrana wojna i utracona ojczyzna zostaną zrekompensowane przez te oczekiwane lada dzień "szklane domy" .
Polski inteligent tego pokolenia, do którego należy Tadeusz Konwicki, chował się na Żeromskim: " Czytałeś Popioły Żeromskiego, biblię twojego pokolenia oprawną w granatowe płótno" powie w Senniku współczesnym, a z tego wynikają oczywiste konsekwencje: ostatnia rzecz, jakiej się po ludziach na Żeromskim wychowanych można spodziewać, to tępe zadowolenie z własnego losu, zgoda na zastany świat. " Jemu zawsze było mało, nie znał swojej miary i swojego miejsca" ta opinia o głównym bohaterze Dziury w niebie wygłaszana w powieści przez jego ideowego adwersarza określa w lapidarnym skrócie tak charakterystyczną dla pisarza postawę człowieka niepokornego.

Świadomość miała być określana przez byt, a warunki tego bytu określały stosowne organa państwowe w złudnej nadziei zapanowania również nad świadomością. Konwicki był jednym z tych, którzy przenosili w czasy nam współczesne wzór dokumentnie odwrotny: moralny nakaz kształtowania świata wedle swojej świadomości, swojego sumienia, przez siebie uznawanych wartości.

A stało się tak, że zamiast oczekiwanych szklanych domów stanął na środku miasta Pałac Kultury, gmach górujący nad śródmieściem Warszawy, gdzie toczy się akcja znacznej części książek Konwickiego, gmach, od którego narrator jego książek nie jest w stanie oderwać wzroku, symbol bardzo wielu bardzo niedobrych rzeczy. Konwicki szybko zauważył różnicę pomiędzy szklanymi domami a Pałacem Kultury, i zanim budowę tego ostatniego ukończono, już zdawał sobie sprawę, że jeśli chce dalej pozostać wierny "biblii swojego pokolenia oprawnej w granatowe płótno" , musi być z tym gmachem i wszystkim, co on symbolizuje, w istotnym konflikcie.
Jeśli próba zerwania z akowską przeszłością i tzw. "włączenia się w nurt budownictwa socjalistycznego" niosła za sobą konieczność odniesienia tej decyzji do Conradowskiego imperatywu wierności, jeśli powodowała wyrzuty sumienia i zmuszała do odpowiedzenia sobie na pytanie, co jest wiernością, a co zdradą, rok 1956 i następujące po nim procesy zmian politycznych i świadomościowych powtórzyły te pytania w nowej konfiguracji i ze znacznie większą siłą. Konwicki wystąpił z partii i teraz już nie mogło być wątpliwości, że w którymś momencie pokręconego życiorysu zdrada miała jednak miejsce, i następnych lat kilkanaście będzie dla pisarza okresem borykania się z własnym życiorysem, analizy pokręconej swojej świadomości. Lubi on z ironią i pewnego rodzaju dwuznacznością powtarzać, że jest kimś bardzo zwykłym, niewyróżniającym się z tłumu i jest to o tyle prawda, że te wszystkie jego wspomniane problemy, owo pokręcenie życiorysu i świadomości, przytrafiło się w tym czasie nie jemu jednemu tylko, a znacznej części współczesnych mu Polaków.

Przy tym, że tak skupiony wokół problemów samotnej jednostki, jest zarazem Konwicki pisarzem uwikłanym w problemy społeczne; z jednej strony doświadczenia jego bohaterów, nawet jeśli tak wielką ich część czerpie pisarz z biografii własnej, są doświadczeniami wspólnymi dla wielu, z drugiej zaś ci samotni bohaterowie książek Konwickiego nieustannie poszukują sposobów integracji z innymi, pragną gdzieś przynależeć, być z innymi, chcą się z tej swojej samotności wyzwolić.
Od Dziury w niebie, poprzez Sennik współczesny, Nic albo nic, aż do Małej Apokalipsy, a może i do Rzeki podziemnej, jednym z centralnych motywów powieści Konwickiego jest obawa przed zagładą. Szczególnie przejrzyście widać to w Senniku, zresztą jednej z najwyżej cenionych książek Konwickiego: dolina, w której toczy się akcja książki, będąca z jednej strony zupełnie zwyczajną polską (choć i trochę litewską) doliną, z drugiej zaś Doliną Jozafata, otóż dolina ta ma zostać zalana wodą, zniszczona na zawsze, z całą swoją historią, z obyczajami i wartościami wyznawanymi przez jej mieszkańców. Stary, dotychczasowy świat ma ulec zniszczeniu i choć pisarz nie jest jego bezkrytycznym apologetą, widzi z całą jasnością, że zniszczenie owo odbywa się w imię wartości znacznie bardziej problematycznych niż te, które zniszczone być mają. Chodzi tu o rzeczy wyjątkowo proste i do znudzenia oczywiste: dobro, piękno, prawdę i wolność. O to, że w centrum świata arkadyjskiej doliny Konwickiego znajduje się zawsze człowiek, a nie abstrakcyjne idee, i nawet jeśli problemy tego człowieka przedstawiane są z ironią, nawet jeśli ten człowiek jak Polek Krywko z Dziury w niebie jest dwunastoletnim chłopcem, to przecież on i jego problemy są najważniejsze.
Zagrożenie wartości elementarnych, groźba pogrzebania naszego świata pod wielką, a najpewniej nikomu i do niczego niepotrzebną budową, jak właśnie w Senniku współczesnym, odebranie nam możliwości stanowienia o swoim losie, jak bohaterowi Zwierzoczłekoupiora, wreszcie najbardziej beznadziejna alternatywa, jaka daje się pomyśleć: Nic albo nic to tematyka książek Konwickiego z lat sześćdziesiątych. Jest dla nich charakterystyczne, że ich bohaterowie nieodmiennie cierpią na jakiś rodzaj choroby świadomości, mozolnie i na różne sposoby starając się zrozumieć lub choćby zrekonstruować własny życiorys, jawiący się im jako coś niepojętego, coś, co im się przydarza bez udziału ich woli czy świadomości. Amnezja, epilepsja, białaczka - wszystkie te straszne przypadłości są przecież w końcu figurą polskiej kondycji tamtego czasu; tytuł Nic albo nic, książki napisanej w roku 1970, w beznadziei i rozpaczy, jest jakże bolesnym nawiązaniem do opowiadania Wszystko i nic Stefana Żeromskiego, opowiadania podejmującego wątek Popiołów i ukazującego Rafała Olbromskiego, już ojca rodziny, na chwilę przed wybuchem powstania listopadowego.
Rafał stoi przed wyborem trudnym, ale jednak na ludzką miarę: jego udziałem jest nie tylko przerażenie, ale i heroiczna nadzieja, gdy Polak z roku 1970 przekonany jest, że zależy od niego n i c a l b o n i c, i chyba ma wiele racji. Na kartach powieści obecne jest dławiące przeczucie mającej się dopełnić pod koniec tego roku tragedii, której zapobiec nie sposób, ale przecież nie sposób też żyć ze świadomością takiej strasznej własnej niemocy, więc jest ta książka zapisem męki, nasycają ją już nie tylko myśli o śmierci czy samobójstwie, ale dosłownie cytowane fragmenty Apokalipsy.
Wedle komunistycznej doktryny, tej w każdym razie, która funkcjonowała w praktyce, nie było w opisywanym przez Konwickiego świecie miejsca na tragizm, podczas gdy dla samego pisarza właśnie tragizm był najbardziej istotną cechą ludzkiej kondycji, a w każdym razie kondycji polskiej.
Konwicki nigdy nie był pisarzem politycznym z własnych zainteresowań, własnego temperamentu, własnej woli ; jego pisarskie zainteresowania koncentrowały się zawsze wokół pojedynczego, samotnego człowieka, jego losu i jego wyborów. I tu już zaczynała się polityka, bo przecież obowiązywała doktryna, że "jednostka zerem, jednostka bzdurą, jednostki głosik cieńszy od pisku" , a pisarz całą siłę swojego talentu zaangażował w to właśnie, aby głos jednostki był jak najlepiej słyszalny.

Jeżeli więc wszystkie kolejne książki pisarza okazywały się w politykę uwikłane, to dlatego, że jego bohaterowie starali się bronić swojego prawa do własnej osobności, nie zgadzali się, aby ktoś inny określał ich bez reszty.
"Idę drogą, na której skrajach czekają na mnie ludzie z chomątami. Staram się umknąć im głową, usiłuję postąpić kilka kroków o własnych siłach, a oni uporczywie wpychają rzemienne, twarde obręcze" - mówi bohater powstałej w roku 1954 mało znanej powieści Konwickiego Z oblężonego miasta.
Bohater kolejnych książek Konwickiego jest w gruncie rzeczy zawsze tą samą osobą, człowiekiem o biografii i doświadczeniach podobnych do tych, które były udziałem samego pisarza. Jego dorosłą biografię rozpoczynają wydarzenia związane z II wojną światową, o których już wspominaliśmy, a z upływem lat przyrastają doświadczenia peerelowskie i stopniowo ich tragizm zaczyna dominować nad wojennym. Jest to tragizm bardzo powszedni, bo pisarz nie posyła swoich bohaterów tam, gdzie akurat strzelają - zrobi to dopiero w Rzece podziemnej.
Dlatego apokalipsa Konwickiego jest "mała" i właściwie nie wiadomo, czy to lepiej, czy gorzej, bo wprawdzie taka mała apokalipsa nie jest jeszcze końcem świata, ale straszna jest w swoim skarleniu, w pomniejszeniu wszystkiego i upowszednieniu.
"Nie oczekujcie Antychrysta - mówi bohater książki - bo on już jest na ziemi. Antychryst rozcieńczony, rozdrobniony, zgranulowany. Miniantychryst w każdym z was i we mnie" .
Więc może taka pomniejszona apokalipsa codzienna, ta "mała" jest jeszcze straszniejsza od wielkiej?

Uwikłanie Konwickiego w politykę jest nie większe niż każdego ze współcześnie żyjących Polaków, jego bohater jest polskim everymanem, jednym z nas, udręczonym daremnością swoich wysiłków, poczuciem zmarnowanego trudu i zmarnowanych lat, przekonanym, że mimo wszelkich wysiłków nie jest w stanie żyć godziwie, żyć w taki sposób, aby to życie nie budziło jego najgłębszego protestu. Wyjątkowo wyraźnie widać to na przykładzie napisanego w roku 1968 Zwierzoczłekoupiora, którego bohater jest obdarzony świadomością współczesnego intelektualisty, a jednocześnie możliwościami działania dziesięcioletniego chłopca, co każe go traktować jako figurę kondycji, jaką narzucono polskiej inteligencji.
Mała Apokalipsa powstaje dziesięć lat później, u schyłku epoki gierkowskiej, w czasie dziwnym i strasznym. Nie trzeba było wówczas wielkiej przenikliwości, aby dostrzegać, że klęska już się właściwie dokonała, że na naszych oczach rozlatuje się kraj, w którym żyjemy, a grozę pogłębiały dekoracje, w których się to odbywało. Wedle znanej formuły Marksa bóstwa tragedii umierają na scenie operetki; Konwicki w swojej książce pokazał w sposób wstrząsający, że ta operetka jest jednak nadal tragedią.
W ten sposób Mała Apokalipsa stała się bodaj najważniejszą książką, jaką napisano w Polsce po II wojnie światowej Konwicki zdołał w niej bowiem naraz sforsować wiele barier, z którymi borykała się nasza współczesna literatura. Powieść Konwickiego była pierwszą książką z góry przeznaczoną do druku w wydawnictwach niezależnych, a więc w pełni ignorującą istnienie cenzury, której ówczesne uroszczenia miały wprawdzie operetkowo absurdalny charakter, ale jednoznacznie tragiczne skutki. Polskiemu społeczeństwu starano się odebrać nie tylko wszelkie nadzieje na godną egzystencję, ale nawet prawo do przyjmowania swojej klęski z powagą, jaka klęsce przystoi, i właśnie Mała Apokalipsa była książką pozwalającą nam odzyskać poczucie własnego tragizmu.
Konwicki pisze ją dziesięć lat po Zwierzoczłekoupiorze; jeżeli możliwości działania jego bohatera są dalej niewiele większe, niż możliwości dziesięcioletniego chłopca, szczególnie w stosunku do tego, co jest do zrobienia, to jednak przez te dziesięć lat polskie społeczeństwo, a w każdym razie jakaś jego część, zrozumiało, że działać musi.

I tak się właśnie stało: nielegalne publikacje zaczęto wydawać przy pomocy urządzeń, jakie na świecie sprzedaje się w sklepach z zabawkami.
Dorosły Europejczyk z końca XX wieku składający jakieś teksty na dziecinnej drukarence, a następnie biorący udział w zabawie w policjantów i złodziei, to obraz żałosny, a może i śmieszny, ale jeżeli jedyną jego alternatywą jest drukowanie na nowoczesnych maszynach takich głupstw, z których już dzieci się śmieją, to ten Europejczyk jest postacią tragiczną.

"strzeż się jednak dumy niepotrzebnej
oglądaj w lustrze swą błazeńską twarz"
ta formuła Herberta nie jest obca i Konwickiemu, poczuciu tragiczności towarzyszy postawa ironii, będącej pryzmatem, który przełamuje w sobie obraz opisywanego świata, wyostrzając jego tragizm.

Ironia i groteska to podstawowe narzędzia, jakimi się Konwicki posługuje, opisując świat Małej Apokalipsy, a przecież sens tej książki wykracza daleko poza najbardziej zjadliwy obraz wchodzącej w wielki kryzys Polski końca lat siedemdziesiątych. Odpadają kawałki Pałacu Kultury, zawala się most Poniatowskiego, zapałki trzeba kupować w Peweksie, a wódkę pędzić z importowanych kartofli, zaopatrzenie dla prominentów dowożone jest pancernymi chłodniami, szaleje inflacja i reglamentacja, jawni i tajni policjanci co krok zatrzymują, legitymują i przesłuchują, a wszystko to na tle wszechobecnego hasła "Zbudowaliśmy socjalizm" . Nie zostaje oszczędzona i opozycja: śmieszna, żałosna, ograniczająca się do jałowych protestów, a nawet i sam bohater książki, w którym na pierwszy rzut oka też więcej widać śmieszności niż tragizmu.
Groteskowe skróty niejednokrotnie dokonywane przez pisarza dają tego rodzaju syntezę naszej rzeczywistości, której nie dałoby się osiągnąć cierpliwym a rzeczowym odpowiadaniem na najlepiej postawione konkretne pytania; tak jest np. z wprowadzonym przez niego rozróżnieniem dotyczącym metod mierzenia czasu: można to robić przy pomocy "kalendarza" , można też posługiwać się "klepsydrą" (zob. Kalendarz i klepsydra).
Implikacje stosowania tych dwu odmiennych metod są niezwykle poważne; kalendarz jest jednym z najbardziej elementarnych narzędzi kultury etymologicznie oznaczającej przecież mozolną, znojną, rozciągającą się w czasie z pokolenia na pokolenie u p r a w ę, która staje się niemożliwa bez kalendarzowej dyscypliny, ale wiedza o tym dostępna jest dla tych tylko, którzy do owej kultury należą, niezrozumiała zaś dla żyjących poza kalendarzem barbarzyńców, nie umiejących ani korzystać z doświadczenia przeszłości i szanować wiedzy o niej, ani, co za tym idzie, zdawać sobie sprawy z ich implikacji na przyszłość .
Jeżeli więc w świecie przedstawianym przez Konwickiego, poczynając chyba od Nic albo nic tyle jest zamieszania z kalendarzem, które osiąga swoją kulminację w Małej Apokalipsie, gdzie wszystkie kalendarze zostały zlikwidowane, a jeden jedyny jest podobno zamknięty w specjalnym sejfie w gmachu KC, gazety wychodzą bez daty i nie ma sposobu, aby ją ustalić, to przecież nie chodzi o jakieś żarty czy purnonsensy, lecz raczej o odwzorowanie świata, w którym postanowiono zlikwidować pamięć, a kalendarz zastąpić klepsydrą dowolnie odwracaną przez najętego do tej pracy urzędnika.

I chociaż ta ironia i groteskowe sceny miały niebagatelny wpływ na powodzenie książki, a powodzenie to rosło w miarę spełniania się czarnych proroctw Konwickiego, nie one są w Małej Apokalipsie najważniejsze, nie one stanowią o wadze i znaczeniu tej książki. Mnożąc swoje apokaliptyczne opisy polskiej rzeczywistości, kreując najzłośliwszą możliwą groteskę, nie idzie Konwicki śladem Orwella, nie tworzy negatywnej utopii, obrazu straszliwego świata, który mógłby się gdzieś kiedyś zdarzyć, ale pozostaje pisarzem-realistą, odmalowującym w trochę tylko wyostrzony sposób swoje tu i teraz.

Z wielką łatwością dostrzega się w Małej Apokalipsie to zło, które zrobili "oni" , odpowiedzialni za rozpadnięcie się państwa i społecznych struktur, ale przecież mówi ta książka również i o tym, jak na owo zło godziliśmy się "my" , na których oczach i za których milczącym przyzwoleniem się to wszystko odbywało. Rozpadającą się, zdruzgotaną entropią Warszawę z Małej Apokalipsy zaludniają tłumy manifestantów włóczących się z transparentami o zbudowanym socjalizmie, często pijanych, ale bez protestu przystosowujących się do otaczającego ich koszmaru. Polsce tamtej epoki potrzeba było na gwałt wielkiej idei czy przynajmniej wielkiego wstrząsu i Konwicki krzyczy te słowa Żeromskiego każdym zdaniem Małej Apokalipsy.
Powiedzieliśmy, że apokalipsa to objawienie, to nadzieja na lepsze czasy, na tryumf Dobra nad Złem. Mała Apokalipsa jest taką nadzieją: lata zniewolenia umysłów, lata poczucia absolutnej beznadziei, przekonania, iż jedyną dostępną alternatywą jest n i c a l b o n i c - odchodzą w przeszłość . Może to jeszcze bardzo niewiele, może nawet nie obejmujemy rozmiarów zła, jakie się dokonało i które trzeba będzie mozolnie odpracowywać, może dramatyczny protest, jakim jest samospalenie bohatera książki, nie jest wstanie rozwiązać żadnego konkretnego problemu, ale oto dokonuje się wstrząs i już wiadomo, że nie będzie dalej tak jak było dotychczas.

Bohaterowie wcześniejszych książek pisarza mają nieustanne kłopoty z wlasną świadomością, męczą ich koszmary wojennych wspomnień i wyrzuty sumienia z powodu niedopełnienia obowiązku, uciekają w przeszłość , tam tylko, w"kraju lat dziecinnych" , znajdując pewne i godne zachowania wartości. To wszystko znika w Małej Apokalipsie; z chwilą, kiedy jej bohater dostrzega dla siebie możliwość działania, nawet jeżeli jest to działanie tak specyficzne jak samospalenie pod Pałacem Kultury, świadomość ulega uzdrowieniu.

Samobójstwo bywało istotnym motywem w wielu poprzednich książkach Konwickiego: kończył się nim Ostatni dzień lata, cień samobójcy unosił się nad pozornie beztroskim światem Polka Krywki z Dziury w niebie, rzucał się pod pociąg bohater Sennika współczesnego, chocholim tańcem upiorów kończyło się Wniebowstąpienie, zabijał się Darek z Nic albo nic,ale wszystko to były samobójstwa prywatne niejako, będące wyrazem beznadziei, biorące się z umęczenia, gdy samobójstwo z Małej Apokalipsy, będące wyzwaniem i wezwaniem, tę trudną nadzieję zawiera, nie jest bowiem aktem desperacji, ale ofiarą.

W napisanym o dziesięciolecie przed Małą Apokalipsą Wniebowstąpieniu "szukamy wzrokiem nieba skomląc o ratunek. I wtedy właśnie dostrzegamy ludzi powracających z dalekiej wędrówki, której celem było poznanie nieba: jedyny prawdziwy kompleks człowieczy. Lecz ci ludzie, niektórzy żywcem spaleni, mówią, że nieba nie ma. Że jest to wieczna śmierć" .

Bezpośrednio po tej konstatacji bohater wchodzi do kościoła, znajduje czyjąś zapomnianą książkę, otwiera na chybił trafił i zaczyna czytać:
"Bodaj był zginął dzień, któregom się urodził! i noc, w którą rzeczono: Począł się mężczyzna" - więc nieba nie ma, a Biblia sama otwiera się na przekleństwie Hioba.

W zakończeniu Małej Apokalipsy czytamy natomiast:
"Tak, widzę, pamiętam wczorajszą noc. Nagłą światłość na progu jesiennej albo letniej nocy. Raptowną, wszechogarniającą pewność, że to my, ludzie, ta płynąca znikąd donikąd rzeka materii biologicznej, że to my stworzyliśmy Boga. Nie w siedem dni, ale przez wieki lodowców i tropików, przez wieki rodzących się kontynentów i wysychających mórz, przez wieki rozwoju półkul mózgowych i zamierania skrzeli, przez wieki złe i dobre, przez ery ujawnione i okryte dotąd tajemnicą, przez całą naszą człowieczą wieczność stworzyliśmy mozolnie, z bólem, z męką naszego Boga, Boga miłosierdzia i dobra, aby nas uchronił przed złem wszechświata, kosmosu albo choćby tego niebieskiego nieba, które razi nas piorunami. Żeby nas uchronił przed nami.
Bóg istnieje. Bóg ulepiony z naszych fal elektromagnetycznych albo jakichś innych, fal rozdrganych naszym cierpieniem, naszą rozpaczą, naszym gniewem. Bóg przeciw innym Bogom.
Bóg nasz potężnieje, ogarnia najdalsze galaktyki, wreszcie zapanuje nad całym wszechświatem, naszym wszechświatem, bo nic nie wiemy o innych wszechświatach, i uczyni nas rodem wybranym z ziemi obiecanej. Bóg miłosierdzia. Bóg ludzi" .

Apokalipsa - objawienie - św. Jana jest jednym z centralnych punktów chrześcijaństwa, centralnych punktów naszej tradycji kulturowej. Odkupienie przez cierpienie, przez ofiarę z siebie jest istotą czynu Chrystusa i wielokrotnie bywało w dziejach przykładem i wzorem. W literaturze polskiej z inspiracji mesjanistycznej powstała Dziadów część III i Tadeusz Konwicki jest w Małej Apokalipsie spadkobiercą i kontynuatorem Mickiewiczowskiego przesłania. Jego bohater jak Konrad kocha i cierpi za miliony, gotów wziąć na siebie ciężar największy.

Jan Walc, Dwa razy o Małej Apokalipsie pierwodruk w takim układzie: Jan Walc, Wielka choroba, Warszawa 1992. Pierwszy z tekstów został napisany na zamówienie wydawnictwa Alfa do pierwszego oficjalnego wydania powieści (1988) - odrzucony przez cenzurę, wydrukowany był w nr. 46 „Kultury Niezależnej”; drugi miał pierwodruk w programie Teatru Ateneum z grudnia 1989 (w związku z adaptacją Małej Apokalipsy w reż. K. Zaleskiego)

Prezentujemy tu fragment szerszej pracy: Przemysław Kaniecki, Słowo w zagrożeniu. O aspekcie badania twórczości Konwickiego w PRL-u lat 70. i 80, Konteksty nr 4, 2010.

Redakcja strony serdecznie dziękuje autorowi za pozwolenie na udostępnienie tekstu, oraz za zaangażowanie i pomoc, bez których publikacja pracy doktorskiej J. Walca nie doszłaby do skutku.

Zapis na Konwickiego, wyrokujący o całkowitej nieobecności twórcy w dyskursie publicznym, zapadł w 1977 roku. Był to czas, kiedy złożył pisarz w Czytelniku Kompleks polski, po czym – gdy nie zgodził się na jakiekolwiek ingerencje w powieści, wobec czego zrezygnowano w wydawnictwie z publikacji – zaniósł powieść do Niezależnej Oficyny Wydawniczej [Bereś 2003 : 295]. Ukazała się jako 3. numer „Zapisu”, stając się tym samym pierwszą powieścią opublikowaną w podziemiu.
W latach 60. i 70. Konwicki był obok Stanisława Dygata bodaj najpopularniejszym, najpoczytniejszym polskim pisarzem. W 1976 r. odniósł olbrzymi sukces rynkowy prowokacyjnym – aluzyjnym i rozrachunkowym – Kalendarzem i klepsydrą, który był jedną z najżarliwiej dyskutowanych książek w powojennej literaturze polskiej [zob. Czapliński 1994 : 116 i n.]. Od czasu publikacji Kompleksu polskiego krąg czytelników jego najnowszych powieści siłą rzeczy radykalnie się zmniejszył.
Twórcą krnąbrnym wobec KC PZPR stał się Konwicki w całej pełni w połowie lat 60. Celowo sięgam po tak specyficzne słowo dla określenia sytuacji Konwickiego, ponieważ ujęcie jej w kategoriach metod wychowawczych – nagradzaniem i karaniem – wydaje się najbardziej trafne. Jeszcze jako członek partii Konwicki nie podpisał w 1964 kontrlistu do „Listu 34” – i miał potem problemy ze skierowaniem do produkcji Salta, póki w końcu ugiął się i przyjął order Polonia Restituta [zob. Lubelski 2008 : 17-18]. Ale już w 1966 podpisał protest przeciwko wyrzuceniu z partii Leszka Kołakowskiego: nie odwołał podpisu, więc został skreślony z listy członków PZPR, a Chwila pokoju, film nowelowy produkcji niemiecko-francusko-polskiej, którego część stanowiła Matura Konwickiego (1965), nigdy nie została w PRL-u wyświetlona. Odtąd amplituda działalności artystycznej Konwickiego układała się już zawsze według takich spadkowo-zwyżkowych rejestrów, póki nie wyskakiwała „na chwilę” (tj. we wspomnianym 1977 r., co trwało do 1981 r., potem do pewnego stopnia w latach 1982–1986) poza skalę.

Jan Walc przystępował do pisania pracy doktorskiej w IBL-u – pod kierunkiem Aliny Brodzkiej – w okresie najpewniej po wydaniu przez Konwickiego powieści Nic albo nic (1971), skończył zaś pisać tuż przed wydaniem Kalendarza i klepsydry. Podstawowe zadanie, jakie stawiał przed sobą, to ukazanie autora Wniebowstąpienia jako pisarza, który podczas lektury wymaga większej uwagi, aniżeli zwykło mu się dotąd poświęcać. „Cytowaliśmy wiele przykładów analiz, które opierały się na przeświadczeniu, że każdą z powieści Konwickiego można otworzyć jednym, odpowiednio dobranym kluczem – pisze Walc w jednym z przypisów. – Takie założenie redukuje je do poziomu literackich zabaw czy zagadek, gdy, jak wykazujemy, ich pojemność znaczeniowa jest w istocie znacznie większa” [Walc 2010 : 133-134].
Intencja uczulenia odbiorców na obecność w tej twórczości pokładów spraw prześlepianych widoczna była już w pierwszej publikowanej wypowiedzi Walca o Konwickim, w recenzji z Kroniki wypadków miłosnych z 1974 roku, gdzie stwierdził krytyk dobitnie o książkach tego autora, iż aby „ogarnąć cały ich kunszt, wysmakować wszystkie ich subtelności, trzeba je czytać z wielką uwagą […]” [185]. Recenzja ta dla niejednego czytelnika powieści traktującego Kronikę jak młodzieżowy romans i niedostrzegającego jej ukrytych mrocznych znaczeń, mogła stawać się frasująca: Walc nie tylko bowiem naświetla wieloaspektowość utworu, kreśli rozpiętość jego bazy tradycji literackiej (od romantycznego poematu, przez czytadło, modernistyczne prowokacje, aż po czarny humor i groteskę), ale buduje tu też kontekst interpretacyjny Kroniki przez przypomnienie tak pozornie odmiennej w tonacji powieści Konwickiego jak Sennik współczesny, sugerując w ten sposób konieczność dopełnienia w interpretacji postaci starego Witolda rysem tragicznego Pawła z powieści o dziesięć lat wcześniejszej.
Prawdziwie jednak przełomowym dla odczytywania Konwickiego (i w ogóle najnowszej polskiej prozy) głosem Walca była publikacja w piśmie branżowym, w zeszycie otwierającym tom „Pamiętnika Literackiego” za rok 1975. Artykuł Nieepickie powieści Konwickiego był zapowiedzią dysertacji, którą doktorant wówczas pisał w IBL PAN i która przepełniona będzie uwagami analogicznymi – choć stawianymi w często o wiele ostrzejszym tonie – jak te z początku artykułu, odnoszące się do stanu badań:

„Problematyka oniryczna w twórczości Konwickiego została podjęta przez krytykę po ukazaniu się Sennika współczesnego. Pisarz zdołał jednak zmylić tropy: stwierdzono, że jest to powieść współczesna ze śnionymi retrospekcjami. Dokładniejsza analiza całego utworu, a szczególnie uznawanej za nadrzędną wobec pozostałych, rzeczywistości miasteczka nad Sołą, w którym toczy się akcja najbardziej rozbudowanego wątku – ujawnia, że taki sposób odczytywania książki prowadzi do fałszywych wniosków, wysnuwanych zresztą przez wielu poważnych krytyków” [Walc 1975 : 85-86].

Cały szeroki, bardzo przekonujący wywód Walca ujawniał istnienie w Senniku, a także kilku późniejszych powieściach, tropów dotąd przeoczanych przez badaczy i krytyków. Walc pokazywał np., że Konwicki posługuje się szyfrem, że np. „przesuwa” do przestrzeni swej powieści Wileńszczyznę, nawet w tych utworach, w których wątek pozornie rozgrywa się w Galicji. Wiele zaś uwag Walca zmierzało nie tylko do uzmysłowienia czytelnikom, że nie docenili kunsztu prozy Konwickiego – notabene kunsztu (każdy to już sobie sam dopowiedział) uwarunkowanego zależnościami cenzuralnymi – ale także, że podstawowym problemem bohaterów tej twórczości jest niemożność ich pogodzenia się ze światem, którego w konsekwencji swoich doświadczeń życiowych nie pojmują. W ten sposób wskazywał badacz naczelny problem etyczny pisarza, którego twórczość popaździernikowa stawała się „manifestem antyepickim”: „realizm atakowany jest przez Konwickiego i dlatego, że obiecując prawdę o świecie nie jest w stanie jej dać, i dlatego, że jest »przepisywaniem« rzeczy już wiadomych, że nie pozwala na tworzenie nowych wartości” [Walc 2010 : 32].
Przyczyny takiej postawy artystycznej Konwickiego omawiał Walc we wstępie do drugiego rozdziału swojej dysertacji. Podkreśla, że we wczesnej młodości Konwicki zmuszony był zajmować postawy jednoznaczne, że rzeczywistość tego okresu „zmuszała do wczesnego dokonywania istotnych wyborów ideowych i ponoszenia wszystkich ich konsekwencji” [88]. Przedstawia dzieje tych wyborów i ponoszenie konsekwencji: wstąpienie w 1944 r. do Armii Krajowej (wybór „w zgodzie z wpajaną przez szkołę ideologią”) i walka z oddziałami radzieckimi, powojenne dojście do konstatacji podobnej osądowi wielu młodych ludzi – że „entuzjazm i niedoświadczenie w sprawach politycznych zostało wykorzy­stane przez dowództwo AK dla politycznej demonstracji […]”, które to konstatacje skłoniły go „do zanegowania ryczałtem dotychczasowych decy­zji, wyborów i dokonań – i przejścia na drugą, komunistyczną stronę barykady” [tamże]. Wkrótce jednak, po okresie pełnym wiary owocującym takimi książkami jak Rojsty (powst. 1947 lub 1948, wyd. 1956), Przy budowie (1950), Władza (wyd. 1954), pisarz traci zupełnie manifestowaną we wcześniejszych utworach „pewność siebie”, czego przejawem jest subiektywizacja formy powieści Z oblężonego miasta (powst. 1954, wyd. 1956). Odnośnie do głównego bohatera tego utworu pisze Walc:

„Zachodzące w kraju przemiany historyczne skompromitowały w oczach Porejki i wielu przedstawicieli jego pokolenia wyznawane dawniej ideały, pozwoliły zobaczyć, że pod najpiękniejszymi hasłami kryła się ludzka krzywda i nieszczęście. Mówiąc inaczej, ci młodzi ludzie nagle i brutalnie pozbawieni zostali politycznego dziewictwa. […]
Wbrew wszelkim pozorom przełom polityczny w roku 1956 nie mógł stać się dla tych ludzi odskocznią do rozpoczęcia nowego życia, nie był w stanie przywrócić im utraconej wiary; ukazał przecież jak na dłoni, że nagle, z dnia na dzień, głoszone ex cathedra praw­dy mogą się stać nieprawdami, błędami i wypaczeniami. Chociaż więc popaździerniko­we zmiany były przez ludzi z pokolenia Kolumbów oceniane pozytywnie, odstręczały od nowego zaangażowania, nie dając żadnych gwarancji trwałości nowych pewników” [91].

Trudno powiedzieć, czy powyższy fragment byłby nie do przyjęcia przez cenzurę. Ostatecznie przecież Walc kładzie akcent na egzystencjalnej wartości dzieła Konwickiego i dopiero przez egzystencjalizm, i to raczej za pomocą sugestii, dochodzi do aspektów politycznych, z którymi egzystencjalizm Konwickiego wiąże się dla badacza nierozłącznie. Wprost zwerbalizuje Walc istotę tego problemu właściwie dopiero w roku 1988, we wstępie do oficjalnego wydania Małej Apokalipsy:

„Konwicki nigdy nie był pisarzem politycznym z własnych zainteresowań, własnego temperamentu, własnej woli – jego pisarskie zainteresowania koncentrowały się zawsze wokół pojedynczego, samotnego człowieka, jego losu i jego wyborów. I tu już zaczynała się polityka, bo przecież obowiązywała doktryna, że »jednostka zerem, jednostka bzdurą, jednostki głosik cieńszy od pisku«, a pisarz całą siłę swojego talentu zaangażował w to właśnie, aby jednostki głos był jak najlepiej słyszalny” [207].

W istocie w tym dopiero tekście badacz „odkryje karty”, przełamie przemilczenia i język ezopowy, którymi posługiwał się ponad dziesięć lat wcześniej. W samej bowiem pracy doktorskiej Walc sięgał przecież nawet po aluzję. Świadczyć może o tym zakotwiczenie bohaterów Konwickiego w tradycji kultury polskiej, „ubezpieczany” zepchnięciem uwagi do przypisu (ale ostatniego w rozdziale):

„Pamiętajmy, że między Gustawem a Konradem z III części Dzia­dów jest jeszcze Konrad Wallenrod, który „szczęścia w domu nie znalazł, bo go nie było w ojczyźnie” (część IV, w. 419). Świadomość tego właśnie Konrada stała się podstawą, na której ufundowane zostały wzory osobowe polskiej tradycji literackiej, z tego Konrada wywodzą się bohaterowie Żeromskiego – wszyscy ci, którzy nie mogą pogodzić się ze status quo” [138-139].

I niewątpliwie praca pisana była po to, by ją opublikowano, by wydrukowało ją wydawnictwo oficjalne (autor przekazał maszynopis Czytelnikowi, z którym związany był dotąd Konwicki). Walc koncentruje się także na aspektach historycznoliterackich, drąży typowo polonistyczne konteksty, które absolutnie nie wiążą się z zagadnieniami mniej cenzuralnymi (np. motyw miłości i kontekst powieści gotyckiej czy odwołania do tradycji i tekstów kultury). Dysertacja ma charakter naukowy i jeśli nabiera rumieńców jawnie publicystycznych, to tylko w punktach polemiki z innymi badaczami i w opisie socrealizmu Konwickiego (Edward Balcerzan [1975], recenzent tej pracy doktorskiej, wypomniał zresztą Walcowi, że w III rozdziale przeistacza się z badacza w krytyka). Z drugiej jednak strony prawdą jest, że pióro często ponosi Walca i trzaska sformułowaniami zdumiewająco niecenzuralnymi, zwłaszcza właśnie w trzecim rozdziale, w początkowej części dotyczącym przełomu lat 40. i 50. (np. „Bohaterka Władzy, córka komunisty, nie wpuści do łóżka byłego akowca, zanim nie odbędzie on oczyszczającej spowiedzi w UB […]. Zważmy, że w opisywanej sytuacji Wali nie przechodzi nawet przez myśl, że to ona mogłaby dokonać wyboru niezgodnego z dyscypliną partyjną; ona postępuje nie zgodnie z własnymi poglądami, których zresztą nie posiada, ale wedle ustalonych instrukcji i kanonów partyjnych. I wygrywa” [Walc 2010 : 148]).
Nie tyle jednak tego rodzaju sformułowania zadecydowały ostatecznie o tym, że pracy oficjalne wydawnictwo przyjąć nie mogło. Na Walca, działacza KOR-owskiego, był po prostu zapis cenzorski, tak samo jak na Konwickiego. To była pierwsza i najważniejsza przyczyna niedojścia do publikacji w latach 70.; można jednak przypuszczać, że niestety nawet bez tego zapisu praca raczej nie miałaby szans na publikację: rzecz dla nadzorców (by przyjąć cytowane wyżej określenie Sławińskiego) była niewygodna i absolutnie nie do przepuszczenia w druku ze względu na sugestywnie przebijającą z niej wizję dzieła Konwickiego jako labiryntu ukrytych znaczeń. Poszukiwanie w badanym dziele punktów kluczowych, ogniskujących ważne znaczenia, to płaszczyzna pracy, którą sam Walc skłonny był wyznaczyć jako propozycję programową dla historii literatury [zob. Walc 1978]; w niej to proponowałbym dostrzegać przykład omawianych w niniejszym artykule samoobronnych działań wytyczania granic przez wspólnotę literaturoznawców.

Walc podkreśla w pracy [Walc 2010 : 62], że do znalezienia u Konwickiego nowych pokładów interpretacyjnych niepotrzebne były mu żadne wyjaśnienia pisarza, że opiera się tylko na źródłach drukowanych, tj. na treści utworów i publikowanych autokomentarzy. Rozprawa prowokuje więc do głębszego pochylania się nad twórczością autora Wniebowstąpienia, do samodzielnego drążenia – i obiecuje wiele cennych odkryć. Tego typu „obietnica” była szczególnie szkodliwa z punktu widzenia KC a cenna z punktu widzenia środowiska znawców literatury w okresie kulminacji aluzyjności Konwickiego – właśnie w połowie lat 70. Podczas gdy w wypadku Sennika współczesnego od odkrycia przez odbiorcę niejednorodności przestrzeni nadsołeckiej był już tylko krok do zrozumienia, że np. część przerażających retrospekcji partyzanckich rozgrywa się nie w okresie okupacji niemieckiej, ale radzieckiej – to w wypadku opublikowanego w 1976 roku Kalendarza i klepsydry takie uwrażliwienie odbiorcy na niedopowiedzenia owocowałoby lekturą wprost polityczną. I bez tego „łże-dziennik” znalazł przecież odbiorców czytających go w taki właśnie, zaprogramowany przez Konwickiego, sposób. Rozszerzenie tej grupy nie było z punktu widzenia KC celowe w roku 1977.
A w Wydziale Kultury KC PZPR niepokojono się, co oczywiste, tyleż samym kształtem świeżo wydanej książki Tadeusza Konwickiego, ile jej ogromnym powodzeniem czytelniczym. W „Analizie i ocenie działalności edytorskiej Spółdzielni Wydawniczej Czytelnik w okresie styczeń 1975 – marzec 1976 r.” druk Kalendarza uznaje się za jedno z „potknięć politycznych” oficyny:

„T. Konwicki napisał książkę polityczną, w której postanowił przedstawić własną wykładnię i ocenę świata, teraźniejszości i przyszłości. Osnowę kompozycyjną książki stanowi biografia pisarza. Jednakże rekonstrukcja faktów biograficznych nie jest celem w samym sobie [sic!] autora. Jest ona raczej środkiem do ferowania sądów i ocen o charakterze filozoficznym i politycznym. Osobisty charakter narracji ma jakoby uzasadniać prawo do konstruowania opinii subiektywnych.
[…] Ten destrukcyjny pesymizm winien, jak się wydaje, pozostać prywatną sprawą schorzałej osobowości autora” [Archiwum Akt Nowych, Wydział Kultury KC PZPR II 1976 : 35-37].

Na ten właśnie „destrukcyjny pesymizm” i aluzje do sytuacji Polaków pogrążonych w „niewoli niewidzialnej” (by sięgnąć po formułę, która pojawi się
u Konwickiego już w Kompleksie), stanowiące podstawowy problem dla KC, zwracał zaś zresztą uwagę Walc w swojej recenzji z Kalendarza. W recenzji zamieszczonej w wysokonakładowej „Polityce” (z którą wówczas stale współpracował). Przestrzega tu czytelnika tej książki, by jej nie lekceważył, stając tym samym w kontrze do wielu innych recenzentów, utrzymujących np., że książka obfituje w „kaskady pustosłowia” [Toeplitz 1976]. Podkreśla Walc, że mamy do czynienia z „dziełem o ambicjach syntetyzowania istotnych problemów naszego kraju i naszego świata” [Walc 2010 : 187-188]; za pomocą zaś mowy ezopowej (to naprawdę rzadki wypadek w publicystyce tego polemisty żonglującego żądłami) wskazuje czytelnikom aspekty najważniejsze:

„Kon­wicki fałszuje jak Jankiel – »zasmu­ceni, strwożeni słuchacze zwątpili; czy instrument, niestrojony? Czy się muzyk myli?«. Pamiętajmy, że Klucz­nik, który pojął mistrza, pierwszy »zakrył ręką lica«; nie musi chodzić tu o romantyczny gest, ale o wyzwo­lenie się spod władzy drobnych nie­istotnych szczegółów, wśród których na co dzień żyjemy i których też do­magamy się od pisarza, szczegółów niejednokrotnie przesłaniających nam sprawy istotne” [tamże].

Kontekst tradycji literatury polskiej, jaki Walc uruchamia we fragmencie dającym tytuł recenzji, określa sedno problemu książki Konwickiego. Przypomnę, że Mickiewiczowski Jankiel podczas swego koncertu „fałszował”, akcentując Targowicę (zob. w. 691 i następne z ks. XII Pana Tadeusza). Zatem recenzent w okrężny sposób, sięgając po aluzję, a potem bardzo szczelnie ją obudowując – tak, żeby nie mogła jej pochwycić i ewentualnie wyjąć z tekstu cenzura – stwierdza, że książka traktuje o polskiej niewoli, powodowanej i utwierdzanej przez konformizm.
Ale i sama książka Walca, mimo że nie ma w niej analizy Kalendarza, byłaby pod koniec lat 70. niezwykle ważnym głosem pośród recenzenckiego zamętu wokół utworu, w okresie tuż po mnogich polemikach, ripostach wobec tekstu Konwickiego ciągnących się do końca 1976 roku. Praca stawałaby się swoistym komentarzem do tego zamętu: znakomitą część miejsca w pracy zajmuje bowiem demaskowanie omyłek, przeoczeń i poważniejszych błędów krytyków – a także, w domyśle, niekiedy wręcz celowych przeinaczeń – wyznaczających kierunki recepcji prozy Konwickiego. Wymowa dysertacji współgrałaby także z wymową Kalendarza: cała dysertacja przestawia wszak akcent w panującej w ówczesnej recepcji krytycznej Konwickiego hierarchii problemów, z którym polemizował Kalendarzem sam autor, prowokacyjnie pisząc o „pryszczatych” i powojennych uwikłaniach inteligencji. W wywodzie Walca ważniejsza u Konwickiego okazuje się teraźniejszość bohaterów, błądzących, bo pozbawionych oparcia w jakichkolwiek aksjomatach (w domyśle: jest to charakterystyka mrocznej, zakłamanej rzeczywistości Polski Ludowej, która kładzie się cieniem na psychice postaci dotkliwie odczuwających chaos świata), a nie, jak zwykło się pisać w recenzjach i omówieniach, przeszłość i doświadczenia wojenne ukazanych postaci. Sprawa wmawianych ciągle Konwickiemu przez krytykę rozpamiętywań wojennych była zresztą jeszcze w latach 80. jedną z głównych pułapek recepcji (zob. wypowiedź na ten temat Konwickiego w: [Bereś 2003 : 12; por. 290–291, 335]). Walc między wierszami acz demonstracyjnie sugeruje, że Konwicki już od roku 1956 nigdy nie pisał „prawomyślnie”, że zawsze igrał z urzędem kontroli publikacji.
Walc zaopatrzył doktorat w indeks osobowy, co jest najlepszym dowodem na to, że jeszcze w czasie, go kończył, liczył się z możliwością niewydania pracy. Miała ona spoczywać bezpiecznie w archiwum IBL i czekać na badaczy Konwickiego, którzy będą specjalnie przyjeżdżać do Warszawy, siedzieć w czytelni i robić z niej szczegółowe notatki. Na początku maszynopisowej egzystencji dysertacji, a więc w czasie szczególnie nas interesującym, wiedzieli o pracy co prawda raczej tylko badacze powiadomieni o niej przez profesorów bądź kolegów związanych ze środowiskiem PAN-owskim, którzy byli na obronie Walca lub wiedzieli o pracy ze słyszenia. Tak dowiedział się np. o pracy Tadeusz Lubelski, którego nazwisko widnieje jako pierwsze na dołączonej do maszynopisu karcie czytelników (z datą 9 I 1978 r.; kolejny wpis, Bronisławy Stolarskiej, naniesiony został w tym samym miesiącu). Później jednak oczywiście wiadomość o pracy się rozniosła już samoczynnie, w roku 1984 ukazała się zaś książka Lubelskiego, gdzie miejsce jej złożenia zostało wskazane w przypisie [Lubelski 1984 : 14]; praca Walca uznana zostaje tu za „najlepsze jak dotąd opracowanie dorobku Konwickiego”, a Lubelski wielokrotnie przywołuje ją w toku swego wywodu (także zresztą polemicznie).
Po roku 1986 i publikacji Pół wieku czyśćca można natomiast mówić wręcz o legendzie doktoratu Walca. Trudno wyobrazić sobie lepszą reklamę, niż wyrażenie przez samego Konwickiego żalu z powodu nieopublikowania jakiejś pracy o nim: „Od wielu lat wywalają tę świetną książkę z różnych wydawnictw”; Konwicki mówi tu otwarcie, że jest pod wrażeniem rozpoznań badacza, żartuje, że „tego typu krytyk albo raczej czytelnik może być niebezpieczny dla biednego autora” [Bereś 2003 : 334]. Walc wymieniany jest w książce czterokrotnie, miejsce złożenia doktoratu wskazane zostaje zaraz na początku wywiadu rzeki.

Do momentu, w którym praca została wreszcie wydana (jako Suplement „Książek wybranych” Tadeusza Konwickiego, wyd. Agora), na karcie czytelników IBL-owskiego maszynopisu, tj. na pięciu jej arkuszach, znajduje się blisko 60 podpisów; kilka nazwisk widnieje zresztą podwójnie (np. Jerzy Smulski). Można się domyślać, że czytelników było więcej: np. Maryla Laurent ma własny egzemplarz maszynopisu we Francji, a kilku czytelników egzemplarza bibliotecznego pewnie się nie podpisało (jak np. Bereś). Czytali ją studenci piszący prace zaliczeniowe, magistranci, doktoranci, doktorzy, profesorowie, toteż mimo że nie stała się zapłonem potencjalnej dyskusji w latach 70., w latach 80. bez wątpienia odegrała swoją rolę – tak merytoryczną, jak właśnie symboliczną, związaną z „mechanizmami obronnymi” środowiska.



BIBLIOGRAFIA


Archiwum Akt Nowych, Wydział Kultury KC PZPR II
1976 Teczka z sygn. 347 890/20: „Rok 1976, teczka 20 B. Oceny działalności wydawniczej”

Balcerzan E.
1975 [maszynopis recenzji dysertacji J. Walca], złożony w Bibliotece IBL PAN w Warszawie, sygn.: Masz. 1408 (załączony do maszynopisu pracy doktorskiej)

Barańczak S.
1997 O „Kompleksie polskim” rozmyślania wigilijne na stojąco, [w:] idem, Etyka i poetyka. Szkice
1970–1978, Paryż
1981 Książki najgorsze (1975–1980), Kraków

Bereś S.
2003 Pół wieku czyśćca. Rozmowy z Tadeuszem Konwickim, Kraków; pierwodruk: 1986, pod pseudonimem S. Nowicki

Czapliński P.
1994 Tadeusz Konwicki, Poznań

Lubelski T.
1976 Znachor, „Student” nr 14
1981a To jeszcze nie ta chwila [wywiad z T. Konwickim], „Kino” nr 2.
1981b Wędrówki realne i wyobrażone. O filmach Tadeusza Konwickiego, „Kino” nr 1.
1981c Trzy rzeki, „Film” nr 48
1984 Poetyka powieści i filmów Tadeusza Konwickiego (na podstawie analiz utworów z lat 1947‑1965), Wrocław
2008 Z lotu ptaka. Z Tadeuszem Konwickim rozmawia Tadeusz Lubelski, „Litteraria Copernicana” nr 1: „Konwicki”

Walc J.
1975 Nieepickie powieści Konwickiego, „Pamiętnik Literacki” 1975, z. 1
1978 [Streszczenie pracy doktorskiej „Tadeusza Konwickiego przedstawianie świata”], „Biuletyn Polonistyczny”, z. 1
1988 Zastąpić samobójcę, „Tygodnik Kulturalny” z 16 X 1988
2010 Tadeusza Konwickiego przedstawianie świata, Warszawa 2010

Woroszylski W.
Cały ogień na „kombatanta”, „Gazeta Wyborcza” z 13 XI

Konwicki w teatrze? A cóż on ma niby z teatrem wspólnego? Powieści, filmy, dziennikarstwo, nawet wiersze kiedyś pisał, ale teatr? Niby tak, tylko to jest - przepraszam za wyrażenie - Polska, taki kraj, w którym teatr pełni rolę zupełnie szczególną, kraj, który na prapremierę swojego największego narodowego dramatu czekał lat blisko siedemdziesiąt, a i za naszej pamięci najpierw go w ogóle nie można było na scenie pokazywać, później zaś trzeba było z niej zdejmować, wsadzając do więzienia bardziej rozentuzjazmowaną część publiczności - tak więc te dziesiątki lat opóźnienia teatralnego debiutu pisarza N nie są ani trochę dziwniejsze niż wszystko inne, co się przez owe lata działo.
Jeśli myśleć o teatrze polskim w ten sposób, że jest to taka osobliwa instytucja, której nie sposób od życia narodowego oddzielić, bo właściwie nie wiadomo, co należy do sfery teatralności, a co do sfery rzeczywistości, nie wiadomo, czy teatr odwzorowuje rzeczywistość, czy ją kreuje, jeśli jest jakimś mitycznym centrum naszego świata, miejscem, przez które przesuwają się i zostają oświetlone reflektorami -wszystkie nasze istotne sprawy; jeśli tak o teatrze mysleć, to trudno się dziwić obecności w nim Tadeusza Konwickiego.
Mała Apokalipsa to książka szczególna wielka, dziwna i trudna, książka, która obrosła legendą, książka, która później lub pierwej trafi do szkolnych lektur. W tej chwili trafia na narodową scenę, na swoje miejsce.
Bo to jest przecież nasze Wyzwolenie, a i w całej twórczości Konwickiego więcej jest z Wyspiańskiego, niż to na pierwszy rzut oka widać. Minęło prawie sto lat i zmieniło się to i owo. W mieście Konwickiego punktem centralnym nie jest Wawel, ale Pałac Kultury. Tak po prostu jest, i nawet gdyby Konwicki o tym nie pisał, to też by tak było.
Czasem skłaniamy się do przekonania, że to właśnie nam jest najgorzej i najciężej, że z tym Pałacem to już doprawdy nie można, że to taka męka i jeszcze obrzydliwość na dodatek.
Ale czy rzeczywiście jest inaczej? Czyni szczególne wrażenie, kiedy się zastanowić nad podobieństwem, jakie jest między Wyspiańskim i Konwickim w polifoniczności, zmienności tonu, przechodzeniu czy wręcz mieszaniu się tego, co najgórniejsze, najpoważniejsze, z ową skrzeczącą i tłoczącą pospolitością. Bo chociaż jest tragedia, narodowy dramat, nie ma sposobu, aby uniknąć przesuwania się przez scenę tego wszystkiego, co ją w istocie zapełnia i co wielki pisarz nieomylnie dostrzega, czy to stojąc w progu bronowickiej chaty, czy błądząc po Nowym Świecie i okolicach.
Jest przecież nawet tak że bez kłopotu właściwie dałoby się napisać "Plotkę o Małej Apokalipsie" i pewnie ją w końcu ktoś napisze, a jeśli dzisiaj ja tego nie robię, to zaiste nie dlatego, abym nie potrafił czy cierpiał na brak stosownych wiadomości, albo obawiał się, że ta plotka nikogo nie zainteresuje, tym bardziej że postaciom przewijającym się przez karty Małej Apokalipsy przyszło zająć poselskie, senatorskie czy ministerialne fotele. Przepraszam więc, że plotki o Małej Apokalipsie nie napiszę, ale nie chciałbym, aby przesłoniła ona rzeczy znacznie ważniejsze.
Drugim obok plotki niebezpieczeństwem, jakie gotuje widzowi dzisiaj Mała Apokalipsa, jest postrzeżenie jako jej istotnej treści kassandrycznego proroctwa kryzysu i rozpadu, tej wizji, która przed dziesięciu laty, kiedy książka powstawała, mogławydawać się czarnowidztwem czy złośliwością tylko, a w każdym razie ogromną przesadą, dającą się usprawiedliwić może kategoriami groteski, gdy dziś może nam się wydawać, że rzeczywistość dogoniła i przegoniła wyobraźnię Konwickiego.
Ale to jest ślepy trop. Nawet kiedy odpadnie kawałek Pałacu Kultury, a jajka kosztują jeszcze więcej niż prorokował Wernyhora z rysunku Andrzeja Mleczki, to to jeszcze nie jest Apokalipsa, nawet"mała" .
Bohater tej książki godzi się na podrzucony mu straceńczy pomysł samospalenia przed gmachem KC. Zdajmy sobie sprawę, jak nam wszystkim łącznie z autorem trudno o tym mówić. Ironia, na której jesteśmy wychowani, utrudnia nam znalezienie formy, która byłaby stosowna do sytuacji ekstremalnych, sytuacji tragicznych. A nie jest prawdą, że sytuacje tragiczne zdarzać się mogą pod Wawelem tylko; bez względu na to, jak małe i miałkie jest to wszystko, na co natyka się w ciągu swojego ostatniego dnia bohater Małej Apokalipsy - przed naszymi oczyma rozgrywa się narodowy dramat.
To wedle komunistycznej doktryny, tej w każdym razie, która funkcjonowała w praktyce, nie było w opisywanym przez Konwickiego świecie miejsca na tragizm, podczas gdy dla samego pisarza właśnie tragizm był najbardziej istotną cechą ludzkiej kondycji, a w każdym razie kondycji polskiej.
Wracam do porównania z Wyspiańskim: parada postaci, z którymi mniej czy bardziej przypadkowo spotyka się w ciągu swojego ostatniego dnia bohater Małej Apokalipsy, przywodzi na myśl Maski z Wyzwolenia, czy gości zgromadzonych w bronowickiej chacie. Kolejno prezentują się i znikają, aby ustąpić miejsca następnym. Jeśli mają nawet jakąś swoją historię i indywidualność, jak postaci Wesela, to i tak nie o nią chodzi, nie chodzi o historie czy nawet dramaty indywidualne, ale o ten jeden dramat zbiorowy, do którego wszyscy, chcąc czy nie chcąc, należą.
Dramat niejasny i skłębiony; kiedy przyglądamy się koszmarnemu światu Małej Apokalipsy, trudno nie zadać sobie pytania, jak mogło do tego dojść , w jaki sposób taki świat mógł powstać. I wiemy doskonale, że nie jest poprawną odpowiedź, iż tych wszystkich ludzi mógł zaczarować wąsaty chochoł z fajką, choćby grał na swojej skrzypce i Suliko. Za kształt tego świata odpowiadają wszystkie postaci, bo w mniejszym czy większym stopniu go współtworzyły. Nie ma tu nikogo niewinnego, nieodpowiedzialnego, łącznie z głównym bohaterem.
Kiedy Konwicki Małą Apokalipsę przed ponad dziesięciu laty pisał, naprawdę trudno było myśleć o Polsce inaczej, niż jako o kraju uśpionym chocholą muzyką. I jednocześnie tak postrzegając nie można było się na ten stan godzić, przykładać do niego ręki. Ale tej niezgodzie towarzyszyło poczucie zupełnej bezsilności, a wszelkie działania, które dawały się pomyśleć jako możliwe do podjęcia, wyglądały na absolutnie niewspółmierne wobec tego wszystkiego, przeciwko czemu miałyby być skierowane.
Autor Małej Apokalipsy sam nie jest do końca zdecydowany, do jakiego stopnia traktować serio pomysł samospalenia głównego jej bohatera, a zarazem swojego alter ego. Ile w takim geście powagi, a ile błazeństwa, ile prometeizmu, a ile chęci wyzwolenia się od dręczącego koszmaru, ucieczki, dla której publiczny charakter samobójstwa byłby tylko przykrywką? Czy chodzi o wyzwolenie Polski, czy od Polski. Ironia, w którą i autor, i jego bohater są uwikłani, pospołu zresztą z czytelnikami i dzisiejszymi widzami, krępuje dodatkowo, rodzi podejrzenia o śmieszność .
Ale Konwicki nie jest pierwszym, który ma takie problemy; przywoływałem już Wesele, ale przecież nawet III część Dziadów podszyta jest w scenie balu u Senatora operetką. Bo to nieprawda, że bohaterowie tragedii umierają na scenie operetki. I tym razem Marks upraszczał rzeczywistość : operetka wcale nie musi unieważniać tragedii, może ją nawet potęgować, bo łatwiej wszelkie tragiczności znosić w atmosferze godności i powagi, z nadzieją na homerycki wymiar własnego cierpienia, niż na śmietniku, jakim jest świat Małej Apokalipsy. Kiedy wszystko wokół jest tandetne, to czy ofiara, cierpienie, śmierć - czy one mogą być prawdziwe?
Pewnie nie tylko mogą, ale muszą. Bez względu na wszystkie miny, jakie Konwicki robi, bez względu na ośmieszające sytuacje, w jakie wpycha swojego bohatera, jego tragizm nie tylko nie znika, ale jakby nawet narasta. Czyn staje się tym niezbędniejszy, im bardziej prawdopodobne, że i tak okaże się daremny. Ale ta nadaremność czy nienadaremność to mimo wszystko pojęcia względne, podlegające historycznym weryfikacjom. Zresztą, mówiąc przez cały czas, że może właściwie nie warto, że i tak nic z tego nie będzie, Konwicki posyła jednak swojego bohatera pod gmach KC.
Przedstawiając najczarniejszy chyba obraz polskiego społeczeństwa, jaki został w naszej literaturze zapisany, obraz, który uważałem za niesprawiedliwy i wtedy, wiosną 1979 roku, kiedy się książka ukazała, i tak samo uważam dzisiaj, a więc przedstawiając taki obraz, Konwicki jednak nie odbiera nadziei, a nawet przeciwnie, zachęca do działania. Bo i ta jego apokalipsa jest i właśnie była dziesięć lat temu - jakimś objawieniem, obietnicą wyzwolenia, jakie daje ofiara, działanie z myślą o dobru innych.
Konwicki zdołał w swojej twórczości - i może najpełniej stało się to właśnie w Małej Apokalipsie - przerzucić pomost między polską współczesnością schyłku wieku XX a naszą najistotniejszą tradycją literacką, pomógł nam wszystkim postrzec swoje działania czy zaniechania w porządku idącym od Mickiewicza i Wyspiańskiego.
Jeśli nawet nieco przesadzał, przedstawiając społeczeństwo uśpione w chocholim tańcu, było to jego dobrym prawem, a przecież i w chwili pisania Wesela nie była Polska ogarnięta takim marazmem, jaki by wynikał z odczytania Wyspiańskiego à la lettre; naprawdę istotne, że mobilizował do działania. Autor Małej Apokalipsy nie poszedł w ślady swojego bohatera; nie popełnił spektakularnego samobójstwa i nie próbowali się podpalać czytelnicy jego książki, ale to tylko pół prawdy, bo to dziesięciolecie, jakie od napisania książki minęło, było najpierw dla dziesiątków, później zaś już dla tysięcy czasem spalania się w działaniu, w walce w obronie wartości, walce przeciwko takiej przyszłości, jakiej wizję przedstawił pisarz w swojej książce. Pisząc o tym wszystkim równie trudno używać jest wielkich słów, jak ich unikać, ale mówiąc najbardziej po prostu - wielu ludzi w tej walce ofiarowało swoje życie. Małą Apokalipsę kończy wezwanie: "Ludzie, dodajcie mi sił. Ludzie, dodajcie sił każdemu na świecie, kto o tej porze idzie ze mną na całopalenie. Ludzie, dodajcie sił. Ludzie..." Miało ono wymiar społeczny dokładnie taki sam, jak Konradowe "Więzy rwij " i na tym właśnie chyba wypadnie zakończyć to porównanie, którego pozwoliłem tu sobie użyć z okazji wejścia Konwickiego na scenę polskiego teatru: otóż sądzę, że jest on ze swoją Małą Apokalipsą tym dla obecnego pokolenia, czym był Stanisław Wyspiański dla pokolenia 11 listopada. [1989]

Jan Walc, Dwa razy o Małej Apokalipsie pierwodruk w takim układzie: Jan Walc, Wielka choroba, Warszawa 1992. Pierwszy z tekstów został napisany jako wstęp na zamówienie wydawnictwa Alfa do pierwszego oficjalnego wydania powieści (1988) - odrzucony przez cenzurę, wydrukowany był w nr. 46 „Kultury Niezależnej”; drugi miał pierwodruk w programie Teatru Ateneum z grudnia 1989 (w związku z adaptacją Małej Apokalipsy w reż. K. Zaleskiego), przedruk: Jan Walc, "Tadeusza Konwickiego przedstawienie świata" (aneks), Warszawa 2010

Gdy czyta się dziś publicystykę zmarłego pięć lat temu Jana Walca, to właśnie uderza najbardziej: nieprzewidywalność.

Czytając polską publicystykę ostatnich lat, nie sposób oprzeć się wrażeniu, że jest ona niemal absolutnie przewidywalna. Ekscesy, owszem, zdarzają się - gdy np. Adam Michnik weźmie w obronę Radka Sikorskiego lub wezwie do nieobejmowania rządowego stanowiska Hannę Suchocką; albo gdy Piotr Wierzbicki zaatakuje antyeuropejskie i ksenofobiczne lęki obozu, który do niedawna zwykło się nazywać ROP-owskim. Ale to właśnie ekscesy; w zasadzie biorąc jakąś gazetę do ręki, z góry wiadomo, w jakim duchu skomentuje ona którekolwiek, będące akurat przedmiotem debaty, wydarzenie.
I nie dotyczy to jedynie polityki. Przynależność do danego obozu kształtuje w jakimś sensie całość widzenia świata - od ekologii, poprzez poezję Wisławy Szymborskiej, po kwestie wychowania młodzieży.
Gdy czyta się dziś publicystykę Jana Walca, zmarłego pięć lat temu 10 lutego 1993 r. w wieku zaledwie 45 lat, to właśnie najbardziej uderza: nieprzewidywalność. Począwszy od kwestii najbardziej elementarnych - tematycznych i językowych. Bo jeśli się wie, że Walc był badaczem twórczości Adama Mickiewicza i bierze się do ręki jego tekst zatytułowany cytatem z "Dziadów" - "Nie znałeś, Panie, litości" - to można by naiwnie oczekiwać, że ma się przed sobą studium "mickiewiczologiczne". Tymczasem jest to tekst o głośnym w latach 70. procesie prokuratora Rozwensa, który najpierw dał się poznać jako aktywny uczestnik kampanii opluskwiającej działaczy opozycji demokratycznej, a wkrótce potem nieumyślnie zastrzelił wiejskie dziecko.
A z drugiej strony wiedząc, że Walc był w czasach PRL opozycyjnym publicystą i przeglądając książkę, w której autor co i raz kpi z hasła o "jedności moralno-politycznej narodu", można się spodziewać, że to pamflet na epokę gierkowską. A to "Architekt Arki", książka o Mickiewiczu. Bo też był Walc człowiekiem rozmaitych zainteresowań i zatrudnień. Urodzony w 1948 r., jako student trafił do więzienia po wydarzeniach marcowych. Ukończył polonistykę i w pierwszej połowie lat 70. był publicystą "Polityki". Z ówczesnej "Polityki" było dalej do rodzącego się właśnie ruchu opozycji demokratycznej niż z większości innych miejsc w Polsce. Walc jednak przebył tę drogę błyskawicznie - wyrzucony z"Polityki" za podpisanie któregoś z listów protestacyjnych tamtej doby. I wszedł w ruch opozycyjny całkowicie - był w jednej osobie publicystą, redaktorem i drukarzem prasy "drugoobiegowej", wykładowcą "Latającego Uniwersytetu", działaczem Biura Interwencji KOR.
A jednocześnie, w 1977 r., obronił pracę doktorską. O twórczości Tadeusza Konwickiego.
W reportażu Walca "My, Wolna Wałkowa", swoistym peanie na cześć niezależnej aktywności, jest scena znamienna. Właściciel lokalu, w którym Walc wraz z kolegą mają wydrukować kolejny numer "Biuletynu Informacyjnego KOR", stary wilniuk kieruje ich do "świronu". Kolega Walca nie rozumie, Walc przecież wie, co to "świron". Wie, bo to słowo z książek Konwickiego. Tak oto autor przeistacza drukowanie "Biuletynu" w działalność godną kart wielkiej literatury polskiej. Więcej - wpisuje działalność opozycji demokratycznej doby schyłkowego Gierka w kulturowy ciąg polskich konspiracji i zrywów narodowych.
Banałem jest stwierdzenie, że w cza­sach PRL życie literackie toczyło się niejako w zastępstwie życia publicznego. Miało to konsekwencje - wśród ludzi urodzonych w latach 40. i 50. wielu było takich, którzy wybierali literaturę jako zajęcie podświadomie zastępcze. Świadczą o tym ich późniejsze biografie: polityków, dziennikarzy.
Jan Walc prawdopodobnie musiał trafić do opozycji nie tylko z racji poglądów, ale także za sprawą temperamentu - organicznie polemicznego. Już jeden z pierwszych jego tekstów wywołał skandal; tak miało być potem aż do końca (książkę "Architekt Arki" prof. Ryszard Przybylski nazwie aktem "chuligaństwa" i "dzikiego barbarzyństwa", zaś jej autora ochrzci mianem "Stana Tymińskiego polonistyki"; autora bronić będzie Wiktor Woroszylski).
Ale uważny czytelnik owego pierwszego "skandalicznego" tekstu Walca łatwo dostrzeże w nim, żeby tak rzec, niewspółmierność pomiędzy przyczyną a skutkiem. Przyczyną była wydana w formie książki praca doktorska pewnej pani o XlX-wiecznych salonach literackich. Walc, cytując, udowodnił tyle, że była to praca toporna stylistycznie i bardzo niechlujnie przygotowana do druku. Przekonywał wszakże, że praca jest czymś więcej: dowodem skandalicznego nieuctwa autorki. A nie ulega wątpliwości, że doskonale zdawał sobie sprawę, iż koronny dowód na rzecz tej tezy - przypisanie autorstwa "Balladyny" Mickiewiczowi - był właśnie niechlujstwa efektem.
Zaś cały atak Walca na ową prace napisany był z taką pasją, jakby od jakości owego doktoratu zależały losy świata.
Tak wielki impet polemiczny musiał znaleźć godniejszy siebie przedmiot ataku niż polonistyczne niechlujstwa. I znalazł: przeciwnikiem Walca stał się system komunistyczny.
W tekstach publicystycznych Walca z okresu korowskiego jedno rzuca się w oczy: pisze je człowiek szczęśliwy. Człowiek, który znalazł się po właściwej stronie, z właściwymi ludźmi. Nie tylko wspomniana "Wolna Wałkowa", także wiele innych ówczesnych tekstów to apoteoza etosu dysydenta.
A przecież teksty te spotykały się z odzewem polemicznym ze strony in­nych dysydentów. Walcowi zarzucano, że sprzeniewierza się owemu etosowi, przejmując od przeciwnika politycznego metody polemiczne (choćby przy okazji wspomnianego procesu prokuratora Rozwensa). A zarazem - że sławiąc dysydencki etos, okazuje pogardę tym wszystkim, których nie stać na gest heroiczny. To paradoks: po pierwsze dlatego, że był to zarzut tożsamy z zarzutem stawianym Piotrowi Wierzbickiemu - autorowi "Traktatu o gnidach" dla którego publicystyki Walc miał od początku wyjątkowo mało serca i oceniał ją niezwykle krytycznie. A po drugie dlatego, że Walc zaczyna w tym okresie pisać szkice, które później złożą się na "Wielką chorobę" - pomyślaną jako swoista polemika z "Dziejami honoru w Polsce" Adama Michnika.
"Wielka choroba" to "dzieje pogardy w Polsce", pogardy okazywanej zwykłym ludziom przez intelektualistów. Aby ją napisać, Walc radykalnie zreinterpretował historię literatury polskiej: zarówno Konrad z III części "Dziadów", jak doktor Judym z "Ludzi bezdomnych" to postaci w zamyśle Mickiewicza i Żeromskiego negatywne - właśnie wcielenia inteligenckiej pogardy wobec ludu.
Paradoksów jest zresztą w ówczesnej publicystyce Walca - gdy spojrzy się na nią z dzisiejszego punktu widzenia - więcej. Paradoksalna okaże się jego polemika z głośnym manifestem dysydenckim, "Siłą bezsilnych" Havla. Walc stwierdza wówczas, że Havlowski po­stulat "życia w prawdzie" jest dla dysydentów zbyt minimalistyczny; grozi pięknoduchowskim zaniechaniem troski o skuteczność działania. W latach 90. Walc będzie w swej publicystyce bardzo często ów postulat przywoływał; by wypomnieć dawnym dysydentom (m .in. Adamowi Michnikowi), że mu się sprzeniewierzyli - w trosce o skuteczność działania, że politycy wzięli w nich górę nad intelektualistami. Pierwsze pęknięcie owej zjednoczonej "krainy dysydenckiej" objawi się w pisarstwie Walca w okresie «pier­wszej "Solidarności" lat 1980-81. A raczej objawi się później, ale za sprawą tego właśnie okresu.
Obrazuje je najpełniej tekst znany jako "List do Włodzimierza Marta" (pseudonim redaktora podziemnego kwartalnika "Krytyka"). Tekst był publiczną odpowiedzią Walca na propozycję napisania recenzji z "Roku w trumnie" Romana Bratnego, którego pisarstwem i drogą życiową - Walc zajmował się już wcześniej. Autor "Listu..." wyjaśniał, dlaczego tym razem o Bratnym nie napisze. Tłumaczył, że jest to zbyt łatwe intelektualnie, że nie chce "przywalać" Bratnemu, gdy robi to każda podziemna gazetka. Bratnemu nie "przywalił", "przywalił" natomiast w "Liście..." absolutnej świętości, jaką stanowiła na łamach prasy podziemnej "Solidarność" lat 1980-81. Miał do niej dwie podstawowe pretensje. Pierwszą, że wśród działaczy i piewców związku (zwłaszcza tych ze środowiska inteligenckiego) znalazło się wielu biernych wcześniej, by nie rzec konformistycznych, obywateli PRL, którzy przyłączyli się do oporu wobec systemu, gdy już "było wolno". A druga pretensja sprowadzała się do tego, że ci bierni właśnie, z racji własnych kompleksów biograficznych i by nie rozdrażniać władz, zepchnęli na boczny tor przedsierpniowych opozycjonistów ze środowiska korowskiego. Ludzi, którzy mieli i mandat moralny, i niezbędne kwalifikacje, by kierować związkiem.

"List do Włodzimierza Marta" został odebrany jako wyraz frustracji (których zresztą Walc nie ukrywał) zawiedzionego i nie docenionego kombatanta; w takim duchu polemizował z Walcem wiceprzewodniczący podziemnej mazowieckiej "Solidarności" Wiktor Kulerski.
"List..." był znamienny dla publicysty­ki Walca z prasy podziemnej lat 80. Coraz rzadziej przedmiotem jego polemik staje się - jako zbyt oczywisty cel - rządzący system. Coraz częściej jest to krytyka "potocznego rozumu" - solidarnościowego czy podziemnego. Krytyka łatwych uniesień zbiorowych, owczych pędów, pozornej odwagi, schlebiania powszechnym gustom.
Walc - piewca ru­chu dysydenckiego lat 70. - staje się w następnej dekadzie w coraz większym stopniu krytykiem własnego środowiska.

Napisałem na wstępie, że publicysty­ka Walca była nieprzewidywalna. W największym bodaj stopniu dotyczy to tej najświeższej, pisanej już po upadku PRL.
Zaryzykuję twierdzenie, że nie było w Polsce lat 90. drugiego publicysty, który jednocześnie angażował się w kampanię przeciwko ustawie antyaborcyjnej i przeciwko zaniechaniu dekomunizacji. Publicysty, który systematycznie atakował Adama Michnika - i za stosunek do byłych komunistów, i za uległość wobec Kościoła, i za zbyt długą wiarę w Lecha Wałęsę - lecz gdy jego ataki podchwytywali np. Jarosław Kaczyński czy Piotr Wierzbicki, natychmiast atakował właśnie ich.
Był przeciw Balcerowiczowi. Przeciw Mazowieckiemu. Przeciw Wałęsie. Przeciw klerykalizacji życia, za lustracją i dekomunizacją. Oprócz Jacka Kuronia jedynym pozytywnym bohaterem Walca z polskiej sceny politycznej jest Zbigniew Bujak - do czasu, gdy nie "spoufali się z Kiszczakową".
Obraz Polski początku lat 90., jaki wyłania się z tych tekstów, jest zupełnie inny od tego, który zapamiętałem. Szczegóły, fakty, często już zapomniane, zgadzają się - diagnoza budzi mój sprzeciw. Nigdy wówczas nie przyszło mi do głowy, że żyję w kraju "udręczonym" - a tak Polskę początku lat 90. nieustannie nazywa Walc. Jego szydercza publicystyka łączy wszystkie niemal, zdawałoby się sprzeczne ze sobą, lamenty, jakie wówczas krążyły po Polsce: że Balcerowicz zrujnował, że Kościół zastąpił partię, że komuna nadal rządzi. Lamenty, jakie słyszało się od postkomunistów i radykalnych antykomunistów.
Nie sposób tego wszystkiego zrozumieć, nie pamiętając o twórczości Walca z czasów dysydenckich. Pisałem. że była to publicystyka człowieka szczęśliwego, który odnalazł swój świat. Zaś o tomie "Ja tu tylko sprzątam" Ryszard Holzer trafnie napisał, że to "opowieść o końcu miłości". Tej miłości, która właśnie w czasach dysydenckich rozkwitła. Walc odrzuca rzeczywistość początków II RP, ponieważ chciałby ją widzieć jako kontynuację - i spełnienie anielskiej rzeczypospolitej dysydentów końca lat 70. Tymczasem anielskość nie wytrzymuje próby normalności.
Walc pisze ze swoistą gorzką dumą, że należy do "wymierającego" gatunku - niezależnego inteligenta polskiego. Jego teksty to zapis postępującej samotności intelektualnej, ale samotności z wyboru: stąd paniczne reakcje, gdy ktoś nieopatrznie bierze go za sojusznika swej politycznej gry. Kiedyś jego przeciwnikiem był komunistyczny sy­stem; teraz staje się nim świat, taki jaki jest - zamieszkany przez ludzi, nie i aniołów.
Ostatni felieton z "Życia Warszawy" jest polemiką z Jackiem Kuroniem, do którego skądinąd Walc ma - co widać z innych tekstów - stosunek kultowy. W kilka miesięcy później, w pół roku po śmierci Walca, wybory wygrają postkomuniści. O czym już, niestety, Walc tekstu nie napisał, choć sam fakt nieśmiało przewidywał.

I tak jak denerwował, tak teraz jego nieprzewidywalnej inteligencji brak.

„Trudności sprawiałem od dziecka" - napisał kiedyś o sobie. Należał do niepokornej środkowoeuropejskiej inteligencji i próbował kontynuować jej najlepsze tradycje. Wierzył w moc sprawczą słowa pisanego; to przekonanie szybko się przerodziło w burzliwe zaangażowanie na rzecz opozycji antytotalitarnej w czasach PRL.

Warunki do knucia miał podobno wymarzone. Nie za wysoki (169 cm), brodaty, ruchliwy, bez stałego zatrudnienia, w ogóle trudny do wypatrzenia. Pomaga mu znakomite usytuowanie w terenie - doceniał walory jego mieszkania ktoś z labiryntu służb specjalnych PRL. Jednorodzinna willa w Podkowie Leśnej, wokół las i zarośla, można chodzić bocznymi drogami. Z działki kilka wyjść, m. in. przejście na posesję sąsiada, który zdaniem Służby Bezpieczeństwa prowadził prywatną hodowlę koni, choć w rzeczywistości trzymał tylko jednego rumaka. Ruch w rejonie jest minimalny, willa położna na uboczu, ale jednocześnie tylko półtora kilometra od stacji kolejki podmiejskiej, co ułatwia połączenie z Warszawą. Za furtką posesji groźnie wyglądający pies, który ogranicza SB pole manewru (w 1981 r. podobno widziano tam dwa psy - wilki). Jakby tego było mało, Walc ma jeszcze czerwony motocykl Panonia z koszem - notowali funkcjonariusze.
W tym domu toczyło się tajne życie już w poprzednich pokoleniach. Rodzice Jana Walca należeli do akowskiej konspiracji. Wzięli ślub podczas powstania warszawskie- go, gdy jako lekarze zostali przydzieleni do powstańczego szpitala. W czasie wojny willa Walców w Podkowie Leśnej stała się schronieniem m. in. dla historyka Marcelego Handelsmana. W pełnym zakamarków mieszkaniu ukrywano znajomych Żydów - głosi rodzinna tradycja. W ogrodzie pod szklanym inspektem wykopano bunkier dla kilku osób, w którym można było przeczekać w razie niebezpieczeństwa - opowiada żona Jana, Joanna Walc. Ponad czterdzieści lat później wstawiono tu na pewien czas podziemną drukarnię prasy niezależnej. Za zgodą sędziwej babci Walca, uczestniczki konspiracji sprzed 1914 r., która podczas śniadania doradzała drukarzom, jak zdobyć papier. Z powodu stukotu powielacza cały dom drżał w posadach.

Urodził się w 1948 r. w Warszawie. „Ja, ateusz z rodziny kalwińskiej" – mówił o sobie. Wychowany w lewicowym i romantycznym etosie, na swojego młodzieńczego bohatera obrał Władysława Broniewskiego - rewolucyjnego poetę. „W domu rodzinnym zamiast Matki Boskiej z Jezuskiem wisieli na ścianie Marszałek z Andrzejem Strugiem" - pisał pod koniec lat siedemdziesiątych o swoim dojrzewaniu. Wnętrze domu zdobiły też portrety masonów, jako że w mieszkaniu przechowywano cześć archiwum loży wolnomularskiej. W czasie wojny zakonspirował je tutaj Stanisław Stempowski - dodaje Jo­anna Walc.

Przechytrzyć Służbę Bezpieczeństwa

Studiował pedagogikę, następnie filologię polską na Uniwersytecie Warszawskim, gdzie po raz pierwszy ujawnił szerszemu gronu swoje nonkonformistyczne skłonności. 30 stycznia 1968 r. po zdjęciu przez władze Dziadówz afisza Teatru Narodowego wziął udział w ostatnim spektaklu oraz w demonstracji przed pomnikiem Mickiewicza. W Marcu '68 należał do radykałów, zwolenników zdecydowanej postawy wobec władz. Zabierał głos na zebraniach studenckich, kolportował ulotki, opowiadał się za rozszerzaniem akcji protestacyjnej i organizowaniem manifestacji ulicznych. 23 marca 1968 r. został dokooptowany do uczelnianego Komitetu Studenckiego.
Zatrzymany 28 marca, kilka miesięcy spędził w areszcie śledczym Warszawa-Mokotów (ostatecznie prokuratura umorzyła śledztwo przeciw niemu). Na wolności zostawił żonę z małym dzieckiem. W jego sprawie interweniowała u ministra Mieczysława Moczara Janina Broniewska, żona poety, prominentna postać Związku Literatów Polskich. Kilka dni później Walc wyszedł z aresztu zapamiętała rodzina. W więzieniu - w zamian za uwolnienie - podpisał zobowiązanie do współpracy z SB, którą jednak zakończył po dwóch miesiącach, jak wynika z akt policji. Znalazł się w trudnej sytuacji, ale potrafił z niej wybrnąć obronną ręką. Na nikogo nie doniósł. Tuż po wkroczeniu wojsk polskich do Czechosłowacji rozwiązał na piśmie swoją umowę z SB. „Całe moje dorosłe życie jest z Marca, zarówno podmiotowo, jak i przedmiotowo. Marzec ukształtował moją świadomość i Marzec spowodował, że nigdzie nie chciano mi dać pracy" - deklarował w 1978 r. na łamach drugoobiegowej „Krytyki".

Nieprzystosowany

Baliśmy się potwornie, do tego wszyscy wokół wyjeżdżali - opowiada żona. - Złożyliśmy papiery do ambasady holenderskiej, podając się za Żydów. Nie mieliśmy jednak pieniędzy, a paszporty kosztowały. Chcieliśmy sprzedać książki... Sprawa się przeciągała. W pewnym momencie powiedziałam: nie możemy wyjechać, bo nasze dziecko nie będzie czytać w szkole Słowackiego. Jasiek się z tym zgodził.
Wrócił więc na studia polonistyczne, choć na- dal był zawieszony w prawach studenta. Najwyraźniej niespeszony więziennymi przeżyciami, wraz z Eugeniuszem Klocem przewodził opozycyjnie nastawionej grupce studentów. Krytykował dy- rekcję Instytutu Filologii Polskiej za niski poziom studiów i politykę kadrową. Pisał wierszyki od- noszące się do wydarzeń marcowych. Inspirował dyskusje studentów, próbował podtrzymać klimat studenckich protestów. W 1971 r. współorganizował akcję w sprawie przywrócenia do pracy dydaktycznej Teresy Kostkiewicz, usuniętej na skutek pomarcowych represji. W tymże roku brał udział w opracowaniu petycji do kierownika Wydziału Nauki KC PZPR, która w polemiczny sposób przed- stawiała sytuację na polonistyce.
Przez rok uczył polskiego w liceum im. Stefana Batorego. „Chodził - mimo upomnień kierownictwa szkoły - w wytartych dżinsach, swetrze i mocno sfatygowanych trampkach lub tenisówkach. Prowadził lekcje w sposób jak na tamte czasy niecodzienny (dyskusje, spory, również na zakazane tematy polityczne)" - wspominała Irena Ochremiakowa, matka jednej z jego uczennic. Tym razem to on dostał wymówienie za głoszenie poglądów nieaprobowanych przez władze. W grudniu 1975 r. podpisał jeden z listów zbiorowych przeciwko planowanym przez władze poprawkom do konstytucji. Wkrótce włączył się do prac Komitetu Obrony Robotników - stał się jedną z najciekawszych postaci młodszego pokolenia współpracowników KOR. W 1977 r. wszedł w skład kierownictwa Niezależnej Oficyny Wydawniczej NOW-a, współkształtował jej profil wydawniczy, redagował i recenzował publikacje. Jego głównym żywiołem stała się jednak publicystyka.
W pierwszej połowie lat siedemdziesiątych próbował odnaleźć się - jako „literacki watażka" - na obrzeżach życia oficjalnego. Karierę dziennikarską zaczynał w prasie oficjalnej. Związał się z tygodnikiem „Polityka". Po kilku latach powierzył swój talent pisarski obiegowi niezależnemu. Należał do jego twórców i najwybitniejszych autorów. Publikował w pismach korowskich: „Biuletynie Informacyjnym", „Zapisie", w latach 1977-1979 był felietonistą „Głosu", a od 1979 r. współredagował „Krytykę". Wyróżniał się odwagą, ironią i zadziornością, wchodził w zażarte polemiki także ze swoim środowiskiem. Jego dorobek publicystyczny - ujęty w tomie Wybierane (1989) - układa się w kronikę sporów, którymi od 1977 r. żyła polska opozycja. Publikacje Walca nie pozostawiały nikogo obojętnym. Wyraziste, emocjonalne, ale napisane w literackim stylu, szybko zjednały mu wielu czytelników i zyskały znaczny rozgłos.
Zgodnie z logiką swojego położenia zdecydowanie odrzucał reguły przystosowania się do systemu, burzył spokój sumienia, ujawniał ciemne strony koegzystencji społeczeństwa z władzą. Walc w swoich wywodach mistrzowsko posiłkował się książkową erudycją. Sugestywnie tworzył dramaturgię, gdy chciał zdemaskować podwójną moralność ludzi establishmentu. W Liście do mojego przyjaciela, naukowca, sekretarza - napisanym w przejmującej konwencji koleżeńskiego apelu - wezwał swojego starego znajomego ze studiów (Krzysztofa Konarzewskiego), by wystąpił z PZPR w obliczu napaści bojówkarzy na wykłady opozycyjnego Towarzystwa Kursów Naukowych.
Z nielicznymi wyjątkami ostro oceniał twór- ców związanych z Polską Ludową. Pisarza Romana Bratnego i dziennikarza Ryszarda Wojnę wyzwał od cynicznych mistyfikatorów i porównał z księciem Bogusławem Radziwiłłem z Sienkiewiczowskiej trylogii: „»Rzeczpospolita to postaw czerwonego sukna...«, a kto za nie nie ciągnie, ten kiep. Bratny i Wojna ciągną ostro i innych zachęcają do ciągnięcia. [...] np. Bratny poleca dziwki i polowania. Wojna - raczej wojaże zagraniczne". Krytycznie, choć w sposób bardziej stonowany, oceniał również wybory życiowe wybitnych pisarzy - Jarosława Iwaszkiewicza i Marii Dąbrowskiej.
W odpowiedzi na Siłę bezsilnych Vaclava Havla napisał Słabość wszechmocnych. Tekst był wypowiedzią autorską, nie przedstawiał stanowiska KOR. Pokazywał jednak różnice w stylach myślenia czechosłowackiej i naszej opozycji, bardziej upolitycznionej i mniej artystycznej. Walc uzupełniał esej Havla - skoncentrowany głównie na moralnych wyborach jednostki - komentarzem pisanym w języku polityki. Na przykładzie ekipy gierkowskiej dowodził słabości władzy, znajdującej się w stanie rozkładu, bezradnie dryfującej w przepaść, niepotrafiącej sformułować alternatywy dla obranego kursu. Nakreślił również obraz rosnącego w siłę społeczeństwa, czego zwiastunem był prężny ruch opozycji demokratycznej. Ruch właśnie, a nie tylko, jak pisał Havel, „życie w prawdzie" na własny, indywidualny użytek.

Na wojnie z milicją

Od 1969 r. Służba Bezpieczeństwa prowadziła przeciwko niemu dochodzenie o kryptonimie „Faust" (ten sam pseudonim Walc przyjął w 1968 r., gdy podpisywał - chwilowe, jak się okazało - zobowiązanie do współpracy). Starała się uniemożliwić mu karierę zawodową. Nie przyjęto go na studium doktoranckie, mimo że dobrze wypadł na egzaminie. Doktorat na temat twórczości Tadeusza Konwickiego obronił z wolnej stopy. Cenzura zablokowała jednak jego druk. Nie pozwolono pracować jego żonie. W tym samym czasie po konflikcie z redakcją jego nazwisko zniknęło z oficjalnej „Polityki", o co zresztą zabiegała też SB. W urzędzie pracy Walc bezskutecznie walczył o zatrudnienie, a następnie o zasiłek dla bezrobotnych. Wysyłał zażalenia, odwoływał się i awanturował z powodu przeróżnych przykrości, jakich doznawał. Jego zatargi z państwową biurokracją były czymś więcej niż tylko złością na władzę lub - momentami komicznymi - potyczkami na słowa. Stanowiły modelowy przykład taktyki środowiska korowskiego, a nawet całej opozycji demokratycznej w Europie Wschodniej, która w egzekwowaniu prawa widziała ważny powód swojego istnienia.
Skazany na literacką banicję przez politykę, zarabiał dorywczo jako podpowiadacz w telewizyjnym teleturnieju „Licytacja", korepetytor z polskiego i historii, kolporter samizdatowych utworów poetów Nowej Fali, a gdy powstał drugi obieg, także jako drukarz NOW-ej. Relację z pracy w konspiracyjnej drukarni zdał w formie błyskotliwego reportażu - My, Wolna Wałkowa - najgłośniejszego tekstu, jaki ukazał się na ten temat w prasie niezależnej. „Dzięki temu tekstowi praca niezależnej oficyny w PRL przestała być dla mnie abstrakcją, pojawiły się żywe obrazy i postaci, a wraz z tym chęć włączenia się do pracy czy choćby udzielenia jakiejś pomocy" - pisała cztery lata później anonimowa redaktorka drugiego obiegu na łamach podziemnego pisma „KOS".
Coraz bardziej skonfliktowany z peerelowską rzeczywistością, bez reszty zaangażował się w opozycję. W 1978 r., po kilku miesiącach obecności w prasie niezależnej, ostentacyjnie porzucił swój drugoobiegowy pseudonim. Ukrywanie nazwiska przez autorów drugiego obiegu uznał za szkodliwe moralnie, czym naraził się w swoim środowisku na zarzuty o nadmierny radykalizm (ale inni, np. Urszula Doroszewska, poszli za jego przykładem). W 1978 r. prowadził wykład dla wrocławskich studentów na temat współczesnej literatury polskiej - w ramach Uniwersytetu Latającego. Na niezależne wykłady udostępniał również własne mieszkanie. Przychodził do salonu Anny i Tadeusza Walendowskich, 7 lutego 1978 r. miał u nich swój wieczór autorski. Współorganizował wieczory literackie zakazanych poetów - Stanisława Barańczaka i Adama Zagajewskiego, usilnie walcząc o prawo bytu dla twórczości nieuwikłanej we współpracę z reżimem.
Jako współpracownik Biura Interwencyjnego Komitetu Samoobrony Społecznej KOR dokumentował przypadki łamania praworządności przez organa PRL, należał do współautorów Kroniki bezprawia (NOWA 1978), następnie tzw. raportu madryckiego, przygotowanego w 1980 r. przez Komisję Helsińską KSS KOR. Wyczulony na sprawy społeczne, twardo stawał po stronie ofiar samowoli władz. Opisał proces prokuratora Witolda Rozwensa, który podczas polowania zastrzelił przypadkowo trzyletniego wiejskiego chłopca. Walc nie zostawił na prokuratorze suchej nitki. Porównał Rozwensa do okrutnego dziedzica z drugiej części Dziadów, który jako widmo pokutuje w zaświatach (Nie znałeś Panie litości...). Zadziorny, ironiczny, oskarżycielski ton jego relacji ze sprawy Rozwensa wzbudził wątpliwości nawet w szeregach opozycji.
Za mitygowaniem Walca stały zapewne obawy części środowiska korowskiego, że zapalczywa publicystyka przypomina peerelowską propagandę, gdy tymczasem zadaniem KOR jest informowanie. Taka argumentacja - głos umiarkowanych - nie pasowała jednak do jego temperamentu. „Janek to był urodzony fighter" - wspomina Andrzej Paczkowski. Z pasją terenowego reportera dalej tropił sadystyczne skłonności lokalnej milicji, np. sierżanta Michalskiego, który na posterunku w Radzyniu Podlaskim kopnął kobietę, gdy ta chciała przekazać śniadanie dla zatrzymanego syna, i poważnie ją poturbował. Podejmował najbardziej drażliwe tematy, przekraczał kolejne bariery w publicystyce opozycyjnej i narażał się na osobiste niebezpieczeństwo ze strony aparatu bezpieczeństwa.
Walc realizował w ten sposób bodajże najtrudniejszą misję KOR, w gruncie rzeczy stare marzenie polskich ruchów wyzwoleńczych, by „z polską szlachtą poszedł polski lud". Bohaterami jego reportaży stawali się przedstawiciele Polski prowincjonalnej, anonimowi, izolowani, o niskim statusie społecznym i materialnym. Wydawali się zupełnie bezradni wobec przemocy lokalnej wła- dzy. Pozbawieni silniejszej więzi grupowej, która łączyła warstwy wykształcone, byli skazani przez los na milczenie i ciągły strach. KOR jako pierwszy docierał do tych robotników i chłopów, czasami wyciągał ich z tarapatów, dawał znać, że nie są osamotnieni. Choć oczywiście interwencje Walca i jemu podobnych, nieraz torpedowane przez aparat władzy, pozostawały tylko kroplą w morzu.
Musiał być nie tylko śmiały, ale także silny psychicznie. W artykule Akt oskarżenia nagłośnił sprawę milicjanta Zdzisława Pająka i jego kolegów z komisariatu Łódź-Bałuty, w którym dochodziło do tajemniczych zgonów podczas przesłuchań. „Tekst ten napisałem w swoim imieniu. Kolegium redakcyjne »Biuletynu Informacyjnego«, wbrew mojej woli, usunęło moje nazwisko, wyrażając w głosowaniu przekonanie, że sierżant Pająk mógłby mnie zabić po jego opublikowaniu" - ujawnił po latach kulisy. Potrafił jednak również - wraz z Adamem Michnikiem i Zbigniewem Romaszewskim - obronić przed linczem funkcjonariuszy milicji oblężonych w komisariacie w Otwocku przez wzburzony tłum (1981).

„Jakoś organicznie nie umiem być z większością”

Ruch Solidarności obserwował z pozycji publicysty i weterana opozycji przedsierpniowej. Publikował w „Tygodniku Solidarność" i „Niezależności" - piśmie Regionu NSZZ Solidarność Mazowsze. Występował na spotkaniach studentów z redakcją NOW-ej, wygłaszał odczyty, m. in. w rocznicę Marca na Uniwersytecie Warszawskim i politechnice (1981). Jego publicystyka nadal wzbudzała kontrowersje. Artykuł O swoją milicję został odrzucony przez umiarkowany i podlegający cenzurze „Tygodnik Solidarność". Walc wykorzystał w nim przypadek pobicia pijanego mężczyzny przez posterunkowych w Kuźnicy Białostockiej do przypuszczenia frontalnego ataku na aparat bezpieczeństwa PRL. Wydrukowała go dopiero związana z KOR „Niezależność".
Na Solidarność spoglądał z „bolesną radością". Pisał o niej - „nasz związek". Nie uniknął jednak rozczarowań. Upublicznił je kilka lat później w rozliczeniowym Liście do Włodzimierza Marta (pseudonim Jana Kofmana, redaktora naczelnego niezależnej „Krytyki"). Szczególnie mocno przeżywał to, że nowi liderzy robotniczy podejrzewali ludzi KSS KOR o nadmierny radykalizm i ambicje polityczne. Ripostował w swoim stylu - bez pardo- nu. „Dostawali dobrze płatne posady w regionach, służbowe samochody i sekretarki, przy czym, dla pikanterii, nasze kariery związkowe były hamowane przez to właśnie, co powinno je przyspieszać, czyli przez wcześniejsze zasługi". Pisał o korowskim piętnie, zakulisowych rozgrywkach, o frakcji „prawdziwych Polaków", która w Solidarności stanowiła centrum antykorowskiej polityki. Wspominał o niechęci ze strony doradców Solidarności, tzw. ekspertów - „byłem publicystą, którym »eksperci« zwykli straszyć niegrzeczne dzieci". Zaatakował mit jedności Solidarności. I znów wywołał burzę.

Po wprowadzeniu stanu wojennego został internowany w Białołęce, następnie w Jaworzu. Nie zaprzestał pisania. Podczas przepustki rękopisy wyciągał z obandażowanej nogi u mnie w domu - wspominała historyk literatury Alina Brodzka, promotorka jego doktoratu. Wiosną 1982 r. został wypuszczony warunkowo na wolność. Nękany i inwigilowany przez SB, ostrożnie zaangażował się w działalność podziemną. W 1983 r. wrócił do kierownictwa NOW-ej, a w 1984 r. znalazł się w redakcji „Kultury Niezależnej", w której znów pod pseudonimem opublikował kilka ważnych ocen sytuacji w kraju, a także recenzji. W eseju Czy kultura może wybić się na niezależność? dystansował się od uproszczonego antykomunizmu czytelników bibuły i bezrozumnych egzaltacji wszystkim, co ukazuje się w drugim obiegu. Namawiał - to charakterystyczne dla całej jego twórczości - do przekory i nieszablonowego myślenia. Tak rozumiał prawdziwą niezależność.
W lipcu 1985 r. po raz kolejny został pozbawiony pracy, tym razem w Instytucie Badań Literackich PAN. Przeciwko tej decyzji protestowało osiemdziesięciu pracowników instytutu i prasa drugoobiegowa. Z publicystyczną swadą odwoływał się również sam Walc. „Kiedy pierwszy raz w życiu, mając 19 lat, w marcu 1968, pisałem od- wołanie od decyzji, [...] która dotyczyła osadzenia mnie w XII Pawilonie Mokotowa, powołałem się [...] i na to, że byłem dobrym studentem. Funkcjonariusz, który to zdanie przeczytał, zwrócił się do mnie ze śmiechem: »innych tu nie trzymamy«. Mam to wyjaśnienie w pamięci, kiedy zwracam się dziś do pana" - pisał w liście do sekretarza naukowego PAN Zdzisława Kaczmarka.
Aż wreszcie w połowie lat osiemdziesiątych przyszła odwilż. Nie wsadzano już do więzień. By zmniejszyć problem opozycji, rozwiązano worek z paszportami. W ten sposób zachęcano coraz bar- dziej zmęczonych konspiratorów do wyjazdu. Na tej fali Walc dostał paszport i w latach 1986-1988 przebywał na Zachodzie, wykładał i prowadził badania naukowe w Stanach Zjednoczonych, Re- publice Federalnej Niemiec i Szwecji. Służba Bezpieczeństwa zapewne z poczuciem ulgi zamknęła dochodzenie i odesłała jego kilkusetstronicowe dossier do archiwum. Wydawało się, że władze wreszcie się go pozbędą, spotkał je jednak zawód. Walc nie wycofał się ze współpracy z wydawniczym podziemiem, pisał recenzje pozacenzuralnych publikacji, udzielał się w życiu kulturalnym opozycji aż do końca istnienia drugiego obiegu.

Samotność długodystansowca

W 1990 r. Komitet Kultury Niezależnej uhonorował go nagrodą imienia Andrzeja Kijowskiego za „twórczość pełną temperamentu, krańcowo niezależną od obiegowych opinii i pozbawioną jakiejkolwiek asekuracji". Tej postawie Walc pozostał wierny. Jego ostatnie felietony, zebrane w pośmiertnym tomie Ja tu tylko sprzątam, prowadziły go coraz bardziej w kierunku smutnego prze- konania o rozejściu się ideałów dawnej opozycji
irealnej polityki. Przeżyło to wielu idealistycznie nastawionych ludzi z jego pokolenia. Walc nie mógł się z tym pogodzić. Krytycznie obserwował poczynania nowych elit politycznych, atakował je z pozycji korowskiej pryncypialności.
Wyczulony na punkcie moralności i sprawiedliwości społecznej, z nikim nie wahał się polemizować. „Był przeciw Balcerowiczowi. Przeciw Mazowieckiemu, przeciw Wałęsie. Przeciw klerykalizacji życia, za lustracją i dekomunizacją. [...] Jego szydercza publicystyka łączyła wszystkie niemal, zdawałoby się, sprzeczne ze sobą lamenty" - charakteryzował Piotr Bratkowski. Pisarstwo polityczne Walca - „zawsze szokująco nieoficjalne" (Alina Brodzka) - układało się jednak w dążenie do budowy obozu solidarnościowej lewicy. I z pewnością można go uznać za jednego z ojców niekomunistycznej myśli lewicowej III Rzeczypospolitej.
Wciąż miał do kogoś pretensje i siłą rzeczy inni mieli je do niego, ale błędem byłoby widzieć w tym długoletnim starciu ze światem tylko frustracje autora. „I przed rokiem 1989, i potem na- leżał do swoiście pojętej opozycji. Był wybitnym przedstawicielem liberalnej inteligencji, której za- daniem jest patrzenie władzy na ręce. Wierzę, że władza zmieniałaby się, a Walc stałby zawsze po drugiej stronie" - tłumaczyła Grażyna Borkowska na łamach „Kresów". Nigdy nie uległ pesymizmowi w sprawach najbardziej generalnych. Demokratyczną Polskę uważał za swój kraj i był dumny z tego, że się przyczynił do jej narodzin. „Mam naprawdę nadzieję, że jakoś się to ułoży" - mówił, jakby odkładając na bok swoje stałe troski, w 1992 r., na rok przed śmiercią.

Badania nad literaturą polską, które prowadził od początku lat siedemdziesiątych, długo dostęp- ne były tylko nielicznym. Książka o Mickiewiczu Architekt Arki ukazała się w 1991 r. Doktorat o Konwickim, uznany przez Tadeusza Lubelskiego za najlepszą książkę naukową Walca, doczekał się publikacji dopiero w 2010 r., 33 lata po obronie. W tym czasie o Konwickim napisano paręnaście książek, choć oczywiście większość po 1989 r., jako że bohater rozważań Walca również był marginalizowany przez władze PRL za udział w kulturze niezależnej. Nowatorskie interpretacje Walca inspirowały przez cały ten czas kolejnych badaczy. Za pomocą odnośników i cytatów popularyzowali oni też jego dokonania. Siłą rzeczy jednak to ich książki - publikowane i recenzowane - stawały się ważniejszym punktem odniesienia dla czytelników niż starzejący się maszynopis doktoratu, dostępny jedynie w bibliotece Instytutu Badań Literackich.

Walc nie miał też specjalnego szczęścia do historyków. Do tej pory jego sylwetka nie została pokazana ani w słowniku biograficznym Opozycja w PRL (mea culpa), ani w Encyklopedii Solidarności. Wciąż czekamy na pierwsze oficjalne wznowienie jego felietonów; planowano je w serii wydawniczej „Kanon literatury podziemnej", ale się nie ukazało. Sytuacja opozycyjnego pisarza szła w parze z trudnymi losami jego twórczości najpierw nieaprobowanej, potem zapomnianej. Przedwczesna śmierć dopełniła tego obrazu. Nie udało się już Walcowi nadrobić „niecenzuralnego trzynastolecia".

Paweł Sowiński
dr. absolwent historii na Uniwersytecie Warszawskim, pracownik Instytutu Studiów Politycznych PAN. Publikował na temat obchodów 1 Maja, historii turystyki w PRL oraz opozycji demokratycznej. Członek redakcji wydawnictwa Opozycja w PRL. Słownik biograficzny 1956-89. Właśnie ukazała się jego praca Zakazana książka. Uczestnicy drugiego obiegu 1977-1989.

N.: Zakładamy więc, że rzadko autor ma do czynienia z rzeczywiście obiektywną krytyką. A co wtedy, gdy napotyka już takie omówienia, których obiektywności podważyć się nie da? Jak Pan na przykład odebrał książkę, którą napisał o Panu Jan Walc? Czytałem ją w maszynopisie w Instytucie Badań Literackich PAN i wydała mi się bardzo sensowna. Może Pan wie, jakie są jej losy?

K.: Od wielu lat wywalają tę świetną książkę z różnych wydawnictw. Słyszałem, że w końcu Walc zdecydował się opublikować ją w Kulturze w Paryżu. A co mogę powiedzieć o tej pracy doktorskiej? Myślę, że ona mnie w jakiś sposób przestraszyła, bo zostałem w niej zdemaskowany i przenicowany. Chciałbym być w swoich wewnętrznych mechanizmach mniej rozpoznawalny. Życzyłbym sobie być niespodzianką, atrakcją, a nie podlegać automatyzmom. Oczywiście trochę się tutaj kryguję, bo przecież nie do koń- ca zostałem w tej pracy rozebrany, lecz przyznaję, że pewne wnioski mnie zaskoczyły. A zatem tego typu krytyk albo raczej czytelnik może być niebezpieczny dla biednego autora.

N.: Pan mówi, że poczuł się złapany za rękę przez Walca. Ale przecież krytyk tworzy siatkę pojęciową i wizerunek autora, który może objąć tylko pewną fazę. On nie łapie jaszczurki, lecz tylko jej ogon. Pisarz zawsze podąża dalej, odcina się od dotychczasowego dorobku, wprowadza nowe elementy, a nawet może wręcz zaprzeczyć całej swojej dotychczasowej twórczości.

K.: Tak jest, świetnie to Pan powiedział. Skąd też obawa w krytyku, który boi się tego, co zrobi mu autor. (…)

Dwa są główne powody, dla których ukazanie się drukiem książki Jana Walca "Tadeusza Konwickiego przedstawianie świata" - po raz pierwszy w trzydzieści pięć lat od jej ukończenia - skomentować wypada okrzykiem "Nareszcie!" (dodając z melancholią: lepiej późno niż wcale). Pierwszy powód jest szczególnie istotny w obliczu faktu, że książka ukazuje się jako "suplement" serii - dodatkowy XIII tom "Książek wybranych" Tadeusza Konwickiego. Określić go można prosto: w obrębie coraz obfitszej, narastającej z latami literatury krytycznej poświęconej twórczości autora "Sennika współczesnego" (obejmującej dziś kilkanaście książek i niezliczoną ilość szkiców analitycznych i recenzenckich) ta rozprawa jest pozycją przełomową, najważniejszą, bo najbardziej odkrywczą i inspirującą dla późniejszych badań. Trzeba też dodać, że była to pierwsza w ogóle monografia twórczości literackiej Konwickiego.

Dziś co prawda wiele jej też brzmi znajomo, a generalny sposób lektury dzieł twórcy "Nic albo nic" proponowany przez Walca zdołał się upowszechnić. Wynika to jednak z tego, że książka od lat znana jest specjalistom. Wprawdzie ze względów cenzuralnych nie ukazała się drukiem wtedy, kiedy powinna (tzn. w 1977 roku, gdy jako rozprawa doktorska została obroniona w Instytucie Badań Literackich w Warszawie).

Ale po pierwsze, jeszcze w 1975 roku ukazała się w "Pamiętniku Literackim" skrócona wersja jej pierwszego rozdziału zawierająca jej najważniejsze tezy¹. A po drugie - ten, kto potrzebował, znał ją w całości, maszynopis był bowiem dostępny w Bibliotece IBL w Pałacu Staszica. Sam spędziłem na jej lekturze pięć dni w styczniu 1978 roku - aż pięć dni, bo czytaniu towarzyszyły szczegółowe notatki; nie było jeszcze kserokopiarek. Każdy więc, kto pisząc potem o Konwickim, nawiązywał do rozprawy Walca (a trudno było nie nawiązywać), siłą rzeczy popularyzował jej wnioski.

Drugi powód dotyczy samego autora książki, Jana Walca, świetnego historyka literatury, krytyka i publicysty, postaci nieco dziś zapomnianej i jak najsłuszniej na powrót przypominanej (jeszcze w tym roku ma się ukazać w wydawnictwie Bellona w serii "Kanon literatury podziemnej" wybór jego publicystyki). Walc debiutował jako krytyk na początku lat 70. recenzją "Doskonałej próżni" Stanisława Lema², po czym przez całe dwie dekady był w polskim życiu literackim intensywnie obecny, jego dorobek przez długi czas był jednak rozproszony, pojawiał się tylko w czasopismach i to - od końcówki lat 70.- wyłącznie drugiego obiegu.

Pięć książek jego autorstwa ukazało się w ciągu krótkiego okresu między 1989 a 1995 rokiem. Najpierw "Wybierane" (w serii Biblioteka Kwartalnika Politycznego "Krytyka”, wydawnictwo Pokolenie 1989) - tom felietonów i recenzji z dwu pierwszych dekad. Potem dwie książki w 1991 roku: "Architekt Arki" (Verba, Chotomów) - monografia historycznoliteracka poświęcona Mickiewiczowi, a ponadto owoc pracy czysto dziennikarskiej - "Ja już wygrałem"(Pomost), wywiad rzeka z ówczesnym senatorem płockim Andrzejem Celińskim. Rok później - tom szkiców literackich "Wielka choroba" (WSiP 1992), wreszcie - wydany już pośmiertnie tom późnych felietonów "Ja tu tylko sprzątam" (Szpak 1995) w wyborze i opracowaniu Małgorzaty Łukasiewicz, ze wstępem Włodzimierza Boleckiego.

Wydane obecnie "Tadeusza Konwickiego przedstawianie świata" jest zatem szóstą opublikowaną książką Walca, choć chronologicznie pierwszą. Otóż skłonny jestem twierdzić, że w obrębie dorobku autora ta pierwsza książka jest najlepsza. Wprawdzie spośród pięciu przypomnianych wyżej aż trzy (druga, czwarta i piąta) zdobyły spory rozgłos (książka o Mickiewiczu głównie jednak jako pozycja "kontrowersyjna”), żadna z nich jednak nie stanowi tak niepodważalnego wkładu do wiedzy o literaturze polskiej jak wczesny doktorat o Konwickim.

Powyższe dwa powody ważności książki są z sobą zresztą połączone. Dla wiedzy o Konwickim ważne jest, kim był pierwszy tak wnikliwy interpretator twórczości pisarza. A i sama niecenzuralność książki w 1977 roku miała powód podwójny: na funkcjonowanie w podziemnym obiegu wydawniczym zdecydowali się wtedy niezależnie od siebie, obaj - i jej bohater, i autor, Tadeusz Konwicki - kiedy opublikował "Kompleks Polski" jako trzeci numer "Zapisu”; Jan Walc - kiedy po wyrzuceniu z "Polityki" (której stałym, bardzo rozpoznawalnym publicystą był w latach 1972-1977) poświecił się pisaniu i drukowaniu wyłącznie w literackim podziemiu. Tym bardziej warto podkreślić, że ta podwójnie "niecenzuralna" praca, choć nie mogła być wtedy wydana, została jednak bez przeszkód obroniona w Instytucie Badań Literackich (promotorem była profesor Alina Brodzka, recenzentami - profesorowie Edward Balcerzan i Stefan Treugutt), a sam jej autor we wrześniu 1981 roku zatrudniony został jako adiunkt w Pracowni Literatury Współczesnej IBL. W stanie wojennym był przez kilka miesięcy internowany, ale - wróciwszy z obozu w Jaworzu - kontynuował pracę w IBL-u. Wprawdzie w 1986 roku ówczesny dyrektor rozwiązał z nim umowę, po trzech latach Walc wrócił jednak do IBL-u i pracował w nim aż do śmierci.
Urodzony 22 września 1948 roku w Warszawie, w rodzinie lekarskiej, Jan Walc uważał się za klasycznego reprezentanta wymierającego gatunku niezależnego polskiego inteligenta³. Wszechstronnie oczytany erudyta, starannie kształtował we własnych tekstach swój wizerunek zakorzenionego w inteligenckim etosie humanisty, przyznającego się do piłsudczykowskiej tradycji Polskiej Partii Socjalistycznej. Z domowym etosem wiązała się jego pasja pedagogiczna. Studia zaczął zresztą (po zdaniu matury w Liceum Reytana) w 1966 roku od pedagogiki na Uniwersytecie Warszawskim, z której po roku przeniósł się na polonistykę. Aresztowany w 1968 roku za udział w wydarzeniach marcowych, zawieszony później w prawach studenta przez uczelnianą komisję dyscyplinarną, zdołał jednak ukończyć studia w terminie, w 1971 roku, i przez pierwszy rok po magisterium pracował jako polonista w warszawskim Liceum im. Batorego. Także i potem, kiedy już spełniał się w pracy literackiej, wydawniczej i publicystycznej, chętnie powracał do uczenia, m. in. jako wykładowca historii literatury w warszawskiej PWST (w roku akademickim 1975/76) czy w Towarzystwie Kursów Naukowych⁴.

Zarówno jednak w uczeniu, jak i przede wszystkim w pisarstwie trudno byłoby go scharakteryzować jako ciepłego, wyrozumiałego przewodnika duchowego swoich słuchaczy/ czytelników. Raczej odwrotnie: Walc był typem wiecznego polemisty, a nawet prowokatora i awanturnika, nieskłonnego do jakiejkolwiek pobłażliwości, walczącego do końca o uznanie dla swoich poglądów⁵. Już jako początkujący publicysta znany był z bezpardonowych ataków, których obiektem byli nie tylko polityczni przeciwnicy autora, nadmiernie usłużni wobec wskazań władzy; także - kiepscy styliści i nierzetelni historycy literatury. Szczególnie odkąd zaczął pisać w obiegu pozacenzuralnym (podpisywał się nazwiskiem, tylko wyjątkowo używał pseudonimów, m. in. Jan Biuletyn, Jan Woreczko i Lew Laicki), z lubością zaczął atakować wielkości literatury polskiej. Wspomniany rozgłos tomu "Wielka choroba" wziął się właśnie z zawartych w nim napaści na Iwaszkiewicza, Gałczyńskiego, Borowskiego czy Mrożka, a i sam Mickiewicz nie został oszczędzony (szkic tytułowy dotyczył Konrada z III części "Dziadów" jako bohatera pogardzającego ludem). także w późnych felietonach politycznych (pisanych głównie dla"Życia Warszawy”) Walc, rozczarowany do epoki wolności, krytykował konsekwentnie nowy porządek po 1989 roku. Trudno mu było jednak znaleźć sprzymierzeńców, skoro był równie zapalczywym antykomunistą, jak antyklerykałem (słowo Kościół pisał zawsze małą literą), krytykował zarówno Mazowieckiego, jak i Wałęsę, Balcerowicza, jak i braci Kaczyńskich. Jedynym jego pozytywnym bohaterem w ówczesnej polskiej polityce był Jacek Kuroń. Choć więc doceniano zasługi Walca - w 1990 roku przyznano mu ufundowaną przez Komitet Kultury Niezależnej Nagrodę im. Andrzeja Kijowskiego za twórczość "pełną temperamentu, krańcowo niezależną od obiegowych opinii i pozbawioną jakiejkolwiek asekuracji" czuł się w swoich poglądach osamotniony⁶.

Ciekawe, że ten krytyk osobny, dbały o samodzielność własnego stanowiska i tak chętnie wytykający błędy adwersarzom zarazem konsekwentnie bronił twórców, których cenił. Ukochanym poetą jego młodości był Broniewski, prozaikiem - Żeromski (choć doktora Judyma przedstawił w głośnym szkicu jako "potwora moralnego”). Przede wszystkim jednak idolem Walca był Tadeusz Konwicki, którego pochwałę głosił, gdzie mógł. W recenzji tomu "Wielka choroba" Tadeusz Nyczek - zwróciwszy uwagę na podobieństwo metody krytycznej autora do działalności Artura Sandauera (i przyznawszy, że Walc lepiej pisze) - domagał się nawet: "Sandauer czasem jednak zdobywał się na cios w idola, przyrżnął wszak Gombrowiczowi za »Pornografię«. Czy Walc przyrżnie kiedyś za coś Konwickiemu?”⁷. I nie doczekał się oczywiście. Może zresztą dlatego, że Walcowi zostało już po tej recenzji niewiele czasu. Zmarł w Warszawie 10 lutego 1993 roku.

Swoją drogą uwielbienie Walca dla Konwickiego było tak konsekwentne, że zapewne i później nie wytknąłby niczego swemu ulubionemu pisarzowi. Niniejsza książka dowodzi jednak nie tylko miłości, ale przede wszystkim - zrozumienia i trudu nowatorskiej, oryginalnej lektury. Napastliwość ogranicza autor do polemicznych tyrad wymierzonych przeciw nie dość wnikliwie odczytującym Konwickiego krytykom (proszę przyjrzeć się pod tym kątem literaturoznawczym sporom ze Stanisławem Burkotem i Włodzimierzem Maciągiem w przypisach do rozdziału II). Wysiłek badawczy nakierowany jest tu na wykrycie i określenie pisarskiej niepowtarzalności twórcy "Wniebowstąpienia”.

Warto zatem wskazać na te pionierskie ustalenia Walca na temat prozy Konwickiego, które przyjęły się w refleksji krytycznej jako trafne i słuszne. Jest to zwłaszcza generalny sąd o nieprzystawaniu tej prozy - ściślej: jej najwartościowszego, popaździernikowego korpusu - do realistycznego traktowania świata. "Jego powieści nie są opowiadaniem zdarzeń, ale ich wymyślaniem przez narratora" (s. 29). Zatem "nie bohater jest elementem świata przedstawionego, ale świat przedstawiony elementem bohatera" (s. 21). Stąd wynika "generalna zasada kompozycyjna Konwickiego - w każdej jego książce natrafiamy na różniące się między sobą narracje, przy czym jedna z nich jest zdecydowanie bardziej rozbudowana od innych i stwarza pozory realizmu, a także robi wrażenie nadrzędnej wobec pozostałych" (s. 21). Nie można jednak ufać tym pozorom realizmu; w książkach Konwickiego iluzja kompromitowana jest stale.

Jedną z konsekwencji tego generalnego spostrzeżenia jest uniwersalizacja znaczeń analizowanej prozy. Nie chodzi w niej o "dramat pamięci wojennej’’ ale o "świadomość, która paraliżuje działanie”. Istotą utworów Konwickiego jest "uporanie się z rozumieniem własnego losu”. To temu między innymi służy częsty zabieg zastępowania prób uporządkowania własnej biografii - budowaniem życiorysów fikcyjnych (s. 105). Obok tych sądów generalnych, stymulujących sposób lektury prozy Konwickiego, otrzymujemy w książce wiele frapujących szczegółowych odkryć interpretacyjnych. Może najsłynniejsze z nich jest rozpoznanie epilepsji, mitologicznej "świętej choroby" jako jednej z ulubionych metafor literackich pisarza (cały wywód na ten temat, pełen odniesień do literatury medycznej, znajdujemy na s. 97-106). Wiąże się to z tym, że zdrowie - zarówno psychiczne, jak i fizyczne - jest w utworach Konwickiego konsekwentnie kojarzone "z postawą totalnej akceptacji otaczającego świata, postawą obcą narratorowi i wysoce dla niego obrzydliwą" (s. 106). Bohaterowie pisarza są wszak outsiderami; nie akceptują otaczającego ich świata, marząc o powrocie do świata normalnego (s. 103). Inna proponowana przez Walca kategoria, którą warto przypomnieć, to zaczerpnięte z pism Aliny Witkowskiej o Mickiewiczu pojęcie "czynu wewnętrznego" pełniącego "funkcję uzdrawiającą, kompensacyjną”, pozwalającego "na zaspokojenie przynajmniej w wyobraźni tych potrzeb psychicznych bohaterów, które nie mogły być zaspokojone w rzeczywistości" (s. 109,137).

Zapewne nie wszystkie propozycje metodologiczne i interpretacyjne zawarte w tej książce wytrzymały próbę czasu. Na przykład mniej przydatna do opisu organicznie monologowej prozy Konwickiego Bachtinowska kategoria karnawalizacji; sam autor zresztą zdaje sprawę już we Wstępie (s. 11-12) z własnych wątpliwości z tym związanych. Wielka szkoda, że Walc nie zdołał uwzględnić w swojej analizie sylwicznych książek Konwickiego; pierwsza z nich, "Kalendarz i klepsydra”, ukazała się już po ukończeniu pracy. Pomija też Walc filmy, wyjątek robi dla "Ostatniego dnia lata" i tak jednak ograniczając się do analizy scenariusza, nie biorąc pod uwagę wersji ekranowej.
A jednak, mimo tych zrozumiałych ograniczeń, jego książka zachowała zdumiewającą świeżość. Okazuje się, że nie tylko była inspiracją dla późniejszych badań nad pisarzem.

Także i dziś, na nowo czytana po lekturze dwunastu tomów Konwickiego, dostarcza przyjemności kontaktu ze świadkiem tej prozy jej życzliwym, najuważniejszym czytelnikiem.


¹ Jan Walc, Nieepickie powieści Konwickiego, "Pamiętnik Literacki" 1975, z. 1, s. 85-108
² Jan Walc, Połknąć nierozkąsane, "Współczesność”, 1971, nr.18
³ Zob. Jan Walc, Buddenbrookowie i hippisi, w: tegoż, Ja tu tylko sprzątam, Warszawa 1995; por. tez: Piotr Bratkowski, Gdy zabrakło aniołów, "Gazeta Wyborcza" 14.02.1998, s. 19
⁴ Dane biograficzne na podstawie: Współcześni polscy pisarze i badacze literatury, Słownik biobibliograficzny pod red. Jadwigi Czachowskiej i Alicji Szałagan. T. IX , WSiP, Warszawa 2004, s. 16-17
⁵ Zobacz choćby niektóre omówienia Ja tu tylko sprzątam: Ryszard Holzer, Honor i powielacz, "Gazeta Wyborcza" 17.10.1995; Andrzej Kaczyński, Przygody człowieka myślącego, "Rzeczpospolita" 28-29.10.1995; Wojciech Bonowicz, Pożegnanie, "Tygodnik Powszechny" 3.12.1995; Piotr Szewc, Tryby Walca, "Nowe Książki" 1995 nr.12; Grażyna Borkowska, Widzieć jasno, bez zachwytu, "Kresy" 1996, nr.2; Andrzej Werner, Prawda jest mniejszym złem, "Teksty Drugie" 1996, nr.4
⁶ Wiktor Woroszylski, Jan Walc nie żyje, "Gazeta Wyborcza" 11.02.1993
⁷ Tadeusz Nyczek, Krytycy krzyżują pióra, "Gazeta Wyborcza. Książki" 29.07.1992

Matko Boska, jak ja mam pisać recenzję z tej książki. Matko Święta, co tu się porobiło. Jakoś tak mówiłby w Rzece podziemnej Tadeusza Konwickiego jego bohater, gdyby mu kazano książkę tę omawiać. Zaraz. A może to ja tak mówię na co dzień, raz po raz wzywając imienia Pana Boga nie swojego nadaremno, w beznadziejnym trudzie znalezienia się i rozebrania w świecie, w który zostałem wrzucony, który rzucił się na mnie i nad którym pojękuję, Matko Boska.

Czyj to język, którym napisana jest ta książka, i co w niej robi Matka Boska, pojawiając się co parę stron, albo i po kilka razy na stronie, choć przedtem nie pojawiała się przez trzydzieści parę lat w żadnej z kilkunastu dotychczasowych książek Konwickiego. Oczywiście jest tak, że mamy dzisiaj taki czas, że się Matkę Boską nosi, ale samą modą chyba wiele tutaj nie objaśnimy. Nie jest tak, aby była ona tu obecna jako Maria, matka Jezusa, ale nie jest to również wtręt tylko, ozdobnik stylistyczny, który dałoby się zastąpić owym Fredrowskim "mocium panie" .

Kiedy bowiem mówimy "Matko Boska" (owo "my" to na pewno Tadeusz Konwicki i ja, ale jeśli jeszcze ktoś się poczuwa, to proszę bardzo), to nie jest to znak oddania się w synowską niewolę Maryi, ale znak desperacji, krańcowego zmordowania, niemożności podołania swoim obowiązkom, które przynajmniej w odniesieniu do nas dwu polegają na rozumieniu, nazywaniu, opisywaniu. Matko Święta.

Na mieście mówią, że książka Konwickiego niedobra, że się zawiedli. Recenzji żadnej wprawdzie nie czytałem, ale zdaje się, że to w kręgach opiniotwórczych stolicy pogląd dość powszechny, choć też i nikomu, zdaje się, nie zależy, aby go lansować i upubliczniać. Piszę te słowa 15 grudnia 1984 roku, w dniu, który sam jeden, wyjęty z tysiąca ostatnich dni, przynosi ładunek groteski, przekraczający możliwości zmyślenia (powiedzmy to po niemiecku: Dichtung), groteski uniemożliwiającej tak oczekiwaną przez czytelników kontynuację Małej Apokalipsy.

Wy, którzy chcielibyście nad jej kolejnym tomem chichotać z lekkim dreszczem przerażenia, a tak się przecież Małą Apokalipsę czytało, przeczytajcie gazetę z tego dnia. Pierwsza informacja jest, by tak powiedzieć, negatywna. Oto nie dowiecie się z tej gazety, że właśnie przypada rocznica powstania PZPR i KPP. Zamiast niej na pierwszej stronie informacja o terminie procesu oficerów zbrojnego ramienia tejże partii, oskarżonych o zamordowanie kapłana. W telewizji - ogłasza gazeta "Dzień Związkowy" - ciekawe, dlaczego dzisiaj właśnie? Dowiemy się z dziennika TV, w którym podają fałszywą informację: "Dziś rocznica wydarzeń grudniowych" , naprawdę rocznica jest oczywiście jutro, ale jutro władza też nie będzie mogła złożyć kwiatów pod Pomnikiem, bo obstawi się go milicją, aby nie dopuścić Wałęsy.

No i jeszcze na deser, dla uczczenia tych wszystkich rocznic, dla związkowców i niezrzeszonych, partyjnych i bezpartyjnych, wierzących i niewierzących vendetta wieczoru! The Last Tango in Paris. Papa papapa papa papapa papa. Matko Święta!

Nie ma miary, nie ma harmonii, którą by można artystycznie zaakceptować. Konwicki, jak mało który z polskich pisarzy współczesnych, obdarzony jest absolutnym słuchem, pozwalającym mu bezbłędnie wczuwać się w tętno swojego miasta, miasta tak mu obcego i odmiennego od arkadyjskich wspomnień Kolonii Wileńskiej i Wilna, miasta, które codziennie zamiast widoku siedmiu wzgórz, gwałci go trzydziestopiętrową bryłą Pałacu Kultury. Z żadnego punktu Warszawy nie wygląda on tak okazale i buńczucznie, jak sprzed domu pisarza na ulicy Górskiego.

Jak się to stało, że Konwicki to miasto pokochał dziwną miłością nie wiem, ale myślę, że tak jak my szukamy pulsu dziewiętnastowiecznej Warszawy u Prusa, tak dwudziestowieczną, tę z drugiej połowy wieku, ów późny wnuk odnajdywać będzie na kartach Wniebowstąpienia, Nic albo nic, Kompleksu polskiego, Małej Apokalipsy, czy właśnie Rzeki podziemnej. Kiedy toczy się akcja powieści "to najdziwniejsze z wymyślonych miast i najsmutniejsze z prawdziwych" ma przetrącony stos pacierzowy. Umarło przed świtem. Ulice i place zajęły czołgi, przez niebo przetaczają się z hukiem helikoptery, "czarne wilki, krwawe psy Maluty Skuratowa, przywódcy opryczniny Wielkiego Cara" . Ale Konwicki nie jest Grottgerem, a zresztą czy można być dzisiaj Grottgerem? "Nas - śpiewa w piosence o Polsce rówieśnik pisarza - obdielila z dietstwa ironieju priroda" i Grottgerami być nie możemy, ale przecież jednocześnie zdajemy sobie sprawę, że te nasze ironie też nie są na dzisiaj, że nie jest czas żartów i jeżeli nawet żartujemy, drwimy, bawimy się w paradoksy, to jest to nasza nerwowa ucieczka od grottgerowskiej rzeczywistości, przecież jednak realnej, a przy tym sztucznej jakby, jakby reżyserowanej wedle dawnych schematów i gubimy się w tym wszystkim, w tej stylizacji, która ze swojej stylizacyjnej właśnie istoty jest trochę nieprawdziwa, a przecież jednak sprawdzalna, potwierdzalna, dotykalna. Matko Boska.

Jakie są kryteria estetyczne czasu wojny, kiedy idą pancry na "Wujek" ? Czy ta erupcja poezji patriotycznej, pełnej krwi i zaklęć, która kłębiła się pod wałkami powielaczy w czasie, kiedy Konwicki pisał swoją powieść , to wszystko lub prawie wszystko kicz? A jeśli tak, to kto zań odpowiada, bo przecież niezależnie od wszystkich innych porządków, w których można i trzeba opisywać noc z 12 na 13 grudnia 1981 roku, kiedy rozpoczyna się akcja powieści, z punktu widzenia smaku, postępowanie generała Jaruzelskiego może być ocenione tylko bardzo krytycznie. Ta wojna jest kiczem jeszcze przed jakimkolwiek jej zapośredniczeniem artystycznym, tak po prostu została zaplanowana i przeprowadzona.

"Tak im kazano nosić się z tymi automatami, pomyślał Siódmy. Jakiś generał wyczytał w zagranicznej prasie wojskowej, że żołnierz z przygotowaną do strzału bronią budzi respekt. Oni chcą siać grozę, taką umiarkowaną, przaśną grozę" .

Kicz, którego twórcą jest generał Jaruzelski, ma charakter, najprościej mówiąc, operetkowy, w czym zresztą nic dziwnego, bo jeśli generałowie w ogóle miewają jakieś zrozumienie dla sztuki, to na ogół tego właśnie rodzaju. I subtelny ironista Konwicki staje wobec tej operetki bezradny; można intelektualną drwiną atakować dra Goebbelsa czy dra Schachta, kategorie te przestają być użyteczne, gdy chodzi o Jerzego Urbana czy prof. Krasińskiego.
Karol Marks powiada, że bóstwa tragedii umierają na deskach operetki; tu jednak w operetkowej scenerii, pośród błaznów z przyprawionymi uszami, okularami czy tytułami profesorskimi leje się krew naprawdę, tu polska tragedia o niepoliczalnej już ilości aktów zmartwychwstaje na scenie operetki, tragedią być nie przestając.

Kiedy dzisiaj intelektualista czyta na murze kościoła hasło nazywające księdza Jerzego Popiełuszkę współczesnym świętym Jerzym, poległym w walce z Czerwonym Smokiem, musi się skrzywić nad łatwizną tego porównania, ale cóż może nasze skrzywienie nad faktami, nad społecznym przekonaniem, które jest wszak realnością. I jakkolwiek może nam się niewczesnym wydawać przypominanie, że w Polsce na rozkaz władzy nie zabijano kapłanów od czasu Stanisława ze Szczepanowa, tak po prostu jest.

Kiedy przed dziesięciu laty, zanim się tutaj to wszystko na dobre zaczęło, Zbigniew Herbert w Przesłaniu Pana Cogito, programie moralnym ruchu z przełomu lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych, obiecywał sprawiedliwym przyjęcie do grona zimnych czaszek, do grona przodków nazwanych imionami Gilgamesza, Hektora i Rolanda, można było, nawet traktując ten wiersz naprawdę serio i jako program właśnie, imiona te rozumieć metaforycznie. Póki, mówiąc o swej współczesności, objaśniamy ją, przywołując hrabiego Rolanda, rozumie się, że to literatura rządząca się swoimi prawami, operująca metaforami, hiperbolami czy czym tam jeszcze. Kiedy jednak zbiorową wyobraźnię zaczynają zaludniać postacie przypominające Romualda Traugutta czy księdza Brzóskę, kiedy najpowszechniejszym społecznym sposobem oswojenia sytuacji z 13 grudnia, oswojenia niezbędnego o tyle przynajmniej, aby ją zrozumieć, aby wiedzieć, jak się zachować - jest porównanie z okupacją hitlerowską, jakże głęboko przecież nietrafne- artysta, szczególnie zaś artysta o skłonnościach do intelektualizmu, a takim jest przecież Tadeusz Konwicki, wpada w paniczny strach przed kiczem, tym zasłużonym, zwyczajowym, historycznie uświęconym kiczem narodowym, z którego tyleśmy się z Mrożkiem i Gombrowiczem nadrwili.

Dziś w Polsce problem lutni po Bekwarku jest problemem pędzla po Grottgerze, i nie jest tak, że Konwicki tego pędzla nie podejmuje przez niedostatek talentu czy nieumiejętność poradzenia sobie z taką właśnie konwencją. Autor przejmującego opowiadania o Traugutcie, będącego częścią Kompleksu polskiego, jest bodaj jedynym dziś w Polsce pisarzem, który by literacki grottgeryzm umiał uprawiać. Jeśli tego nie czyni, jest to przemyślana, artystyczna decyzja. Opowiadania z Kompleksu polskiego, powstałego w tych zamierzchłych czasach, kiedy nie było jeszcze w Polsce niezależnych wydawnictw, nie mówiąc o żadnych ruchach społecznych, a tym bardziej o wojnie polsko-jaruzelskiej, już wtedy były demonstracją pisarskich możliwości Konwickiego, których celowo postanowił nie wykorzystywać, a przecież wtedy Romuald Traugutt był sobie postacią historyczną i nie byliśmy świadomi, że właśnie kończy się kolej na przerwa między lekcjami historii.
A kiedy się w Polsce taka przerwa kończy, słowa zostają odbezpieczone, zaczynają grozić wybuchem, zakurzone szkolne lektury uzyskują dramatyzm tekstów będących ekspresją codziennych zdarzeń. Już nic nie jest historyczne, bo historia staje się współczesnością. "Krew naszą długo leją katy, wciąż płyną ludu gorzkie łzy, nadejdzie jednak dzień zapłaty, sędziami wówczas będziem my" . Czy to pieśń sprzed wieku, czy opis dnia dzisiejszego? Matko Święta.
Na domu partii, budynku bardzo obecnym i na życiowych drogach Konwickiego, i na kartach jego książek, czerwony sztandar. Zanućmy sobie starą, wypłowiałą piosenkę: "a kolor jego jest czerwony, bo na nim robotnicza krew, bo na nim robotnicza k r e w" . Matko Święta, jakie to łatwe. Za łatwe nawet na publicystykę, a my się tu zastanawiamy nad sytuacją, kiedy artysta tworzy sztukę, kiedy powtarzanie tego samego w kółko, a nawet, jeśli jest odbiciem powtarzającej się maniakalnie polskiej historii, byłoby wtórnością, której właśnie sztuka nie znosi.

Gdybyż zresztą słowo "wtórność " było tutaj na miejscu, język nawet nie ma stosownego określenia. Siódmość ? Ale bohater powieści Konwickiego nazwany jest Siódmym tylko w ramach historii Peerelu, tego nieszczęsnego fragmentu równie nieszczęsnej większej całości. "Który to raz za mego życia" szepce bohater Konwickiego i wylicza daty: 1945, 1956, 1968, 1970, 1976, 1980, 1981. Za dawnych czasów powstania robiło się co trzydzieści, czterdzieści lat nawet, jeśli się coś powtarzało, to dla innego już pokolenia; teraz intensyfikacja historii, przyspieszenie zapisywania w narodowej pamięci kolejnych dat stwarza jakiś diabelski młyn, tempo właściwe raczej dla lunaparku. I już na życie brak sił i pozostaje tylko to westchnienie do Pocieszycielki Strapionych, chociaż pocieszenia nie będzie na drodze do ciemnego kresu, w drodze po złote runo nicości, a zwyciężonemu za pomnik grobowy zostaną suche drewna szubienicy.
Jak o tym wszystkim pisać? To, co nazywam grottgeryzmem, jest przecież reporterską migawką z ulicy; najprostsze konstatacje opisujące stan rzeczy mają w sobie patos nie do wytrzymania. Przyjrzyjmy się takiemu fragmentowi: "Najlepszych, jak zawsze w tym kraju, czeka zagłada, powiedział sam do siebie Siódmy. Pójdą do więzień, do podziemia, pod kule" . Czy to chłodny opis rzeczywistości, czy cytat z wiersza Do Matki Polki? Konwicki boi się patosu, rozdarty między przekonaniem, że zjawiska dziejące się przed jego oczami są oczywistym i koniecznym dalszym ciągiem najistotniejszych zdarzeń naszej historii, zdarzeń domagających się słów najwyższych, stwierdzenia: "my karty Iliady rzeźbione ogniem w błyszczącym złocie" z elementarnym przecież dla intelektualisty końca dwudziestego wieku poczuciem ironii i autoironii.

Ale wojna, a szczególnie ta wojna, to nie jest czas dla ironistów. Kiedy słowa zostają odbezpieczone i z żartami trzeba uważać, a ironista musi nieustannie zdawać sobie sprawę, że ma do czynienia z materiałem łatwopalnym. Teraz w Polsce został jeden człowiek, który stałe żartuje publicznie: nazywa się Jerzy Urban i jest rzecznikiem rządu. Nie miejsce tu i nie pora, by rozważać przyczyny, które spowodowały, że generalski rząd, zamiast nająć sobie na rzecznika jakiegoś sztywniaka zwyczajowo będącego w guście każdej junty - postawił na tym miejscu jednego z najkąśliwszych ironistów w kraju; dla naszych o Konwickim rozważań znacznie ważniejsze jest uchwycenie sposobu, w jaki ironia Jerzego Urbana odbierana jest przez społeczeństwo, przez warszawską ulicę, której puls autor Rzeki podziemnej czuje tak dobrze. Patrząc z tej strony, łatwo możemy zobaczyć, dlaczego Konwicki boi się nie tylko patosu,ale także ironii, dlaczego trącając obie te struny, nie daje żadnej nucie wybrzmieć do końca.
W Małej Apokalipsie, która przyniosła mu największy bodaj rozgłos, którą wielu uważa za jego najwybitniejszy utwór, Tadeusz Konwicki jest jeszcze wolnym człowiekiem, intelektualistą, który może sobie ironizować zarówno na temat Edwarda Gierka, jak i Jacka Kuronia. Tę wolność pisarz utracił. Generał Jaruzelski nie jest postacią, z której żarty mogłyby być zabawne dla kogokolwiek o nieco choćby wybredniejszym smaku, ironizowanie zaś na temat Jacka Kuronia czy Lecha Wałęsy zostało zmonopolizowane przez "Żołnierza Wolności" and Co. i w tym kontekście ich ewentualnej śmieszności też nikt nie byłby wstanie docenić.

A przecież, jak wspomnieliśmy, tragedia, którą mamy na co dzień przed oczami, w której sami mniej czy bardziej aktywnie uczestniczymy, toczy się w dekoracjach farsowych. Od 13 grudnia poczynając, uczestniczymy w nieprzerwanym pasmie gagów, które wszyscy zgodnie uważają za nienadające się do upublicznienia. Dość dla doświadczenia posłuchać, jak rozmawia ze sobą u cioci na imieninach dwu byłych internowanych, a potem zajrzeć do opublikowanych wspomnień z obozów i wychodzi człowiek zupełnie głupi, nie wiedząc, czy to były obozy koncentracyjne, czy kabarety.

Konwicki sam internowany niestety nie był (piszę niestety, bo utracił na skutek dosyć przypadkowej decyzji ciekawe i wartościowe doświadczenie pisarskie), ale się tych opowieści nasłuchał, relacji naczytał, a zresztą wszystkie te elementy, tak tragiczne, jak i komiczne, zobaczyć można także po prostu na ulicy, może nie w takim zmasowaniu, ale dla uważnego obserwatora wystarczy. I ostatnia powieść Konwickiego jest jak do tej pory chyba najbliższym prawdy świadectwem swojego czasu, mimo swojej dziwacznej budowy, niejasnej fabuły i metaforycznych obrazów, które, ze ściśle werystycznego punktu widzenia, można by postrzegać jako nieprawdziwe.

Znaczna część wybitnych polskich pisarzy, a zwłaszcza prozaików, zaniemówiła ostatnio, nie umiejąc znaleźć dla swojego świadectwa stosownego miejsca w bardzo szeroko rozwartych nożycach, jakie tworzą wydawnictwa niezależne i uzależnione. Czas, sytuacja, stan nerwów były widocznie nie po temu, aby tworzyć arcydzieła polskiej prozy i, poza Markiem Nowakowskim, nie słyszałem bodaj o nikim, spośród pisarzy z nazwiskami, kto by ją w kraju uprawiał.

Herbert powiedziałby na to: "masz mało czasu trzeba dać świadectwo (...) w ostatecznym rachunku jedynie to się liczy" . I oto świadectwo naszego właśnie czasu i naszej właśnie miary. Świadectwo jakieś niejasne i pogmatwane, raczej utrzymane w tonie relacji świadka, który z natury swojej nie ogarnia całości sprawy, niż głosu sędziego, który w końcu wyrobił sobie jasną, precyzyjną i ostateczną opinię. I, chociaż jak nigdy, żywimy się co dzień serwisem BBC, chociaż obracamy się w sferze literatury faktu, nie zapominajmy, że świadectwo, jakie znajdujemy w Rzece podziemnej, to nie kolejna relacja z internowania, napisana przez zasłużonego działacza jakiejś bardzo ważnej struktury naszego związku, ale powieść , czyli fikcja artystyczna, a w dodatku napisana nie przez rówieśnika Grottgera, Sienkiewicza i Orzeszkowej, ale Butora, Borgesa, Cortazara. Jeśli o tym pamiętać, to wcale nie trudniej przepłynąć tę podziemną rzekę, niż grać w klasy.

Ale jakże tu dzisiaj grać w klasy, Matko Święta? Kiedy w najelegantszym obozie dla intelektualnej ekstremy w Jaworzu internowani zorganizowali turniej brydżowy, jeden z osadzonych tam patriotów z okrzykiem "Ojczyzna krwawi, a oni w karty grają" usiłował ich nawrócić na drogę cnoty (virtus). A ja państwu proponuję grę w klasy? Kiedy tak piszę, wszystko wygląda jakby śmiesznie,ale przecież możemy to samo powiedzieć i innym językiem: "Ty masz werbel nam zagrać do marszu! Smagać słowem! Bić pieśnią! Wznieść hymnem!" . Ty właśnie, Tadeuszu Konwicki, "bądź jak sztandar rozwiany wśród walki, bądź jak w wichrze wzniesiona pochodnia!" Bo właśnie teraz toczy się walka o to, by nasze dzieci mogły kiedyś bezpiecznie grać w klasy.

Są takie rzeczy, które wyjątkowo trudno napisać, a jeszcze trudniej przeczytać. Kiedy przed paru laty, jeszcze w słodkiej atmosferze przedsierpniowej korupcji, Kwartalnik Polityczny "Krytyka" zamieścił artykuł wstępny zatytułowany Polska leży w Europie, a podpisany przez trzech wybitnych działaczy demokratycznej opozycji, jego autorzy stali się obiektem żartów jako niewcześni Kolumbowie. A przecież prawdą jest nie tylko to, że leży, ale i to, że o tym zapominamy. Najczęściej bodaj w naszej chorej świadomości leży ona na wyspie znajdującej się w mocy złego czarnoksiężnika, czasami zaś wędruje po globusie - potrafi sąsiadować z Afganistanem czy Nikaraguą, Chile czy Grenadą, a przez pewien krótki okres leżała na którejś z Wysp Falklandzkich, nerwowo wypatrując zbawczych okrętów Jej Królewskiej Mości.

Czy powrócić na swoje miejsce w Europie i w świecie będziemy mogli dopiero po traktacie wersalskim, który gdzieś kiedyś zostanie wreszcie podpisany, po procesie norymberskim, odbytym gdzieś w Twerze, Nowogrodzie czy Kijowie? Przy całym swoim uwikłaniu w polskość , przy sejsmograficznej dokladności rejestrowania wstrząsów w dolinie Wisły ("Rów, w którym płynie mętna rzeka/ nazywam Wisłą. Ciężko wyznać,/ na taką miłość nas skazali/ taką przebodli nas ojczyzną" te słowa Konwicki też zapisał, tyle że prozą, i jeśli kto zechce pograć w klasy łatwo je znajdzie), autor Rzeki podziemnej jest Europejczykiem z końca XX wieku, i jeśli nawet jest Europejczykiem spod Oszmiany, to tylko dowodzi, że Oszmiana też leży w Europie, w co zdaje się nikt nie wierzy.

Ostatnie lata przyniosły w cywilizowanym i znudzonym świecie, tym, co to z żyru biesitsia modę na poszukiwanie korzeni (The Roots) -ludzie gdzieś próbują powracać, coś zwiedzać, wyobrażać sobie jakichś swoich przodków w dziwnych i dalekich miejscach. Jeśli rzecz dotyczy Murzyna, którego znad Nilu złe losy rzuciły nad Hudson, można to nawet obejrzeć w polskiej telewizji, jeśli jednak podróż była krótsza, znad Niemna nad Wisłę, czy nie daj Boże znad Odry (die Oder) nad Ren, to już łatwiej to zobaczyć w telewizji amerykańskiej, chociaż ten reżyser, który taki film mógłby najlepiej nakręcić, czyli Tadeusz Konwicki, nie ma na niego chwilowo kontraktu.

A korzeni szuka pisarz od dawna. W wielu jego książkach można było znaleźć obrazy spod Wilna, przypominane czy śnione, a zarazem przeżywane bardzo realnie. Niezależnie od różnic czasów i nastrojów, w jakich powstawały dawniejsze książki Konwickiego operujące podwileńskimi obrazami, te piękne strony, znane mi, jaki większości wykorzenionych stamtąd Polaków, tylko z przekazów, przybierały charakter jakiejś swoistej Arkadii. Nie było zresztą w tym nic dziwnego, bo z dawna wiadomo, że polska Arkadia leży gdzieś pod Wilnem. Był to więc obraz znany: w Rzece podziemnej czołgi generała Jaruzelskiego wjechały do Arkadii; ostentacyjnie, dotykalnie i bestialsko się po niej rozjeżdżają. Chora świadomość bohatera, znajdującego się pod przeciążeniem diabelskiego młyna historii, ale przecież równocześnie człowieka uwikłanego w najprostsze, najpowszechniejsze ludzkie życiowe sprawy, tego człowieka śmiertelnie zmęczonego, nie znajdzie wytchnienia w Arkadii wspomnień, tak jak to się udawało dawniej: "Stref ulewy i grzmotu nie daje się pominąć" i może to jest właśnie istotą choroby, która przecież taka jest już zadawniona, w której i czołgi grudniowe, i sam generał Jaruzelski to był tylko epizod, ale nawet jeśli przebłyskiem naszej chorej świadomości zdajemy sobie z tego sprawę, nie zmienia to istoty owego faktu społecznego, w którym płyniemy jak ów orzech w Nilu katarakcie. A może jest podobnie,ale nieco inaczej, może choć "noc rozdarła ciemność i ból, co tkwi jak nóż,/ (...) płyniemy strugą, rzeką/ złocistą drżącą strugą, gwiazdami lśniących róż/. Bo nie ma rozerwania, choć rozerwane słowa,/ bo nie ma zapomnienia, choć życie nas zapomni" .

Płyniemy. I to jest najważniejsze.

"Nieba prawie nie widać, czeluść chłodna i ciemna, niech się sypią lawiny kamieni i niech łączą się zbocza bezlitosnych wąwozów, bo cóż drąży kształt przyszłych przestrzeni, jak nie rzeka podziemna?" . "Bądź wierny. Idź" kończy Zbigniew Herbert przesłanie Pana Cogito.

A Tadeusz Konwicki odpowiada na to wezwanie ostatnimi słowami swojej powieści: "Gdzież to cierpiące stworzenie, za którym pójdę teraz, w jeszcze jedną drogę krzyżową. Ty nim jesteś, który dotknąłeś wzrokiem moich słów, otarłeś się przeczuciem o moje myśli, zląkłeś się raptem mego cienia w biały dzień albo kiedy staję za czarną szybą twego okna nad ranem. Jeszcze przed nami straszna wieczność " .



podpisane: Lew Laicki

Motto:

Obrałliby się kiedy kto tak pracowity,
Żeby z was chciał wyczerpać umysł mój zakryty : 
Powiedzcie mu, niech próżno nie frasuje głowy,
Bo się w dziwny Labirynt i błąd wda takowy,
Skąd żadna Aryjadna, żadne kłębki tylne
Wywieść go móc nie będą, tak tam ścieżki mylne.
Jan Kochanowski

Pisana dzisiaj praca o twórczości powieściopisarskiej Tadeusza Konwickiego nie może z natury rzeczy mieć charakteru zamkniętej, wyczerpującej monografii. Przedstawiona praca wydaje się potwierdzać wyjściową hipotezę, że twórczość ta - nosząca znamiona dużej oryginalności - śmiało może być określona jako trudna, a tym samym domagająca się interpretacji. Po dziś dzień nie doczekała się ona żadnego obszerniejszego omówienia ¹ⁱ przekraczającego ramy niewielkiego szkicu, wiem jednak o powstaniu kilku prac magisterskichⁱⁱ- oczywiście niedrukowanych - które są niewątpliwym wyrazem zainteresowania pisarstwem Konwickiego.
Przeczytanie jednym ciągiem całej produkcji powieściowej Konwickiego ujawnia niespodziewanie silny związek między poszczególnymi książkami, każąc je czytać niemal jak kolejne tomy powieściowego cyklu. Interpretacja utworu tego pisarza, dążąca do możliwie kompletnego ukazania sensów tekstu, musi opierać się na obfitym materiale porównawczym pochodzącym z innych powieści twórcy; wydaje się, że to właśnie przesądziło o dotychczasowych niepowodzeniach krytyki, opierającej się na materiale zbyt skąpym, a tym samym zawężającym możliwości rozumienia książek Konwickiego.

Auerbach twierdził, że na podstawie fragmentu dzieła można odtworzyć i zrozumieć jego całość; przy badaniu twórczości Konwickiego mamy do czynienia z sytuacją skrajnie różną: stosowana przez pisarza oryginalna poetyka powoduje, że pewne poziomy znaczeniowe jego poszczególnych dziel ujawniają się dopiero w kontekście całej je­go twórczości.

Trzeba jednak w tym miejscu przeprowadzić istotne uściślenie: przedmiotem mojej analizy były w zasadzie książki Konwickiego napisane po roku 1956, kiedy wyzwolił się on - i oczywiście nie tylko on jeden! - spod wpływów normatywnej poetyki realizmu socjalistycznego i rozpoczął tworzenie dziel oryginalnych. Konieczne było jednak włączenie w tok wywodu także analiz książek wcześniejszych, które pozwoliły nie tylko prześledzić ewolucję pisarza, lecz także wzbogacić rozumienie jego popaździernikowych, znacznie wybitniejszych utworów.
Rzucającą się w oczy cechą powieści Konwickiego jest panujący w nich zamęt, brak hierarchii poruszanych problemów, ostentacyjne dążenie pisarza do przedstawienia świata jako magmy. W tej sytuacji wielką trudność sprawiał wybór metody, jaką należy twórczość Konwickiego analizować; pisarz, przedstawiając w swoich dziełach świat, unika hierarchii, która by jego obraz mogła fałszować, przeto wielkiej ostrożności wymaga ustalanie takiej hierarchii przez badającego te dzieła krytyka.

Chodziło o to, by pytania zadane tekstom Konwickiego w jak najmniejszym stopniu zawężały zakres możliwej do uzyskania odpowiedzi. Zdecydowałem się więc na postawienie trzech pytań generalnych: kto?, co? i jak?, czyli o podmiot, przedmiot i sposób. Kwestią była jeszcze kolejność zadania tych pytań - postanowiłem na początku zadać pytanie o sposób (rozdział „Metoda”), które pozwoliło mi dokonać inwentaryzacji stosowanych przez pisarza metod przedstawiania świata i jednocześnie wskazać na stopień komplikacji poruszanych przez niego zagadnień i ich bogactwo. Rozdział ten ma charakter nieco chaotyczny, na który musiałem się zgodzić z obawy, że zbyt uporządkowane opisywanie chaosu świata książek Konwickiego musiałoby prowadzić do uproszczeń i fałszów interpretacyjnych.

Dwa następne rozdziały, mówiące o podmiocie przedstawiającym („Świadomość”) i przedmiocie przekazu („Wartości”), są już znacznie bardziej w swojej formie podawczej uniezależnione od poetyki tekstów Konwickiego; ponieważ oba przedstawiają nie tyle określone konkretne stany, ile zachodzące w ciągu ćwierćwiecza pracy literackiej Konwickiego procesy, posługuję się w nich w zasadzie chronologiczną analizą kolejnych tekstów, z tym że niekiedy burzę tę chronologię w celu dokonywania zestawień wpływających na większą jasność i zwięzłość wywodu.
Chciałbym tu podkreślić pewną zasadniczą trudność, na jaką musi się natknąć każda próba opisania twórczości Konwickiego mająca pretensje do naukowej ścisłości. Pisarz buduje swoje książki w taki sposób, aby nie można było znaleźć ich tematu centralnego, problemu, który mógłby pretendować do miana najważniejszego. W związku z tym hierarchizacja dokonuje się zależnie od punktu widzenia czytelnika.
Jeżeli tym czytelnikiem jest badacz literatury, może on uzasadnić karkołomną na pierwszy rzut oka hipotezę, że c e n t r a l n y m t e m a t e m p o w i e ś c i K o n w i c k i e g o s ą z a g a d n i e n i a t e o r e t y c z n o l i t e r a c k i e.

Ryzykując porównanie, które nie będzie tu całkiem na miejscu, można powiedzieć, że gdyby uczony badacz zagadnień powieściowych w nastroju intelektualnego awanturnictwa napisał kilka powieści wykazujących ograniczoność przydatności podstawowych pojęć stosowanych w nauce o literaturze, powieści te wyglądałyby bardzo podobnie do książek Konwickiego.
W powieściach tych oczywiście nie padają naukowe terminy, co jednak w żadnym wypadku nie może być uznane za dowód, że przedstawiona hipoteza jest tylko czczym wymysłem. Oto np. co najmniej w trzech powieściach Konwickiego (Sennik współczesny, Wniebowstąpienie, Nic albo nic) znajdujemy wyczerpujące opisy trawiącej głównych bohaterów epilepsji, chociaż w żadnej z nich nie pada nazwa tej choroby (zagadnienie to jest szeroko omawiane w rozdziale drugim). Tak więc - przy tego rodzaju sposobie pisania - brak nazwania problemu nie świadczy wcale, iż nie został on postawiony.

Konwicki zdaje się robić w swoich powieściach doświadczenia nad realizmem, badać jego wytrzymałość: oto np. spróbujmy rozsądnie odpowiedzieć na pytanie, czy można określić jako realistyczną książkę, w której elementy weryzmu takiego typu, jak np. w Lalce Prasa, przeplatają się z elementami baśniowymi (np. w Zwierzoczłekoupiorze mówiący pies, kurczak i tygrysica oraz swobodne przenoszenie się przez bohatera w czasie i przestrzeni) czy ostentacyjnymi fałszami topograficznymi i historycznymi (np. w Senniku współczesnym Soła płynąca na południe, Kozacy tłumiący powstanie styczniowe w zachodniej części Galicji, we Wniebowstąpieniu na rzeczywistych ulicach Warszawy nieistniejące tam nigdy neony i taksówki, których liczniki rejestrują 30-groszowe końcówki opłat, w Nic albo nic akcja toczy się w dniu uroczystego święta kościelnego podczas wakacji szkolnych, ale jednocześnie uczniowie pod komendą nauczycieli wychodzą na ulicę, aby powitać jakiegoś przejeżdżającego dostojnego gościa etc.).

Ian Watt, definiując realizm formalnyⁱⁱⁱ, mówi, że utwór spełniający jego wymogi przyrównać można do zeznań składanych przed sądem; jest oczywiste, że zeznania mogą być prawdziwe lub fałszywe - tu jednak mamy do czynienia z sytuacją bardziej złożoną: musimy odpowiedzieć na pytanie, czy zeznanie, które dąży do tego, aby zostać uznane za fałszywe, jest rzeczywiście zeznaniem? Czy można w ogóle orzekać o realistyczności bądź nierealistyczności książek Konwickiego?

Podobnie ma się sprawa z inną generalną kategorią nauki o literaturze: epiką. Problem ten analizowałem w artykule Nieepickie powieści Tadeusza Konwickiego zamieszczonym w „Pamiętniku Literackim” nr 1/1975, które to rozważania w zmienionej formie weszły w skład rozdziału pierwszego niniejszej pracy, nie będę więc ich tu szczegółowo omawiać, ograniczając się tylko do wspomnienia, że narracja powieści Konwickiego ma charakter zdecydowanie bardziej liryczny niż epicki, o czym przesądza charakterystyczny dla liryki, a w epice niebywały brak różnicy między czasem akcji i czasem narracji, jak również skrajny subiektywizm tej narracji.

Spróbujmy nazwać sytuację narracyjną powieści opowiadanej w pierwszej osobie nie wiadomo przez kogo i nie wiadomo komu, a nie będącej repliką żadnej z naturalnych form międzyludzkich relacji, branych przez teoretyków literatury za wzór typologii pisanych w pierwszej osobie powieści. Przypomnijmy: Romberg wymienia jej trzy odmiany: powieść-pamiętnik, powieść-dziennik i powieść w listach^iv. Głowiński dodaje, że szczególnie w polskiej i rosyjskiej prozie XIX stulecia występowała poza tym często ustna sytuacja epicka (skaz i gawęda) ^v. W powieściach Konwickiego nie mamy do czynienia z żadną z tych sytuacji, nie ujawnia się w nich bowiem bezpośrednio fakt mówienia czy zapisywania myśli. Jest to sytuacja denerwująca: słyszymy głos, ale nie tylko nie widzimy mówiącego, lecz nawet nie jesteśmy w stanie zorientować się, z której strony głos ten do nas do- chodzi. Nie dajmy się w tym miejscu zwieść Zwierzoczłekoupiorowi mówi się tam co prawda, że książka to wspomnienia narratora, okazuje się jednak pod koniec, że to wspomnienia fałszywe i narrator fałszywy, nieistniejący, wymyślony przez inną postać powieści, o której, jak zwykle o narratorach książek Konwickiego, prawie nie czytelnikowi nie wiadomo.

Narratorzy ci nie istnieją w sposób na tyle obiektywny, by można było wygłaszać o nich sensowne sądy: gdy zazwyczaj autorzy zapisywanych w pierwszej osobie powieści dbają przede wszystkim o to, aby możliwie jasno i wyraźnie narysować postać ich narrator a czy - według terminologii Mendilowa – pseudoautora ^vi, Konwicki stara się powiedzieć o nim jak najmniej. Jeżeli zaś - jak we wspomnianym wypadku Zwierzoczłekoupiora - mamy do czynienia z jasną i typową sytuacją narracyjną (wspomnienia) i bardzo dokładnie określoną postacią narratora (wiek, wygląd zewnętrzny, status społeczny, zajęcia, zainteresowania, poglądy, wiedza ogólna etc.), notabene postacią mało prawdopodobną, pod koniec książki pisarz degraduje tę postać ze stopnia narratora do poziomu zwyczajnego bohatera powieściowego. W dodatku degradacja ta przeprowadzona jest przez nowo ujawnionego narratora ani na jotę nie bardziej prawdopodobnego niż poprzedni.
Ponieważ w tym miejscu powieść się kończy, ów drugi narrator nie zostaje przez pisarza zdegradowany, a więc z formalnego punktu widzenia wszystko jest w porządku - przecież jednak obowiązkiem czytelnika jest potraktowanie tego narratora jako li tylko kolejnej figury kompozycyjnej, nieuwierzenie mu i zdegradowanie. Wtedy jednak okazałoby się, że Zwierzoczłekoupiór to powieść bez narratora^vii. Nie chodzi nam tu jednak o reductio ad absurdum - powieści bez narra­tora nie ma i być nie może, zaś opisane przykłady stosunkowo dobrze daje się wytłumaczyć w ten właśnie sposób, że rozbicie tradycyjnej struktury powieściowej było przynajmniej jednym z celów - jeżeli nie po prostu celem pisarskim - Konwickiego i przeprowadzone zostało z dużym znawstwem przedmiotu.

Podobnie ma się rzecz z inną kategorią teoretycznoliteracką, którą chciałoby się do analizy książek Konwickiego stosować, a mianowicie z karnawalizacją. Szersze omówienie możliwości stosowania tej kategorii do interpretacji powieści Konwickiego zamieszczam na s. 71-76 (przypis 54), tu chciałbym podkreślić tylko najistotniejszą różnicę między utworami Konwickiego a dziełami, które Bachtin nazywa skarnawalizowanymi. Charakteryzując opartą na karnawalizacji menippeję jako rodzaj literacki, podkreśla rosyjski badacz w swojej książce o Dostojewskim wielokrotnie, że ma ona zawsze charakter eksplikatywny i jest dokumentnie zdialogizowana. Tych właśnie cech nie mają utwory Konwickiego, raczej dążące do bieguna przeciwnego - monologizacji i implikacyjności.

Jednocześnie przecież podkreśla Bachtin w pracy o Rabelais’em, że karnawał nie jest grą, ale pewną formą życia.
„Karnawał był (...) nie formą teatralno-widowiskową, a jak gdyby realną (chwilowo) formą samego życia; życia nie odgrywanego jedynie, ale przeżywanego niemal naprawdę (w okresie karnawału). Można to sformułować inaczej: w karnawale gra samo życie, rozgrywając (bez sceny, bez rampy, bez aktorów, bez widzów, czyli bez całej specyfîki artystyczno-teatralnej) drugą, swobodną formę swego urzeczywistnienia, swoje odrodzenie i odnowienie oparte na lepszych zasadach. Realna forma życia okazuje się jednocześnie także jego formą odrodzoną, idealną”viii.
Można by więc twierdzić, że charakterystyczna dla Konwickiego, a różniąca go od wszystkich znanych Bachtinowi twórców literatury menippejskiej tendencja do operowania monologiem bohatera-narratora (chciałoby się wręcz powiedzieć: podmiotu lirycznego), w którego świadomości pojawiają się „jak gdyby realne formy samego życia, życia nie odgrywanego jedynie, ale przeżywanego naprawdę”, postacie ni to prawdziwe, ni to wyobrażone - że ta tendencja jest próbą odwzorowania samej istoty karnawału.

Widać więc, że podobnie jak kategorie omawiane wyżej, karnawalizacja tylko częściowo może być uznana za kategorię dającą się odnosić do utworów Konwickiego, tyleż bowiem danych przemawia za określeniem ich jako skarnawalizowane, ile przeciwko takiej decyzji.
Stosowanie do analizy książek Konwickiego naukowych terminów natrafia na zasadnicze trudności; niejednokrotnie obywanie się bez nich jest koniecznym manewrem strategicznym zabezpieczającym przed wpadnięciem w zasadzkę. Często używam wielu terminów tyl­ko po to, aby ukazać ich nieprzydatność - czy mówiąc precyzyjniej: ograniczoną przydatność - chciałbym tu podkreślić, że tego rodzaju postępowanie zdaje się przynosić znaczne korzyści interpretacyjne, że negatywne wyniki prób zaklasyfikowania utworów pisarza do stworzonych przez naukę o literaturze typów pozwalają tym wyraźniej zobaczyć indywidualne cechy jego powieści.

Ze względu na odmienność stosowanej przez Konwickiego poetyki od poetyk wszystkich współczesnych mu pisarzy polskich (twierdzenie to pozwalam sobie pozostawić tu bez dowodu, bowiem dowodzę go w całej książce) uważam za usprawiedliwione analizowanie jego twórczości w pewnym oderwaniu od kontekstu literatury trzydziestolecia; postępowanie takie wydaje mi się tym bardziej słuszne, że cytowane przeze mnie obficie próby odczytywania Konwickiego w kontekście pokoleniowym nie były do tej pory w stanie przynieść ich wyczerpującej interpretacji.
Jak czytelnik może łatwo zauważyć, w książce niniejszej znaczna część istotnych rozważań umieszczona została w przypisach; nie mają one w mojej pracy charakteru wyłącznie bibliograficznego, ale zawierają - często nawet szeroko rozwinięte - uzasadnienia stosowanych w analizach kategorii i przez to rozrastają się ponad zwykłą miarę. Decydując się na taką właśnie budowę książki, chciałem uniknąć rozbijania wywodu czasem daleko odeń odbiegającymi dywagacjami.

PRZYPISY
¹ Została natomiast opracowana monografia twórczości filmowej Konwickiego. Zob. Jacek Fuksiewicz, Tadeusz Konwicki, Warszawa 1967.
²Ponieważ nikt nie prowadzi katalogu tematów prac magisterskich - przynajmniej w zakresie filologii polskiej - trudno powiedzieć, ile takich prac powstało i jakie problemy były w nich badane. Udało mi się przeczytać dwie prace magisterskie poświęcone twórczości Konwickiego: Niny Kancewicz-Hoffmanowej, traktującą o wspólnym bohaterze wszystkich powieści Konwickiego, i Jolanty Pabis-Styczynskiej, mówiącą o funkcji bohatera dziecięcego w Dziurze w niebie i Zwierzoczłekoupiorze. Obie te prace powstały na Uniwersytecie Warszawskim. Chciałbym w tym miejscu podziękować Autorkom, że zechciały mi swoje prace udostępnić.
³ Zob. Ian Watt, Narodziny powieści, Warszawa 1973, rozdział I: „Realizm a powieść jako forma literacka”, szczególnie s. 32-36. Zagadnienie realizmu u Konwickiego omawiam szerzej w przypisie 2. niniejszej pracy.
⁴ Zob. Bert il Romberg, Studies in the Narrative Technique of the First-Person Novel, Stockholm 1962, s. 33-57.
⁵ Zob. Michał Głowiński, Powieść młodopolska. Studium z poetyki historycznej, Wrocław 1969, s. 199.
⁶ A A. Mendilow, Time and the Novel, London 1952, s. 89 - cyt. za: M. Głowiński, dz. cyt.
⁷ Paradoksalność Zwierzoczłekoupiora jest przez pisarza zamierzona - nie przypadkiem w powieści tej znajdujemy aluzje do Lorda Paradoxa, Oscara Wilde’a. Szerzej na ten temat piszę na s. 25 niniejszej pracy.
⁸ Zob. Michaił Bachtin, Twórczość Franciszka Rabelais’go a kultura ludowa średniowiecza i renesansu, Kraków 1975, przekład Anna i Andrzej Goreniowie, s. 63-65, cytat ze s. 64.

ROZDZIAŁ I
Metoda
Gdy z wiosną życia duch Artysta
Poi się jej tchem jak motyle
Głosić mu wolno tylko tyle:
„Z i e m i a - j e s t k r ą g ł a - j e s t k u l i s t a!”
Norwid
Chociaż „wiosna życia” Tadeusza Konwickiego przypadła akurat na tak mało wiośniane czasy jak przełom lat 40. i 50., chociaż zespołem ludzkich oczywistości wstrząsnęła tak bardzo pierwsza w dziejach ludzkości wojna totalna, ukształtowany przez te warunki młody pisarz okazał się przekonanym o swojej kompetencji w zakresie przedstawiania świata epikiem. Nie wdając się w tej chwili w ocenę wartości artystycznej młodzieńczych utworów pisarza, możemy z całą pewnością stwierdzić, że Rojsty (1948), Przy budowie (1950), Władza (1954), Godzina smutku (1954) to utwory par excellence epickie, operujące przejrzyście konstruowanymi fabułami, osadzone w realiach, opowiadane przez doskonale panujących nad nimi narratorów. Konstatacje powyższe, chociaż odnoszą się do faktów oczywistych, są jednak ważne i znaczące, ponieważ późniejsze powieści pisarza konsekwentnie łamać będą wszelkie kanony epiki.

Zasadniczymi jej wyznacznikami są fabuła i narrator, będący jedynym jej elementem niezbywalnym. W powieściach Konwickiego powstałych po roku 1956 mamy do czynienia z pogłębiającym się procesem destrukcji samej narracji, co jest w tym wypadku pisarską deklaracją niekompetencji w zakresie przedstawiania świata.

W twórczości Konwickiego możemy zaobserwować dwa ważne dla niniejszego wywodu punkty graniczne: są nimi powieść Z oblężonego miasta napisana w 1954, a wydana w 1956, i powstały w 1956 scenopis filmu Ostatni dzień lata.
Z oblężonego miasta to powieść polityczna o formule konfesyjnej, a więc operująca najbardziej subiektywną spośród możliwych w epice form przekazu, formą narracji przez swój charakter wyznania bliskiej wypowiedzi lirycznej.
Scenopis Ostatniego dnia lata z samej swojej istoty nie jest zapisany jako tekst literacki: narracją rządzi tu kamera, a świat widzimy tylko przez jej wizjer i pozbawieni jesteśmy jakiegokolwiek don komentarza. Mamy wszelkie prawo sądzić, że Konwicki dlatego zapisał swój utwór od razu jako scenopis1 ¹ żeby uwolnić się od tradycyjnego pisarskiego obowiązku komentowania przedstawionego świata. Obowiązek ten stal się dlań za ciężki nie przypadkiem w roku 1956, roku ostatecznej klęski schematycznego, czarno - białego sposobu interpretowania świata. Rozmiary przemian politycznych i szybkość, z jaką zachodziły, zachwiały żywionym przez pisarza przekonaniem o zrozumiałości praw rządzących światem i ludźmi. Walące się w gruzy wczorajsze oczywistości i prawdy były zarazem podstawami epiki Konwic¬kiego i ich rozpad stal się przyczyną zasadniczych zmian, jakie nastąpiły w jego twórczości.
Dziura w niebie (1959), a szczególnie Sennik współczesny (1963) dały początek serii powieści odczytywanych jako autobiograficzne i niezwykle silnie osadzone w konkretnych realiach czasowo - przestrzennych, jednak wbrew pozorom realizmu ² były to już powieści operujące oryginalną poetyką Konwickiego - powieści nieepickie. Konstruowane są one w ten sposób, że czytelnik może niejednokrotnie z mapą czy planem miasta w ręku śledzić wędrówki bohaterów, w starych rocznikach gazet znajdować potwierdzenie prawdziwości opisywanych wydarzeń. Przekonanie o mimetyzmie tych powieści ma oparcie także w ich autobiograficznym charakterze, manifestowanym przez Konwickiego pierwszoosobową najczęściej narracją ³, jak też zdaniami wygłaszanymi w licznych wywiadach ⁴. Zawarta w jego twórczości obietnica mimetyzmu doskonałego, jakiegoś nadnaturalizmu, skłania czytelnika do uważnego obserwowania szczegółów, sugerując możliwość odnalezienia w kolejnych powieściach, jak w albumie ze starymi zdjęciami, utrwalonej raz na zawsze przeszłości w jej minionym już kształcie.
Niewątpliwie ten sposób przedstawiania świata jest zasadniczą przyczyną osiągnięcia przez Konwickiego tak wielkiego powodzenia u czytelników⁵ , znajdujących w jego książkach zapis własnej mijającej współczesności. Ale też właśnie w tej zniewalającej do uważnej obserwacji dokładności epika dokumentalisty tkwi immanentnie zapowiedź zniszczenia stwarzanej przez pisarza iluzji - zniszczenia przez uważnego czytelnika.
Przy pobieżnym nawet sprawdzaniu szczegółów świata przedstawionego okazuje się bowiem, iż są one celowo sprzeczne, co powoduje, że nie tylko nie możemy go uznać w istocie za przedstawiony, lecz także nawet za kreowany ⁶ stwierdzenie to ma, jak się wydaje, podstawowe znaczenie dla rozumienia poetyki powieści Konwickiego, którą musimy zrekonstruować (jest to bowiem oczywiście poetyka immanentna, a nie sformułowana), aby móc dokonać interpretacji jakiejkolwiek książki tego pisarza.

Sprawą dla rozumienia utworów Konwickiego zasadniczą jest odrzucenie perfidnie przezeń podsuwanego czytelnikowi przekonania, że uwaga pisarza koncentruje się na jak najwierniejszym przedstawieniu szczegółów i drobiazgów.
Wielokrotnie zwracano uwagę na istnienie w powieściach Kon¬wickiego partii zapisywanych w poetyce snu⁷ , kuszono się o interpretacje oparte na objaśnianiu podświadomościowych motywów w duchu psychologii Freuda czy Junga ⁸ , rzecz jednak w tym, że krytycy nie uporali się ze ścisłym oddzieleniem snu od jawy, co w powieściach Konwickiego, inaczej niż np. w poezji Czechowicza, jest zupełnie możliwe, a nawet - jak się okaże w toku niniejszego wywodu konieczne dla rozumienia jego utworów.

Problematyka oniryczna w twórczości Konwickiego została podjęta przez krytykę po ukazaniu się Sennika współczesnego. Pisarz zdołał jednak zmylić tropy: stwierdzono, że jest to powieść współczesna ze śnionymi retrospekcjami ⁹.

Dokładniejsza analiza świata przedstawionego całego utworu, a szczególnie uznawanej za nadrzędną wobec pozostałych rzeczywistości miasteczka nad Solą, w którym toczy się akcja najbardziej rozbudowanego wątku powieści, ujawnia, że taki sposób jej odczytywania prowadzi do fałszywych wniosków, wysnuwanych zresztą przez wielu poważnych krytyków ¹⁰.
Kiedy się temu miasteczku bliżej przyjrzymy, okaże się, że wbrew licznym pozorom nie jest ono wcale rzeczywiste, prawdziwe, możliwe a co więcej: nie jest w gruncie rzeczy przedstawione. Nie znajdziemy w powieści informacji ani o jego wielkości, ani o tym, czym trudnią się jego mieszkańcy: podawane en passant przez narratora informacje są zupełnie ze sobą sprzeczne raz każą nam przypuszczać, że chodzi tu o wieś, mniej więcej samowystarczalną pod względem gospodarczym, kiedy indziej zaś, że nikt z mieszkańców nie zajmuje się uprawą roli ani podobnymi zajęciami wiejskim ¹¹.

Zwracają też uwagę fakty historyczno-geografïczne: otóż dowiadujemy się m. in., że Sola jest „skromną rzeczułką oznaczaną nie na każdej mapie” (S. 23) ¹² oraz że płynie „gdzieś na południe” (S. 252). Elementarne wiadomości z geografii fizycznej kraju wskazują, że podawane przez narratora informacje mijają się z faktami: prawie wszystkie rzeki w Polsce płyną na północ, a Sola nie stanowi wcale wyjątku ¹³ - , nie jest też „skromną rzeczułką” skoro zbudowano na niej - o czym - zresztą mowa w Senniku hydroelektrownię ¹⁴.

Wątpliwości budzi również fakt, że bohater wyławia z Soły krzyż powstańczy z 1863 roku, a miejscowi ludzie wielokrotnie wspominają o dokonywanych tu przez kozaków masakrach, w okolicznych lasach zaś znajduje się wiele grobów powstańczych żywo przypominających mogiłę w Nad Niemnem. Sola, jak wiadomo, od źródeł aż po ujście płynie przez Galicję, gdzie powstania styczniowego ani tym bardziej kozaków wtedy nie było i być nie mogło. Realia te kazałyby raczej lokować miasteczko, w którym toczy się akcja najbardziej rozbudowanego wątku Sennika współczesnego, na dawnych kresach wschodnich ¹⁵, jednakże wiele danych wskazuje na to, że i takie rozwiązanie jest niemożliwe, rzecz bowiem dzieje się najwyraźniej po drugiej wojnie światowej, w miasteczku mieszkają przesiedleńcy ze wschodu obchodzący akurat siedemnastą rocznicę wysiedlenia; jest więc dokładnie rok 1962 ¹⁶, po niebie latają odrzutowce, ludzie rozmawiają o sputnikach (choć nie mówi się jeszcze o lotach człowieka w kosmos, które rozpoczęły się rok wcześniej). Tak więc miasteczko, w którym toczy się akcja książki,jest jednocześnie miasteczkiem współczesnym, istniejącym w Polsce początku lat sześćdziesiątych w okolicy Tresny, gdzie budowano wtedy zaporę wodną na Sole, i miasteczkiem z okolic Wilna lat trzydziestych, miasteczkiem, w którym spędzał swoje dzieciństwo i lata młodzieńcze narrator powieści, Paweł ¹⁷ .
Przykłady prawdziwości - i nieprawdziwości - obu tych czasowo - przestrzennych lokalizacji można oczywiście mnożyć, przy czym warto zaznaczyć, że informacje potwierdzające współczesność miasteczka podawane są przez narratora jako oczywiste, explicite, tych zaś, które współczesności miasteczka przeczą, musimy się w tekście doszukiwać jak nie dość starannie zatartych śladów czy też raczej rzuconych ukradkiem drobnych przedmiotów, mających ułatwić zadanie pogoni.
Oto np. możemy zauważyć, że w miasteczku nad Sołą ludzie - w tym również narrator - chodzą boso (zob. np. S. 115; S. 216), a trzydziestoparoletni główny bohater zachowuje się jak dzieciak:
„Dopiero teraz spostrzegłem, że ściskam w obu dłoniach ociekający wodą krzyż. Wsadziłem go za koszulę i na czworakach, kryjąc się w dusznym od zapachu mięty zielsku, jąłem wspinać się na brzeg” (S. 32).
„I wtedy nagle, powodowany jakimś infantylnym impulsem, uczyniłem gest prowokacyjny i nieprzyzwoity, znany dobrze wszystkim ulicznikom” (S. 110).
Wydaje się więc, że miasteczko wraz z jego mieszkańcami i samym narratorem jest senną kontaminacją osady jego dzieciństwa z realiami współczesności, przy czym jakakolwiek próba ustalenia, których realiów jest w tym śnie więcej, które są ważniejsze, a które mniej ważne, skazana jest z góry na niepowodzenie, gdyż umieszczenie nadgoplańskiej rzeczywistości we śnie, opisanie miasteczka w poetyce onirycznej wyłącza możliwość dokonywania takich kwalifikacji. Konstatujemy więc, że snem w Senniku współczesnym nie jest bynajmniej wojna i przeżycia z nią związane,ale to, co na pierwszy rzut oka bylibyśmy skłonni uznać za realność współczesna Tak też i tytuł, jak to zwykle u Konwickiego bywa, bardzo wieloznaczny, który zwykło się rozumieć jako określenie zbioru snów, które się współczesnym Polakom najczęściej śnią (wojna, dzieciństwo) ¹⁸ - można rozumieć też jako nazwanie snem współczesności, jak sen niejasnej, dziwnej, niespójnej.

Ustalenia te prowadzą nas do wniosku, że pisarskim celem Konwickiego nie było przedstawienie nadsolańskiego świata, przedstawienie snu samego w sobie; zapis snu służy tu raczej do pośredniej charakterystyki śniącego, czyli narratora - bohatera, bowiem tu n i e bohater jest elementem świata przedstawionego,ale świat przedstawiony elementem bohatera.

Warto zwrócić uwagę, że - jak to często bywa u Konwickiego trzem światom przedstawionym Sennika (miasteczka nad Solą; las; osada i miasto dzieciństwa) odpowiadają trzy różne formy narracji19: „rzeczywistość współczesna” opisywana jest w pierwszej osobie czasu przeszłego, partyzantka w pierwszej osobie czasu teraźniejszego, dzieciństwo zaś w drugiej osobie czasu przeszłego ¹⁹
Jakkolwiek utrzymana w czasie przeszłym narracja pierwszoosobowa nie jest jakimś zabiegiem nietypowym, rzadkim, jakkolwiek wspaniale wprost nadaje się do opisu realistycznego - tu, przez odróżnienie od pozostałych rodzajów narracji, pełni funkcję specyficzną: odgranicza wizję senną od rzeczywistości, tworząc opozycję między czasem przeszłym, mniej realnym, a teraźniejszym, bardziej realnym. Nie ma natomiast różnicy w stosunku narratora do bohatera
I w obu tych światach przedstawionych jest to ta sama postać, gdy w trzecim, świecie dzieciństwa i wczesnej, przedpartyzanckiej młodości bohatera, między nim a narratorem uwidacznia się dystans zamanifestowany narracją drugoosobową.

Zwróćmy uwagę, że niekonsekwencje, wzajemne wykluczanie się poszczególnych faktów, zachodzą tylko w narracji przedstawiającej miasteczko nad Solą, narracji, która na pierwszy rzut oka wygląda na nadrzędną wobec pozostałych. Jest to generalna zasada kompozycyjna Kon¬wickiego - w każdej jego książce natrafiamy na różniące się między sobą narracje, przy czym jedna z nich jest zdecydowanie bardziej rozbudowana od innych i stwarza pozory realizmu, a także robi wrażenie nadrzędnej wobec pozostałych. W niej to właśnie odnajdujemy charakterystyczne dla snu niekonsekwencje, drobne szczegóły, które dla uważnego obserwatora oznaczają, iż ów realizm jest wysoce podejrzany ²⁰.

Jest to stały chwyt Konwickiego, w większości książek kompromitującego narrację główną jako nieprawdziwą, sprowadzającego ją do roli figury w narracji innej. W Dziurze w niebie, która stanowi uwerturę do szeregu utworów pisanych w oryginalnej poetyce pisarza, kompromitacja ta nie jest jeszcze przeprowadzona całkiem wyraźnie; wprowadzenie do toczącej się akcji mężczyzny, który po latach przybywa do osady, aby odebrać sobie życie, i przywozi w teczce opis mających nastąpić wypadków, łącznie z tymi, które zdarzą się (zdarzyły się?) po jego śmierci ²¹ - wszystko to zakłóca porządek akcji, a co więcej, skłania do podejrzeń - bo tu jeszcze wszystkie ślady są dość dokładnie pozacierane - że jest on jednym z chłopców, których działania składają się na właściwą akcję powieści; jeżeli zaś tak jest, pojawia się pytanie, czy akcja książki toczy się w latach trzydziestych czy pięćdziesiątych. Próżno szukalibyśmy odpowiedzi na te pytania w tekście Dziury w niebie - zawiłości jej kompozycji tłumacza się dopiero ex post, szczególnie poprzez późniejszą od niej o 15 lat Kronikę wypadków miłosnych, gdzie najwyraźniej główny bohater istnieje w tym samym czasie i miejscu jako dziewiętnastoletni chłopak i jako czterdziestokilkuletni mężczyzna, który powraca w swoją młodość, a nawet w nią ingeruje, prowadząc rozmowy ze sobą dziewiętnastoletnim.

Dziura w niebie pozwalała jeszcze żywić wątpliwości co do hierarchii dwu przedstawionych rzeczywistości (nazwijmy je rzeczywistością Polka i rzeczywistością samobójcy), nie dawała czytelnikowi możliwości ich precyzyjnego rozdzielenia - w tej bowiem książce nie zrezygnował jeszcze pisarz (bądź też: zrezygnował tylko częściowo) z epickiego przedstawiania świata; toczona przez chłopców wojna, choć przemiana po trosze przez zastosowanie narracji właściwej poematowi heroikomicznemu ²², ciągle jeszcze była tematem usprawiedliwiającym istnienie epiki. Bulo to jednak istnienie już na pograniczu: historia Polka jest niewątpliwie opowiadana przez niego samego, starszego o dwadzieścia parę lat i starającego się ironią zrównoważyć subiektywizm swojego spojrzenia.

W następnych książkach pisarza zjawisko rozbijania tworzonej iluzji występuje znacznie silniej, bywa nawet i tak, że w jednej książce kompromituje się kilka hierarchicznie wobec siebie usytuowanych pod względem prawdziwości światów przedstawionych. Zabieg ten ma na celu łudzenie czytelnika, że oto już - już znalazł właściwe rozwiązanie, że wie, jak było „naprawdę” by w następnej chwili to jego samozadowolenie rozbić przez pokazanie wersji następnej - więc prawdziwszej - w ten sposób pisarz doprowadza czytelnika do pewnego stanu frustracji wywołanego przekonaniem, że w książce rozwiązania problemu prawdziwości nie znajdzie, i tym samym zmusza go do wysiłku myślowego.

Oto np. w Kronice wypadków miłosnych nagle zburzenie iluzji koherentności świata przedstawionego dokonujące się przez wprowadzenie do niego - i to na równych prawach z innymi bohaterami - Witolda pochodzącego z czasu późniejszego od czasu akcji o trzydzieści lat, mogłoby sugerować, że książka została napisana w poetyce wspomnienia, i tak też się czytelnikowi pod jej koniec wydaje, kiedy znika malowniczy podwileński świat młodości, akcja zaś przenosi się do późniejszej o trzydzieści lat Warszawy, w której mieszka starzejący się Witold. Tu jednak czeka kolejna niespodzianka ²³, kolejna iluzja zostaje zdezawuowana: oto Witold popełnia samobójstwo, a na jego miejsce pojawia się cały i zdrowy dziewiętnastoletni Wicio w swojej podwileńskiej osadzie, który co prawda również popełnił samobójstwo,ale - jak się właśnie okazuje - zupełnie nieudane ²⁴ .

Stwarzaną iluzję kompromituje Konwicki także w Zwierzoczłekoupiorze, i to oczywiście nie tyle poprzez wprowadzenie do akcji psa - wynalazcy, który w poprzednim wcieleniu był lordem angielskim (notabene w Nic albo nic występuje pies, który ma na imię Lord), a teraz potrafi przenosić się w czasie i przestrzeni; mówiąc o kompromitacji iluzji mam na myśli obalenie postaci narratora - dziesięcioletniego Piotra, opowiadającego właściwie całą historię. Na końcu jed¬nak okazuje się, że i jego, i opisywane wydarzenia wymyślił zupełnie kto inny - chłopiec umierający w szpitalu na białaczkę, który przedstawiwszy dwa alternatywne zakończenia historii Piotra, pesymistyczne i optymistyczne, ujawnia się wreszcie, oświadczając, że wszystko to wymyślił, bo było mu smutno i źle, opowiadając zaś „tę nieprawdziwą, zmyśloną historię właściwie sobie samemu” chciał się „uwolnić od bólu, strachu i złych myśli” (s. 276).

Tworzony porządek burzy Konwicki również w Nic albo nic: akcja powieści toczy się w okresie upałów,ale główny bohater, Darek, oświadcza w pewnym momencie, że „naprawdę” jest zupełnie inaczej :
„Leżę w tym mieszkaniu, kolo którego kazałem swojej wyobraźni zadusić roznosicielkę mleka, leżę podczas zimowego dnia, kiedy basuje za ścianą zadymka zimy stulecia, kiedy przywiało metrowymi zaspami drogi, kiedy nie latają samoloty, kiedy grzęzną pociągi, kiedy dzieci cały dzień siedzą w domu, kiedy nikt nie roznosi mleka, więc leżę sobie i buduję wymyślne, skomplikowane życie, trochę niezwykle,ale i prawdopodobne, pełne zazdrośnie schowanych znaczeń, których nikt bez mojej pomocy nie rozszyfruje, więc pełne kodów mnie tylko wiadomych,ale wcale nie symetryczne i bez ukrytych rytmów, bo taką mam teraz fantazję” (N. 198 – 199) ²⁵ .
Zwróćmy uwagę, że zdanie to nie tylko nie jest zapisane jako komentarz odautorski,ale nawet nie zostało wyodrębnione z prowadzonego przez Darka, a zapisanego w narracji trzecioosobowej, dialogu z milicjantką. Charakterystyczne, że nie ma ono dla tej rozmowy żadnego znaczenia - milicjantka, do której jest kierowane, zupełnie je ignoruje²⁶ . Niemniej jednak trzeba - mimo braku formalnych wyznaczników - potraktować je jako rodzaj autokomentarza, ponieważ wydaje się, że objaśnia ono wiele charakterystycznych cech twórczości Konwickiego.
Typowe dla opisywanego w tych powieściach świata jest umieszczanie w nim postaci, miejsc, motywów - gotowych, jak gdyby literackich prefabrykatów²⁷ - są nimi zarówno stale motywy literackie, jak i autentyczne postacie, przeżycia czy zdarzenia znane pisarzowi, nie wykorzystywane jednak nigdy dla stworzenia panoramicznego obrazu jakiegoś wycinka rzeczywistości. Nasuwa się tutaj porównanie do funkcji, jaką w dziele sztuki plastycznej mogą spełniać przedmioty nieartystyczne wbudowane w jego strukturę: inaczej będzie to wyglądało u Styki, inaczej u Hasiora. U Konwickiego konkret nie służy do podbudowania realizmu, wywołania - jak w Panoramie Racławickiej - złudzenia, że oto znaleźliśmy się wewnątrz jakiegoś integralnego świata. Nie zapominając, jak daleki jest Konwicki od symbolizmu, porównajmy go raczej do Hasiora - przedmioty po to są prawdziwe, nie zaś specjalnie wytworzone, aby nie mogło być wątpliwości, że celem artysty było coś innego niż wytworzenie owych przedmiotów.

I jeszcze porównanie literackie: w klasycznej epice mamy do czynienia z pewnego rodzaju zniewoleniem twórcy przez opisywane przedmioty - oto np. Prus musiał dać w Lalce opisy Krakowskiego Przedmieścia czy Alej Ujazdowskich, skoro po tych ulicach poruszał się często jego bohater. Funkcjonalizacja tych opisów była już rzeczą wtórną - skoro musiały już w dziele egzystować, pisarze w miarę swoich możliwości starali się o uzasadnienie ich obecności. U Konwickie¬go inaczej - tylko funkcjonalność przesądza o umieszczeniu jakiegoś opisu czy szczegółu w powieści ²⁸ . W swoim przedstawianiu świata nie dąży Konwicki do kompletności, pomija szczegóły charakterystyczne dla epickiego opisu. Eliminacja ta ma na celu kondensację znaczenia elementów opisywanych: skoro bowiem pisarz niejednokrotnie rezygnuje z podawania jakichkolwiek szczegółów, wtedy, gdy je podaje, zwraca na nie większą uwagę czytelnika. Oto np. w Senniku współczesnym przy domu „czarownicy” Justyny rośnie czerwona jarzębina przypominana przy każdej okazji, a nawet bez okazji kilkunastokrotnie. Nie jest
to zwyczajny epicki szczegół, bowiem opisując inne miejsca, pisarz wcale nie jest aż tak po epicku dokładny: tu, jak się wydaje, jarzębina znaczy poprzez układ odniesień do ludowych wierzeń litewskich, przypisujących jej moc odpędzania złych duchów ²⁹ . Niewątpliwie odczytanie tego znaczenia leży w zasadzie poza sferą możliwości zdecydowanej większości czytelników książki, w świetle jednak innych podobnych przykładów nie jest to wcale dowodem na nieprawdziwość przedstawionej interpretacji ³⁰ .

Jak mówi sam pisarz, czy to w wywiadach, czy to ustami swoich bohaterów, np. Darka w cytowanym już fragmencie Nic albo nic, jego książki „pełne są zazdrośnie schowanych znaczeń, których nikt bez [jego - J.W.] pomocy nie rozszyfruje”. Jeżeli się jednak zechce, można część owych szyfrów, nieprzeznaczonych w zasadzie dla szerokiego grona odbiorców, odczytać, nie korzystając z pomocy Konwickiego³¹ .
Szczególnie wdzięcznym polem obserwacji będzie tu Zwierzoczłekoupiór: bohater - narrator książki, dziesięcioletni Piotr, mieszka w Warszawie, na cichej uliczce z pomnikiem zmarłego pedagoga. Z uwagi na żałosną wręcz ilość stołecznych pomników, lokalizacja tej cichej uliczki na planie Warszawy nie przedstawia najmniejszych trudności - musi to być ulica Wojciecha Górskiego biegnąca na tyłach Nowego Światu. Informacja ta jest o tyle interesująca, że na tej właśnie ulicy pod numerem pierwszym mieszka od lat Tadeusz Konwicki. Matka narratora powieści jest malarką, podobnie jak żona pisarza, Danuta, która zresztą książkę ilustrowała, ojciec zaś pochodzi, jak sam pisarz, spod Wilna. W jakiś sposób jest więc ów bohater synem pisarza³² ; wieloma cechami, również i wiekiem, odpowiada zresztą młodszej jego córce ³³.

Tego typu szczegóły w różnych książkach Konwickiego zawsze dają się odkryć, nie stanowią jednak bynajmniej klucza do interpretacji jego twórczości. Często znajdujemy u niego znane postacie czy motywy literackie: oto np. w tym samym Zwierzoczłekoupiorze, w którym mamy do czynienia z problematyką nieco metafizycznego powracania w młodość, z rozchwianiem granic między postaciami dziesięcioletniego narratora i jego własnego ojca - pojawia się, jakby zupełnie przypadkiem, imię „D o r i a n” Nazywa się tak bohater niezbyt ważny; główną jego funkcją w powieści jest noszenie tego właśnie imienia, które wprowadził Konwicki do swego utworu, aby uruchomić problematykę Portretu Doriana Graya. Imię to nie może być przypadkowe - narrator specjalnie zwraca na nie uwagę czytelnika: I jeszcze: w cztery stronice po wprowadzeniu Doriana do akcji narrator - znów niby zupełnie przypadkiem - wymienia nazwisko autora Portretu Doriana Graya: „Popatrzyła na mnie z szacunkiem, jak Cecylia na p o r t r e t Oscara Wilde’a, takiego jednego pisarza angielskiego” (Z. 201). Jak już zauważyliśmy, pisarz stale podkreśla, że świat jego bohaterów jest raczej światem myślanym, niż przedstawianym, i to myślanym z reguły przez narratorów o dużej świadomości kulturowej ³⁴, wobec czego takie asocjacje, związki z tradycją literacką, muszą się w ich myśleniu pojawiać - nie są li tylko autorskim komentarzem,ale integralną częścią narracji.

W powieściach Konwickiego - a ściślej mówiąc, w ich partiach pisanych w poetyce snu - spotykamy również niejednokrotnie wplecione w akcję toposy biblijne. Np. w Senniku współczesnym wielce znacząca dla dalszego rozwoju akcji scena poznania się narratora książki, Pawła, z kobietą fatalną, Justyną, odwzorowuje kuszenie Adama:
„Trzymała wielki kosz ze świerkowych korzeni wypełniony r a j s k i m i jabłuszkami.
- Wracam z Podjelniaków. Widzi pan, jak pięknie obrodziły w tym roku - i w wyciągniętych rękach podała mi kosz z owocami. - Może pan spróbuje?
Wziąłem jedno jabłko cale oblane czerwienią ³⁵, wolno je rozgryzałem przyglądając się dziewczynie. (...)
- Chciałam koniecznie pana poznać.
Znowu ukłoniłem się niezręcznie. Patrzyła na mnie bez żenady, z uśmiechem ni to naiwnym, ni to wyzywającym.
- Bardzo mnie pan intryguje. Podglądałam pana kilka razy” (S. 47 - 48).
Przywołaniem topiki biblijnej jest również wspomniana w Senniku współczesnym i we Wniebowstąpieniu Dolina Jozafata (S. 334, W. 33), co dało krytyce asumpt do interpretowania stale pojawiającej się w twórczości Konwickiego doliny właśnie jako miejsca, do którego wszyscy na koniec muszą wrócić, gdzie się wszyscy kiedyś spotkają ³⁶.

Niewątpliwie problematyka metafizyczna zajmuje u Konwickiego poczesne miejsce i kolejno opisywane w następujących po sobie książkach doliny są w istocie ciągle tym samym miejscem,ale trzeba pamiętać, że w wielu wypadkach pisarz nasyca topos szczegółami, które go indywidualizują w Senniku współczesnym dolina i ludzie w niej mieszkający ulegają satyrycznej deformacji. W książce tej, powstałej w latach szczególnej prosperity tzw. małego realizmu, następuje połączenie charakterystycznych dla niego sposobów opisu rzeczywistości z problematyką wręcz eschatologiczną: nadsolańska dolina, w której toczy się akcja najbardziej rozbudowanego wątku książki, jest zarazem Doliną Jozafata i zabitą deskami współczesna polską doliną, w której odnajdujemy zminiaturyzowaną rzeczywistość wczesnych lat sześćdziesiątych.

Zwróćmy uwagę, że używanie przez pisarza topiki biblijnej nie ma związku z jej religijnymi wykładnikami; jeżeli Konwicki mówi o Dolinie Jozafata czy cytuje obficie Apokalipsę, nie znaczy to wcale, że jest pisarzem religijnym - czy antyreligijnym ³⁷. Zamiast przedstawiać świat na sposób epicki, co uważa za niemożliwe, pisarz pełnymi garściami czerpie, skąd się tylko da, elementy znaczące, literackie prefabrykaty - nie dziwnego, że bierze je także z Biblii ³⁸ funkcjonującej tu oczywiście nie jako tekst święty,ale kulturowy. Elementy, które składają się na książki Konwickiego, pochodzić mogą z miejsc najprzeróżniejszych - tak z Pisma Świętego, jak z pijackich melin.

Przykładem przekonującym świetnie, do jakiego stopnia nie chodzi w powieściach Konwickiego o tworzenie obrazu świata, są miłosne perypetie jego głównych bohaterów. Możemy zauważyć, że każdego z nich stawia autor przed koniecznością dokonania wyboru między dwiema kobietami, z których jedna jest uosobieniem zwyczajności, ciepła, domu - i kocha go, druga zaś to kobieta fatalna, igrająca je¬go uczuciami, wiodąca do zguby, dla której jednak zawsze gotów jest dom porzucić, chociaż nie ma szans na spełnienie swojej miłości.

Motyw odrzucenia domu i małżeńskiej miłości jest najczęściej powtarzającym się motywem twórczości Tadeusza Konwickiego. Znajdujemy go nawet w książkach pisanych u początków jego kariery literackiej i nie mających jeszcze znamion oryginalnej poetyki twórcy. W jednym tylko wypadku opuszczenie domu przez głównego bohatera nie dzieje się za sprawą kobiety - sytuacja taka zachodzi w powieści Przy budowie, gdzie bohater porzuca żonę dla... Nowej Huty ³⁹. Trzeba stwierdzić, że żadna z opisywanych przez Konwickiego historii miłosnych nie ma charakteru jednostkowego⁴⁰ , nie zdarza się poszczególnym bohaterom, nie służy do ich charakteryzowania. Zauważmy, że nie dałoby się przeprowadzić zwykłej, szkolnej charakterystyki żadnego z głównych bohaterów powieści Konwickiego, nie mówiąc już o postaciach drugoplanowych, nieepickich bohaterach nieprzedstawionego świata ⁴¹ .

Występujący w książkach Konwickiego topos miłości wydaje się pochodzenia romantycznego ⁴²(choć oczywiście sprawa ta - jako centralna - była w literaturze romantycznej bardziej rozbudowana); zabójcze dla tej miłości okazuje się wszelkie spełnienie - zauważmy, że kilkakrotnie zupełnie dosłownie wiąże się ono ze śmiercią bądź poważnym, śmiertelnym zagrożeniem życia bohatera ⁴³ . W ostatniej powieści, Kronice wypadków miłosnych, Konwicki explicite ujawnia swój stosunek do omawianego problemu, sarkastycznie rysując przypuszczalny obraz spełnionej miłości swego bohatera:
„(...) zacząłem z lękiem snuć swoje drugie, przypuszczalne życie, którego uniknąłem cudem, dzięki kaskadzie przypadków, szerokiej rzece różnych układów i incydentów z kloaki historii. Zobaczyłem siebie ze zgrubiałymi rysami, przedwcześnie postarzałego, może w otoczeniu chorowitych dzieci i zamęczonej jak zwierzę żony bez określonego wieku” (K. 56).
Elementem istotnym dla wykazania nieepickości świata przedstawianego w powieściach Konwickiego jest również sposób prowadzenia narracji i związany z nim system relacji między głównym bohaterem - narratorem a pozostałymi postaciami. Otóż wszystkie występujące w powieściach Konwickiego osoby, oprócz głównego bohatera, będącego najczęściej także narratorem, to postaci epizodyczne, wkraczające do akcji tylko wtedy, kiedy pojawiają się na drodze życia narratora - bohatera ani na chwilę nie schodzącego z powieściowej sceny. Wszystko, co zdarza się poza nim, nie podlega opisowi, okazuje się nieważne - więcej : bez względu na stosowany w narracji czas gramatyczny jest ona zawsze prowadzona jednocześnie z toczącymi się wydarzeniami ⁴⁴44, tak że nie tylko nie ma w niej mowy o antycypacyjnych uwagach na temat przyszłości, lecz czytelnik pozbawiony jest nawet komentarza zdarzeń przeszłych: narracja nie jest u Konwickiego adresowanym do kogokolwiek„opowiadaniem o”,ale raczej próbą zdania sobie sprawy przez samego narratora z dziejących się wydarzeń ⁴⁵ . Oczywiście, zgodnie z tym, co stwierdziliśmy poprzednio, owo dzianie się może mieć miejsce wcale nie w rzeczywistości wobec narratora zewnętrznej,ale tylko w jego wyobraźni.

Nie mamy tu do czynienia z tak charakterystyczną dla epiki różnicą między czasem akcji i czasem narracji - związane jest to z faktem, że - jak Konwicki przyznaje się niejednokrotnie - jego powieści nie są opowiadaniem zdarzeń, ale ich wymyślaniem przez narratora, a więc pisarz upodrzędnia świat przedstawiony w stosunku do narratora w takim stopniu, że łatwiej by było mówić o lirycznej niż o epickiej perspektywie jego powieści.

Zwracaliśmy już uwagę, że w kolejnych powieściach Konwickiego pojawia się stale chwyt polegający na burzeniu tworzonej iluzji - często jest ono przeprowadzane poprzez ujawnianie innego, prawdziwszego w płaszczyźnie tekstu, narratora⁴⁶ . Zauważmy, że ten z nagła ujawniony „prawdziwszy narrator” z reguły dysponuje właśnie perspektywą liryczną, powołany jest nie tyle do przedstawienia świata, ile raczej siebie samego:
„Opowiadałem tę nieprawdziwą, zmyśloną historię właściwie sobie samemu. Bo chciałem się troszeczkę uwolnić od bólu, strachu i złych myśli. Przyjemnie jest uwalniać się i być wolnym.
(...) Najcudowniejsze, że pohasałem sobie trochę na swobodzie. Życzę wam tego samego. Żebyśmy tylko zdrowi byli. Żebyśmy tylko...”(Z. 276 - 277).
„Zawsze chciałem po swojemu kreować świat. Kiedy okazało się to niemożliwe, zacząłem go sobie kreować we własnej wyobraźni. Bezsilny, ogłupiały, spustoszony, leżę sobie w cudzym mieszkaniu, w mieszkaniu przyjaciół, którzy wyjechali chyba na zawsze, a ja nie wyjechałem i nie wyjadę. (...) więc leżę sobie i buduję wymyślne, skomplikowane życie, trochę niezwykle,ale i prawdopodobne, pełne zazdrośnie schowanych znaczeń, których nikt bez mojej pomocy nie rozszyfruje, więc penie kodów mnie tylko wiadomych,ale wcale nie symetryczne i bez ukrytych rytmów, bo taką mam teraz fantazję” (N. 198 - 199).
„Gdzie jest moja ojczyzna? Gdzie jest ojczyzna bogów? Chciałbym tam wrócić. Chciałbym tam wrócić, choćby okazała się podobną do tej krainy ludzi, gdzie spędziłem wygnanie. Choćby była wszechświatem kolosalnych i nieskończonych bólów, kolosalnych i nieskończonych utrapień, kolosalnych i nieskończonych nadziei. Nie, niech nie będzie podobna do ziemi. Mam na zawsze pełne oczy cierpienia, pełne uszy szlochu, pełne serce lęku. Ale niech będzie zarazem jakoś podobna do ziemi. Niech będzie po¬dobna w krótkiej chwili radości z dokonania, w ulotnym zachwycie dla przypadkowego piękna smukłej trawy lub wonnego zioła, w przejmującej słodyczy olśniewającego błysku pierwszego zakochania.
Chciałbym zabrać do ojczyzny bogów swoją kamicę nerkową i legendę o miłości. Miłości przyziemnej i wzniosłej, kazirodczej i anielskiej, wymyślonej i żywiołowej, chutliwej i perwersyjnej, dobrej i złej, byle by tylko była. Bo może kiedyś, w kolejnym kręgu nieskończoności, jeszcze będę kochał” (K. 101).
Rzuca się tu w oczy odmienność języka cytowanych fragmentów: jest on zupełnie różny od tego, jakim z reguły rozmawiają ze sobą postacie książek Konwickiego czy jakim prowadzona jest ich narracja. Kiedy ujawnia się „prawdziwszy narrator”, język od razu staje się wyżej zorganizowany, pojawiają się klasyczne okresy, forma zaczyna zwracać uwagę na samą siebie.

Są to zjawiska typowe dla liryki, epice zaś - szczególnie współczesnej - w zasadzie obce. Ponieważ wypowiedzi te umieszczane są w strukturze powieści Konwickiego zawsze jako nadrzędne w stosunku do głównego toku narracji (są one zawsze wypowiedziami owych nad - narratorów), kompromitują one świat przedstawiony, nie tylko wykazującego nieprawdziwość, dowolność jego elementów („Nie jestem opisującym ani opisywanym. Jestem bogiem” - oświadcza narrator ostatniej książki Konwickiego, K. 94), lecz również zwracając uwagę, że istotnym sensem, treścią wypowiedzi, są skrajnie subiektywne odczucia podmiotu, a nie próby obiektywizacji czegokolwiek czy przedstawienia konkretnego świata i jego problemów ⁴⁷ .

Tak więc świat przedstawiany w powieściach Tadeusza Konwickie¬go kompromitowany jest przez pisarza dwustopniowo: zarówno poprzez wewnętrzne sprzeczności, wiążące się ze stosowaniem poetyki onirycznej, jak też przez zanegowanie wiarygodności narratora, który ów świat przedstawia. W ten sposób pisarz niejako zwalnia się od odpowiedzialności za świat przedstawiony swoich utworów ⁴⁸, podkreśla swoją niewiarę w możliwość przedstawienia świata.

Można znaleźć w powieściach Konwickiego wyrażoną explicite nieufność wobec wszelkiej epiki, tę wielką pisarską niewiarę ⁴⁹ :
„...bo ja nie znam ludzi, nie o nich nie wiem, widzę ich tylko w świetle dziennym, ich poczynania komentuję porządkiem mnie przyrodzonym, a nie wiem, jak jest naprawdę, nie wiem, co robią w nocy, w ukryciu, sami przed sobą” (S. 261).
Jak myślisz, Stary, co po nas zostanie?
Na pewno ktoś przeżyje, i spisze nieprawdę, to znaczy prawdę, jaką by chciał odnaleźć w przypomnieniu młodości” (S. 176).
A ty wiesz, że nieskończoność ma dwa końce? (...) Że biegnie ona nie tylko od nas w kosmos,ale i od nas w drugą stronę. Że dzieli się nieskończenie w niewymierność,ale także i w wymierność. (...) Posłuchaj, bo więcej nie powiem. Nie tylko makrokosmos jest nieskończony. Mikrokosmos również. Ty mnie rozumiesz? Konkurencyjna nieskończoność” ⁵⁰ 50 (W. 163 - 164).
Cytowane refleksje są świadectwem rozczarowań pisarza - realisty, który pojął, jak znikome są jego możliwości, jakim uproszczeniem jest opisywanie świata przez człowieka, który i o sobie nie wie nie do końca - nawet narrator Kroniki wypadków miłosnych oświadczający, że jest bogiem, okazuje się bogiem okaleczonym, pozbawionym należnej mu wszechwiedzy (K. 94).
Zadaniem podstawowym jest więc uporanie się z rozumieniem własnego losu:
„To, co dotychczas przeżyłem, to garstka kamieni wydobytych z dna rzeki. Będę je już na zawsze okładał w coraz to nowe konstelacje i szukał sensu, który tym rządzi” (S. 188).
„To wszystko polega na tym, że otrzymujemy porcję kart i potem już do końca tasujemy je, okładamy, szukając ładu i sensu. Takie jest nasze życie” (S. 261).
Te wyznania narratora Sennika współczesnego, książki, od której możemy mówić o stworzeniu przez Konwickiego oryginalnej poetyki powieściowej, są w istocie manifestem antyepickim, imperatywem głębinowej introspekcji, prowadzą na uciążliwą drogę poszukiwania własnej tożsamości, która okazuje się wcale nieoczywistą ⁵¹ . Wyjaśniają one jednocześnie natręctwo powtarzania się w kolejnych książkach tych samych motywów, postaci, miejsc - owych kamyków wydobytych z dna rzeki czy kart niegdyś rozdanych, z których coraz to na nowo można stawiać sobie kabałę. Tak więc poszczególnym motywom, postaciom czy miejscom przyporządkowane są jakieś określone znaczenia, które jednak konkretyzują się dopiero w odpowiednim układzie Semantyka tak tworzonej literatury jest niesłychanie złożona, pisarz bowiem nie operuje znakami prostymi, jednoznacznymi,ale niejednorodnymi w swojej strukturze obrazami, mającymi pewne znaczenie własne i uzyskującymi nowe znaczenia w zetknięciu z innymi obrazami – toposami ⁵² .
W Nic albo nic wywiązuje się na wieczorze autorskim dyskusja o roli literatury, niezwykle interesująca ze względu na zbieżność poglądów głównego bohatera książki, Darka, z pisarskimi realizacjami Konwickiego; Darek szydzi z realizmu, którego domaga się jeden ze słuchaczy:
Na pewno nie chcę wiedzieć, co tam panu autorowi przychodzi do głowy Na jakie kompleksy cierpi, na co psychicznie choruje, za co ma pretensje do życia Natomiast chciałbym usłyszeć, co wie o zwykłym życiu zwykłych ludzi.
Bo pan, bidula, sam nie nie wie? Musi pan po to do książeczek zaglądać? Nie słyszał pan nigdy, że w niektórych województwach płoną lasy, że do fabryki lodówek kooperanci nie dostarczyli pięciu ton wkrętów, że w Wałbrzychu urodziły się czworaczki, że wczoraj wodowano trawler - przetwórnię, że odbywa się zjazd powiatowych prezesów kół futurologów, że jeździ się drugą klasą, a w dokumencie delegacyjnym wpisuje się pierwszą, aby różnicę schować do kieszeni, że uruchomiono nowy turbozespół, że minister handlu wycofał ze sprzedaży oszukańczy produkt, ze kurwy wysiadują w hallach międzynarodowych hoteli, że wybuchła epidemia nosacizny u bydła, że zwiększono przydział papieru na podręczniki szkolne, że starzy ludzie czasem muszą oszczędzać, że jedni kochają życie, łakną dobra i otuchy, a inni chromolą to swoje życie i mają wszystkiego po dziurki w nosie. Tego pan jeszcze nie wie?” (N. 262 - 263).
A więc z przedstawienia świata, z opisu rzeczywistości, z epiki - nie nie wynika, czyli że nie ma sensu jej uprawiać. Przy pomocy ustalonych metod pisarskich można mówić tylko również ustalone już rzeczy, a więc ich mówić nie warto, mówienie zaś tego, co się właśnie odkrywa, tego, co nie wiadome, a tylko przeczuwane czy spodziewane, wymaga konwencji zupełnie innej niż przedstawiająca. Tak więc realizm atakowany jest przez Konwickiego i dlatego, że obiecując prawdę o świecie, zastępuje ją truizmami, i dlatego, że będąc „przepisywaniem” - tak z literatury, jak i z życia - rzeczy już wiadomych, nie pozwala na tworzenie nowych wartości ⁵³ .

Ponieważ, jak to już kilkakrotnie podkreślaliśmy, w większości książek Konwickiego narratorzy przyznają się do wymyślania opisywanych historii, trzeba spróbować odpowiedzieć na pytanie, dlaczego je wymyślają i czego od nich oczekują. Sprawa jest dosyć skomplikowana, bowiem narratorzy ci przypisują literaturze dwie, biegunowo różne, funkcje: profetyczną i ludyczną ⁵⁴ . Apokaliptyczne proroctwa przemieszane są w tych powieściach ze sztubackimi żartami, a przecież każda z nich stanowi całość wewnętrznie spójną. Zwróćmy uwagę, że żarty nie unieważniają tu profecji, a profecja nie unieważnia żartów: narrator uchyla się od wskazania,co jest ważniejsze, z jakiej jego zdaniem perspektywy należy przedstawiać świat. Można by powiedzieć; że narrator zrzeka się tu na rzecz czytelnika swojego uświęconego tradycją przywileju wyboru perspektywy oglądu rzeczywistości.
Akcja każdej z popaździernikowych książek Konwickiego odbywa się w przededniu katastrofy: w Senniku współczesnym będzie to zalanie doliny i miasteczka wodą, spowodowane budową hydroelektrowni, we Wniebowstąpieniu groźba III wojny światowej ⁵⁵ , w Zwierzoczłekoupiorze - kometa mająca uderzyć w Ziemię, wDziurze w niebie czy Kronice wypadków miłosnych - wybuch II wojny światowej, która dla podwileńskich okolic okazała się końcem dotychczasowego świata. Zawsze więc opisywane wydarzenia dzieją się w „chwili osobliwej5’ z czego ich narratorzy świetnie zdają sobie sprawę. W Senni¬ku katastrofa jest tylko na miarę doliny i miasteczka, można więc próbować ratunku, można uciec pociągiem repatriacyjnym ⁵⁶ :
„A tuż obok, pode mną, stali mieszkańcy tego miasteczka.
Przyszli popatrzeć, jak odjeżdża się stąd za darmo.
Dokąd idzie ten pociąg? - spytałem.
Ludzie powiedzą (...)” (S. 339).
W późniejszym o cztery lata Wniebowstąpieniu katastrofa obejmuje całą Warszawę, od Okęcia po Bródno, i prawdopodobnie - choć nic się o tym w książce nie mówi wprost - cały świat. Cierpiący na amnezję pourazową bohater - narrator gorączkowo poszukuje nie tylko swojej tożsamości, lecz także jakichś ogólniejszych wartości, które pozwoliłyby mu na odbudowę świata utraconego wskutek choroby. Trzykrotnie wraca pamięcią do tego, co uważał za piękne i dobre - do lasu, rzeki, nieba. Okazuje się jednak, że utraciły one swoje wartości; tak więc ka¬tastrofa, która ma się lada chwila wydarzyć, jest nieprzypadkowa, można nawet twierdzić, że już się zaczęła, że to, co ma się stać, będzie tylko dalszym ciągiem, skutkiem i dopełnieniem trwającego już kryzysu: „Umierają lasy. Najpierw łysieją z mchu, potem rzednie trawa, ukazuje sypką jak popiół ziemię, potem giną krzaki tratowane, wreszcie ubywa drzew i między rzadkie pnie wkracza jałowe pustkowie, które przedziela gigantyczne piramidy betonowych mrowisk. Umierają lasy, które dawały schronienie człowiekowi uciekającemu przed innym człowiekiem” (W. 56 - 57).
„Umierają rzeki. To znaczy tracą pozór życia. Stają się martwym rynsztokiem, jałowym ściekiem, rowem kloacznym udającym wieczny ruch” (W. 135).
„Dopiero któregoś dnia, nie wiadomo nigdy kiedy, po raz pierwszy podnosimy pięści do nieba, aby grozić. Albo szukamy wzrokiem nieba skomląc o ratunek. I wtedy właśnie dostrzegamy ludzi powracających z dalekiej wędrówki, której celem było poznanie nieba: jedyny prawdziwy kompleks człowieczy. Lecz ci ludzie, niektórzy żywcem spaleni, mówią, że nieba nie ma. Że jest to wieczna śmierć” (W. 225) ⁵⁷ .
I wtedy pojawia się przekleństwo Hioba, które bohater czyta w kościele z przypadkowo znalezionej książki. Czyta głośno:
„ Bodaj był zginał dzień, któregom się urodził! i noc, w którą rzeczono: Począł się mężczyzna! Bodaj się był on dzień obrócił w ciemność! By się był o nim nie pytał Bóg z wysokości, i nie był oświecony światłością! Bodaj go była zaćmiła ciemność i cień śmierci! By go był ogarnął obłok, i ustraszyła go gorącość dzienna! Bodaj by noc onę osiadła ciemność, aby nie szla w liczbę dni rocznych, i w liczbę miesięcy nie przyszła! Bodaj noc ona była samotna, a śpiewania aby nie było w niej ! Bodaj ją byli przeklęli, którzy przeklinają dzień, którzy są gotowi wzruszać płacz swój! Bodaj się były zaćmiły gwiazdy przy zmierzchaniu jej! a czekając światła, aby się go była nie doczekała, ani nie oglądała zorzy porannej!” (W. 228 - 229; Księga Hioba, III, 3 - 9, przekład ks. Wujka).
Zwróćmy uwagę, że w tekście powieści nie pada imię Hioba, narrator nie informuje, że właśnie jego przekleństwo czyta. Więcej: Hiob to postać wielce dwuznaczna, jako człowiek prawomyślny aż poza granice człowieczeństwa - ważne więc jest, w jakim sensie powołujemy się na niego: czy jest on dla nas przykładem ślepej wiary, pozbawionej wszelkiej osobistej refleksji, czy też wzorem ufnego obywatela. Czy bliski jest nam wtedy, kiedy przeklina, czy wtedy, kiedy godzi się z losem? Te - i na pewno jeszcze inne - pytania można w związku z Hiobem postawić, mogłyby one stać się nawet świetnym materiałem literackim⁵⁸ - Konwicki jednak pytań tych nie stawia, znaczenia Hioba nie precyzuje, używając go tylko jako przykładu - czy nawet symbolu - człowieka najciężej dotkniętego przez los, przykładu wzbudzającego grozę i tylko w tym znaczeniu przez pisarza użytego.

W następnej powieści, Nic albo nic , samym swoim tytułem zapowiadającym sytuację bez wyjścia, eschatologia posuwa się ad infinitum: w ciemnym przedziale pędzącego pociągu ktoś recytuje proroctwo świętego Jana ⁵⁹ :
„A obróciwszy się ujrzałem siedem złotych świeczników i pośród świeczników kogoś podobnego do Syna Człowieczego obleczonego w szatę do stop - i przepasanego na piersiach złotym pasem. - Głowa Jego jak płomień ognia - stopy Jego podobne do cennego kruszcu - jak gdyby w piecu rozżarzonego - a głos Jego jako głos wielu wód. - W prawej swej ręce miał siedem gwiazd - i z ust Jego wychodził miecz obosieczny, ostry. - A Jego wygląd - jak kiedy słońce jaśnieje w swej mocy. - Kiedym Go ujrzał - do stop Jego upadłem, jak martwy, a On położył na mnie prawicę swą, mówiąc: - «Przestań się lękać! - Jam jest Pierwszy i Ostatni, i żyjący. - Byłem umarły, a oto jestem żyjący na wieki wieków - i mam klucze śmierci i Otchłani..(N. 161 - 162; Apokalipsa według Świętego Jana, 1,12 - 18, przekład ks. Wujka).

„I cala ziemia w podziwie powiodła wzrokiem za Bestią - i pokłon oddali Smokowi - bo władzę dal Bestii - i Bestii pokłon oddali, mówiąc: - «Któż jest podobny do Bestii - któż potrafi rozpocząć z nią walkę». - I dano jej usta mówiące wielkie rzeczy i bluźnierstwa - i dano jej możność przetrwania czterdziestu dwu miesięcy. - I otworzyła swe usta dla bluźnierstw przeciwko Bogu - by bluźnić Jego imieniu, Jego przybytkowi - i tym, co mają w niebie przytułek. I dano walkę wszcząć ze świętymi - i ich zwyciężyć - i dano jej władzę nad każdym szczepem, ludem, językiem i narodem. - I będą oddawać jej pokłon wszyscy mieszkańcy ziemi - każdy, którego imię nie jest zapisane w księdze zabitego baranka - do zakończenia świata. - Jeśli kto uszy ma, niechaj posłyszy! - Jeśli kto do niewoli jest przeznaczony, idzie do niewoli - jeśli kto na zabicie mieczem
musi być mieczem zabity.. ” (N. 163, Apokalipsa według Świętego Jana, XIII, 4 - 10, przekład ks. Wujka).
Te niewątpliwie przydługie cytaty obrazują nastrój tworzony przez Konwickiego - pisarz jakby nie ufa swoim możliwościom twórczym, nie wystarcza mu groza tego, co sam pisze, i aby osiągnąć apogeum okropności posiłkuje się właśnie przekleństwem Hioba czy Apokalipsą ⁶⁰ . Przecież jednak i poza tymi cytatami czuje się w powieściach Konwickiego aurę okropności, co krok pojawiają się samobójcy, kaleki, nieuleczalnie chorzy. Widmo śmierci towarzyszy przez cały czas bohaterom tych książek i wcale nie tylko we fragmentach mówiących o okresie wojny - groza współczesności zupełnie jej dorównuje.
Byłoby jednak niedopuszczalnym uproszczeniem, gdybyśmy chcieli, jak to czynił np. Julian Przyboś czy publicysta„Żołnierza Wolności” ⁶¹ , odczytywać książki Konwickiego jako manifesty czarnowidztwa, gdybyśmy wyczytali z nich tyle tylko, że „ma się pod koniec nowożytnemu światu”. Interpretacje takie opierają się na błędnym przekonaniu, że powieści Konwickiego napisane są w poetyce realizmu krytycznego, że każdy przedstawiony bohater czy fakt jednostkowy ma być uznawany za typowy i charakterystyczny. Tymczasem powieści Konwickiego nie tylko nie są napisane w poetyce realistycznej, lecz nawet nie spełniają rodzajowych wymogów epiki.
Pamiętajmy, że - jak już wspomnieliśmy - funkcji profetycznej powieści Tadeusza Konwickiego towarzyszy funkcja ludyczna. Narratorzy przyznają się często, że wymyślane przez nich historie mają dla nich znaczenie jako odpoczynek od rzeczywistości, pozwalają pobawić się, ucieszyć. Umierający w szpitalu na białaczkę narrator Zwierzoczłekoupiora przyznaje wręcz, że opowiadana historia ma dlań znaczenie kompensacyjne, jest rozładowaniem trapiących go kompleksów wywołanych chorobą:
„Nie gniewajcie się, że opowiedziałem wam taką zupełnie nieprawdziwą historię. Ale ja naprawdę chciałbym się kochać w takiej dziewczynie jak Majka czy choćby Ewa, chciałbym czasem wagarować, chciałbym zagrać w filmie o podróżach międzyplanetarnych, chciałbym się bić z rówieśnikami, czytać pamiętniki starszej siostry, słuchać wymysłów i obelg jakiejś Cecylii, koszmarnego potwora w spódnicy, chciałbym nudzić się i zniechęcać do życia” (Z. 276).
Charakter zdecydowanie zabawowy ma również rozmowa Darka z Nic albo nic z wymyśloną przez niego milicjantką (N. 198 - 199), w której Darek nie chce określić swojego stosunku do wymyślonej bohaterki raz obdarza ją pewną samodzielnością decyzji, wolnością wyborów, słowem jakąś niezależnością - to znów podporządkowuje wszystkie jej zachowania swojej woli; przypomina to trochę zabawę kota z myszą ⁶² .
Zwróćmy uwagę, że charakter żartobliwy czy nawet satyryczny mają obszerne partie tak nieśmiesznych i niesatyrycznych książek jak Dziura w niebie i Sennik współczesny. Wiele jest w tych książkach scen prawie śmiesznych, to znaczy takich, które są śmieszne dla osoby patrzącej z zewnątrz, niezaangażowanej emocjonalnie w toczące się wypadki
I świetnym przykładem może tu być scena rekwizycji w mieszkaniu państwa Linsrumów, w czasie której komornik i policjant spijają się prawie do nieprzytomności i wykonują wszystkie czynności należące do roli pijanych w komedii filmowej,ale nie zaniedbują przy tych swoich - wcale przecież niewesołych - czynności służbowych ⁶³ .

Od żartu nie ma w powieściach Konwickiego ucieczki nawet w najpoważniejszych momentach, nawet tam, gdzie nastrój wydaje się już nie tylko poważny,ale wręcz przerażający. Tak jest np. we Wniebowstąpieniu; koszmar nocy osiąga swoją kulminację podczas dancingu w Bristolu, przecież jednak znajduje się tam angielski dyplomata, którego postać godna jest jako żywo dzieła zdecydowanie satyrycznego - dodajmy: postać ta pojawia się w bezpośrednim sąsiedztwie cytowanego przekleństwa Hioba:
„(...) - Oto wychowanek Oxfordu, subtelny arystokrata, wielka nadzieja dyplomacji. Przysłano go do Polski dla ważnych i tajnych zadań. Kiedy wysiadł na waszym lotnisku, nogi się pod nim ugięły włos się zjeżył na głowie, zapragnął w owej chwili natychmiast, tym samym samolotem, wracać do kraju. (...) jednego wieczoru poszedł w Polskę. On sam dobrze nie pamięta, kiedy to się stało. Może ktoś mu pokazał, jak się pije czystą wódkę ze szklanki, a może podziałała suma witamin zawarta w kartoflach, które tu spożył, albo jakieś fluidy wydzielane przez to mrowisko na rozdrożu dotarły do jego świadomości i wstrząsnęły nią raptownie, dość że nagle rafinowany arystokrata, wychowywany przez najsubtelniejsze umysły Europy, ruszył nocą w Polskę i to był koniec jego światopoglądu, jego jestestwa, jego kariery dyplomatycznej. Nazajutrz do apartamentów ambasadzkich wrócił zwykły słowiański nihilista, trochę zbuntowany clochard, odrobinę apostoł z początkami neurastenii, ot, po prostu warszawski pijaczek.

Cudzoziemiec westchnął i sięgnął po flaszkę z wodą sodową. Pil jak zmęczony furman, bez szklanki, a struga srebrzystego płynu ściekała po brodzie i szyi na angielski non - iron koszuli.
Zaniedbał interesy swojego mocarstwa, utonął w zgubnej polskości, w eksperymentalnych teatrzykach piwnicznych, w nocnych dyskusjach o istocie bytu, w ekstrawagancjach młodych poetów z prowincji, w nieustannych demonstracjach przeciwko wszystkiemu i wszystkim, w przewrotnej i histerycznej lubieżności waszych kobiet.
Pan Niemiec zamyślił się raptownie. W sali tanecznej orkiestra zagrała «Sto lat».
- Kiurwa macz - rzekł z trudem cudzoziemiec.
Pan Niemiec przetarł dłonią zmęczone oczy.
- Co tu gadać, pan sam widzi. Pól roku temu rzucił żonę z trojgiem dzieci notowanych w Almanachu Gotajskim i studiuje Towiańskiego we francuskim tłumaczeniu Adama Mickiewicza. Wystarczy? (...) Został przeniesiony za karę do Paryża. To jego pożegnalny wieczór.
- Kiurwa macz - rzekł cicho represjonowany dyplomata” (W. 192 - 194).
Można by próbować brać zupełnie poważnie tak ten, jak i inne opisy satyryczne, które odnajdujemy w książkach Konwickiego, odczytywać je w konwencji Gogolowskiego realizmu, tłumaczyć, że są one bardziej smutne niż śmieszne, trudno by jednak było nie zwrócić uwagi na żarty robione już nie przez narratorów,ale przez samego pisarza ⁶⁴ .

Zwróciliśmy uwagę na wykorzystywanie przez Konwickiego fragmentów własnej biografii do konstruowania życiorysów powieściowych bohaterów. Swój udział w tych książkach mają również i znajomi pisarza, niejednokrotnie przedstawiani w krzywym zwierciadle - tak jest na przykład z postacią „rozkosznego potwora” - Cecylii z powieści Zwierzoczłekoupiór. Zaprzyjaźniona z Konwickim tłumaczka literatury angielskiej, Cecylia Wojewoda, poczuła się mocno urażona, bowiem w kręgu znajomych Konwickiego zbieżności między nią a bohaterką książki były zupełnie oczywiste.

Podobnych przykładów umiałbym wskazać jeszcze kilka, należy wszakże pamiętać, że większość tego typu żartów jest zupełnie nieczytelna, są one bowiem przeznaczone dla wąskiego kręgu przyjaciół pisarza. Tak jest z ukazanym w Zwierzoczłekoupiorze światkiem filmowców, pełnym karykatur autentycznych postaci, podobnie z aluzjami do pisarzy - przyjaciół bądź wrogów - czytelnymi wprawdzie dla grona szerszego,ale w zasadzie ograniczającego się do warszawskiego środowiska literackiego ⁶⁵.
Oto np. we Wniebowstąpieniu wspominany jest pan Lolo, człowiek inteligentny, który wracając nad ranem z knajpy, zwykł był pomagać robotnikom przenosić mięso z ciężarówek do chłodni - podanie przez Konwickiego faktu, że nosił on czerwone skarpetki, a od jakiegoś czasu słuch o nim zaginął, każe przypuszczać, że jest to szkic do literackie¬go portretu Leopolda Tyrmanda, który był podobno pierwszym człowiekiem noszącym w Warszawie czerwone skarpetki ⁶⁶ .

Bywa, że złośliwy żart jest formą odegrania się przez pisarza na kimś, kto mu szczególnie dopiekł - na pewno zdecydowana większość takich przypadków musi ujść uwadze krytyka - szczególnie gdy chodzi o osoby nieznane szerszemu ogółowi - wszakże w Nic albo nic znaleźć można taki oto obrazek poety :
„Pokazał się poeta. Idzie po gazety. Kroczy, wysoko wspinając się na palce, bo Pan Bóg poskąpił mu wzrostu. Zadziera głowę z siwiejącą poetyczną czupryną. W oczach niesie błękitny spokój człowieka wtajemniczonego. Rozsiewa niczym drogie perfumy fluidy optymistycznego zadowolenia opartego na rozumowych przesłankach. (...) z powrotem wspina się na palce, odchodząc w głąb uliczki umajonej chorągiewkami. Pewnie znowu szuka urbanistycznej metafory, bo to puste miasto zalane ukropem słonecznym aż prosi się o uogólnienie” (N. 80 - 81).
Jest to karykatura Juliana Przybosia, który bardzo ostro zaatakował w „Życiu Warszawy” książkę Konwickiego w roku 1967 ( Wniebowstąpienie), zarzucając jej czarnowidztwo i stwierdzając, że książka, której dominującym uczuciem jest rozpacz, nigdy znaczącym dziełem sztuki być nie może ⁶⁷. Powracające kilkakrotnie w tekście Nic albo nic złośliwe określenie „poeta optymistyczny” zostało użyte przez Henryka Berezę w polemice z omawianą recenzją Przybosia ⁶⁸ Konwicki próbuje nawet wskazać źródło tego optymizmu, nazywając Przybosia „okpionym poetą” (N. 267). Tu jednak kończą się przecież żarty, a zaczyna dyskusja światopoglądowa ⁶⁹, która w każdej książce Konwickiego zajmuje miejsce centralne, choć nieraz przecież bywa dobrze zakamuflowana.

Ideowe dyskusje toczyli bohaterowie najwcześniejszych książek Tadeusza Konwickiego - Przy budowie, Godziny smutku czy Władzy - w tych książkach były one widoczne jak na dłoni, co jednak tylko w oczach ówczesnej krytyki mogło przesądzać o nadawaniu tym dziełom wysokiej rangi artystycznej; szczególnie w Władzy widać, jak chybiony artystycznie był zastosowany przez Konwickiego sposób rozwiązania konfliktów ideowych całej książki przy pomocy ideologicznej dyskusji na zebraniu komitetu powiatowego partii kończącym całą książkę - pozytywny bohater otrzymuje głos, aby wypowiedzieć swoje credo, przepisane zresztą z „Trybuny Ludu” ⁷⁰.

W późniejszych książkach pisarza dyskusje światopoglądowe odbywają się w zupełnie innych warunkach - ciekawe, że poza strzępem zebrania partyjnego w Senniku współczesnym Konwicki nie umieszcza w swojej popaździernikowej twórczości żadnych instytucjonalnych form życia społecznego: akcja wszystkich jego oryginalnych powieści toczy się w grupach nieformalnych, wobec czego o sprawach światopoglądowych rozmawiają jego bohaterowie w scenerii zwyczajnej, codziennej, najczęściej przy wódce.

Różnice są tu jednak jeszcze bardziej zasadnicze - przede wszystkim młodzieńcze powieści Konwickiego opierały się na konkretnym, jednoznacznym systemie aksjologicznym, systemie, który przyjmował wówczas sam pisarz, co pozwalało mu na tworzenie dziel epickich, na realistyczne przedstawianie świata, na dokonywanie ocen bohaterów, partii politycznych, zjawisk współczesnej historii. Późniejsze, nieepickie powieści Konwickiego nie odsyłają do tak kompletnego systemu aksjologicznego, jako zrodzone bardziej z wątpliwości niż z przekonań i w związku z tym toczące się w nich dyskusje światopoglądowe niejako wymykają się spod kontroli narratora, przestają być jednym ze środków stosowanych przezeń dla przedstawienia świata, a stają się celem dociekań i rozmyślań.

Jak już wykazaliśmy, inaczej niż w powieści pisanej według epickich kanonów, u Konwickiego świat przedstawiony jest elementem bohatera - narratora jego powieści, a więc prowadzone przez bohaterów dyskusje są wyrazem wątpliwości bohatera, w którego umyśle się odbywają. Wątpliwości, które powodują, że nie jest on w stanie dokonywać normalnego, epickiego przedstawiania świata.

Podstawowym problemem światopoglądowym dyskutowanym przez bohaterów książek Konwickiego jest wybór między czynną a bierną postawą wobec życia, a ściślej mówiąc, uzasadnienie dokonanego wcześniej - często trochę po omacku - wyboru. Bohaterowie powieści Konwickiego mają bowiem zawsze aktywistyczny stosunek do życia ⁷¹, absolutnie nie potrafią kontentować się tym, co zdobyli bądź mogliby łatwo zdobyć - pewnym wskaźnikiem tej postawy są wspominane już ich perypetie miłosne - jednak konfrontowanie zajmowanego przez nich stanowiska z rzeczywistością prowadzi ich za¬wsze do zwątpienia czy przynajmniej powątpiewania o słuszności obranej drogi, nigdy nie jest ono jednak na tyle .silne, aby doprowadzić ich do zaparcia się tej postawy.

Ich zespół poglądów o świecie opiera się na kilku wpojonych im w swoim czasie pewnikach, których właściwie nie można dowodzić ⁷² - metaforycznie można określić go jako „żeromszczyznę” do czego sam Konwicki daje asumpt ⁷³ . Ą więc altruizm, działanie dla dobra ogólnego, poczucie obowiązku, któremu należy być wiernym „do końca” ^{74 74}, patriotyzm, walka „o postęp i lepsze jutro” Wszystko to razem, nie uporządkowane przez jakąś ideologię w koherentny światopogląd, to oczywiście tylko zbiór frazesów, trzeba jednak pamiętać, że takie właśnie frazesy były jedynym wyposażeniem ideowym znacznej części młodych ludzi z pokolenia Konwickiego, pokolenia Kolumbów. Tylko niektórzy spośród nich, a i to przeważnie pod koniec wojny albo i po jej zakończeniu, dopracowali się jakiegoś światopoglądu. Wyróżnikiem zaś głównych bohaterów powieści Konwickiego jest nie ty¬le spójność poglądów, ile skłonność do dosłownego traktowania głoszonych haseł.

W Senniku współczesnym Paweł konstatuje, że to, w co do tej pory wierzył, w imię czego działał, było dla wielu ludzi parawanem do załatwiania ich prywatnych spraw, stojących częstokroć w rażącej sprzeczności z głoszonymi hasłami. Ta brutalna defloracja naiwnej świadomości nie kieruje jednak Pawła na drogę cynizmu. Gdyby nie lęk przed brzytwą Ockhama, chciałoby się w tym miejscu powiedzieć, że, począwszy od Sennika współczesnego, naiwność bohaterów Kon¬wickiego jest świadoma siebie samej.

Bo przecież żaden z bohaterów Konwickiego nie zdobywa się na taką postawę jak Herbertowski Pan Cogito ⁷⁴ 74, zbrojny w pogardę dla„szpiclów, katów i tchórzy" , którzy z nim wygrają, czyli - eksplikując sens tej wypowiedzi - dla szerokich rzesz społeczeństwa. Humanizm bohaterów Konwickiego jest raczej skłonny do rozumienia i wybaczania, zakłada, że w klasycznej formule nil humanum a me alienum puto mieszczą się także wszystkie ludzkie wady i występki ⁷⁵ .

Bohaterowie Konwickiego nie mają tyle siły co Pan Cogito, nie potrafią zawsze wytrwać w odwadze, nie umiej ą zdobyć się na bezustanną pogardę, nie decydują się na obronę humanizmu przed ludźmi⁷⁶ . Nie znaczy to jednak, że odrzucają proponowany przez Pana Cogito system wartości - wydaje się, że bardzo chcieliby go przyjąć,ale szukają uzasadnień; chcieliby być wierni dawnej wielkiej tradycji nie tylko dla niej samej, nie tylko dlatego, że nie lepszego nie są w stanie wymyślić.

Jak już podkreślaliśmy, owe światopoglądowe dyskusje nie odbywają się między partnerami, którzy by się o czymś przekonywali, ale, ze względu na opisywaną wyżej poetykę powieści Tadeusza Konwickiego, musimy uznać je za wyraz wątpliwości trawiących ich narratorów - bohaterów, w których snach, marzeniach czy zmyśleniach pojawiają się ideowi adwersarze. W związku z tym wszystkie poglądy, orzeczenia, sądy o świecie, systemy wartości, którymi operują światopoglądowi przeciwnicy bohaterów Konwickiego, nie są dla tych ostatnich zaskoczeniem w dyskusji; są traktowane nie jak wypowiedzi wroga, któremu należy dać odpór,ale jako własne wątpliwości.
Paweł z Sennika współczesnego zdaje sobie sprawę z wewnętrznej sprzeczności podjętej przez siebie roli naprawiacza świata i tak o tym mówi ustami hrabiego Paca:
A kto pana prosił, kto potrzebował pana ochoty i gorliwości? Po cóż pan naprawiał przez silę, jeśli pana nikt nie wołał, żarliwy naprawiaczu? Cóż mi tu szlochacie, cóż mi tu podsuwacie pod nos swoje kikuty, cóż mi tu przeklinacie los, który sobie sami wybraliście przeciwko ludziom”(S.309)⁷⁷ .
Mieszkańcy nadsolańskiego miasteczka chcą żyć spokojnie i zwyczajnie, zupełnie nieambitnie - i wcale nie chcą wśród siebie obcych, natomiast udziałem Pawła jako członka partii staje się konieczność przekonania ich, że pro publico bono trzeba zniszczyć rzeczywistość, w której żyją, zalać wodą dolinę, aby mogła powstać hydroelektrownia. Jest to uszczęśliwianie ludzi wbrew ich woli, jest to zabieranie im wszystkiego, co ich własne, do czego są od lat przyzwyczajeni, w imię wyższej, humanistycznej oczywiście racji. Paweł nie jest wstanie dać sobie odpowiedzi na pytanie, która racja jest ważniejsza - jednostkowa czy ogólna, nie umie dokonać między nimi wyboru, czy może ściślej: nie umie ani uzasadnić, ani odrzucić wyboru swojego pokolenia: „Czytałeś Popioły Żeromskiego, biblię swego pokolenia oprawną w granatowe płótno” (S. 71). Dlatego w konflikcie między mieszkańcami doliny a miejscowym sekretarzem partii staje po stronie władzy, reprezentującej oczywiście interesy ogólne. Dodajmy jednak, że wy¬boru tego dokonuje Paweł bardziej z przyzwyczajenia niż z przekonania.

I dlatego niepokój aksjologiczny staje się jego nieustannym udziałem, niemożność znalezienia prymarnych wartości - koszmarem jego życia. Nękany wątpliwościami stara się w wymyślanym przez siebie świecie soleckiej doliny czynić swoimi adwersarzami ludzi małych, nijakich, którzy właściwie powinni milczeć, kiedy toczy się dysputy o charakterze filozoficznym: „(...) PO mojemu, to trzeba żyć dniem dzisiejszym, nie przypominać, co było, nie myśleć, co będzie. Słusznie?” (S. 59) - mówi porzucona przez męża sklepowa Regina. Ktokolwiek by jednak to zdanie wypowiedział, i tak pozostanie ono wyznaniem wiary epikureizmu i byłoby świadectwem naszej małości, gdybyśmy nie chcieli cenić wagi tego sądu dlatego tylko, że Horacjańskie carpe diem wypowiedziane zostało dość nieporadną polszczyzną. Włożenie obrony codzienności, zwykłego ludzkiego życia, w usta tzw. prostego człowieka jest ze strony Konwickiego zabiegiem perfidnym: jednocześnie bowiem i dezawuuje on w ten sposób wygłaszane sądy, nadaje im walor prawdziwości, dowartościowuje je niejako owym prostym człowiekiem.

Jak już wspominaliśmy występujące w książkach Konwickiego postaci drugoplanowe nie są konkretnymi osobami,ale grają określone role⁷⁸ - sklepowa Regina gra w Senniku współczesnym sielską kobietę ze wszystkimi jej przymiotami: „(•••) patrzyliśmy na jej mocne łydki, biodra jak bochny wiejskiego chleba i piersi, których starczyłoby dla każdego” (S. 43). Jest przy tym dobra, mila, nie bardzo mądra, trochę sentymentalna - słowem - das Ewig Weibliche. Zdania takiej osoby nie wolno Pawłowi - a więc i nam - lekceważyć.
Perfidnym zabiegiem Konwickiego jest również uczynienie rzecznikiem postawy konsumpcyjnej zdegenerowanego hrabiego Paca, udającego „Kowalskiego z biednej rodziny”. Spójrzmy uważnie na jego credo, które tak łatwo odrzucić jako wyznanie wiary reprezentanta upadłej niesławnie, odchodzącej w przeszłość klasy :

„(...) wie pan, ja nie jestem taki głupi, ja mam swój program. (...) Wie pan, ja służyłem przed wojną w podchorążówce, cale dwanaście miesięcy. Pan sobie wyobrazi, w dniu zwolnienia do cywila, kiedy odbieraliśmy nasze rzeczy w magazynie, ktoś uderza się dłonią w czoło i mówi: «koledzy, przecież Kowalski ani razu nie stal na warcie». Pan rozumie, przez dwanaście miesięcy. Inni odbywali służbę po pięćdziesiąt razy w tym czasie, a ja nigdy, ani przez sekundę. Widzi pan, chcę powiedzieć, że nikomu nie rzucałem się w oczy, nikt mnie nie zauważał. Może inni byli dowcipniejsi, wdzięczniejsi, może wcześniej zaskarbili sobie uwagę zwierzchników, może załapali czasem przez to cieplejszy koc,ale także chodzili na wartę, na dodatkowe ćwiczenia, do różnych posług. Pan rozumie, o co mi chodzi, trzeba być w środeczku, ani śród najlepszych, ani śród najgorszych, w przeciętności. (...) W czasie wojny również trzymałem się statystycznej przeciętnej. Większość narodu ani nie walczyła na frontach, ani nie kryla się w lasach, ani nie cierpiała w obozach. Statystyczna większość siedziała w źle opalonych domach, jadła zmarznięte kartofle i trochę handlowała. Ja robiłem to samo. Nikt mi za moją okupacyjną przeszłość nie dal orderu, lecz nikt mnie też nie zganił. Nie nie zyskałem,ale też nie zgubiłem” (S. 307 - 308)⁷⁹ .

Rzecz charakterystyczna, że trudno by nam było ustalić, czy cytowane powyżej credo jest wyznaniem wiary zdegenerowanego hrabiego, czy Kowalskiego z biednej rodziny; wszyscy, którzy widzieli w Pacu tylko przegranego arystokratę, zapomnieli zastanowić się, jaki zespół wartości, jakie sposoby zachowań cechują właśnie owego Kowalskiego ⁸⁰ - alegorię współczesnego statystycznego Polaka, którego rolę postanowił przyjąć hrabia Pac. Dla porządku zauważmy jeszcze, że „Kowalski” nie jest nazwiskiem chłopskim, z czego oczywiście hrabia, przybierając je, świetnie zdawał sobie sprawę, a przecież się na nie zdecydował, choć pragnął uchodzić za chłopa.

Szczegóły te mają poważne znaczenie: w powieści realistycznej byłyby autorskimi niekonsekwencjami, świadczyłyby o niedokładności pracy pisarskiej autora - tu zaś, będąc formalnie usprawiedliwione poetyką oniryczną, kondensują w jednej postaci powieściowej różne problemy, których pisarz oczywiście nie rozwiązuje,ale przynajmniej zaznacza je, co przesądza o bogactwie i złożoności obrazu przedstawianego przezeń świata.
Te wszystkie niuanse mieszczą się w jakiś sposób w świadomości myślącego cały świat sołeckiej doliny Pawła, który jednak ogranicza się do pokazania złożoności ludzkich postaw, rezygnując z przysługującego mu narratorskiego prawa do ich komentowania. Rezygnacja ta spowodowana jest nadmiarem wiedzy o świecie, dialektycznie prowadzącym do agnostycyzmu. Tak Paweł, jak i narratorzy późniejszych powieści Konwickiego, przyznają się do tego, że nie umieją opisywać świata, bo go nie rozumieją (por. s. 31 - 33).
We Wniebowstąpieniu znajdujemy nawet jeszcze dalej idące wyznanie narratora przerażonego własną świadomością ⁸¹ :
„(...) rozumiałem przeraźliwie jasno, że wszystko to nie ma sensu, pozbawione jest wszelkich znaczeń, że nie zawiera początku ani końca, że jest tylko trwaniem nieuświadomionym. I ogromniał we mnie spazmatyczny strach,ale nie strach przed ludźmi czy przed niewiadomym, albo przed śmiercią, lecz strach najgorszy, lęk, że to przeczucie będzie we mnie teraz na zawsze, w nieskończoność, że nie potrafię już brać udziału w grze tych wszystkich ludzi, że stale, w każdej ogromnej sekundzie pożerać mnie będzie moja świadomość” (W. 102 - 103).
Tragedią bohaterów Konwickiego - a zarazem tematem jego książek, tym, co chcą one opisywać - jest więc niemożność uczestniczenia w codzienności na równych prawach z innymi ludźmi, największą i nigdy niezaspokojoną tęsknotą tych bohaterów jest powrót do utraconej nieświadomości, utraconej pewności siebie, dającej złudzenie rozumienia świata:
„(...) ogarniał mnie z wolna strach przed osamotnieniem, przed izolacją od wspólnego bytowania, od niepewności i sukcesów dnia codziennego, jednym słowem od tego wszystkiego, co jest sensem naszego życia” (Z. 176).
„I wtedy raptem pomyślałem, że oto za chwilę obudzę się, wydźwignę z dusznego snu, co na każdego przychodzi którejś nocy, snu pełnego majaków i widziadeł, ułomków zdarzeń przeżytych i zmarnowanych, wyobrażonych i nie spełnionych, snu skrwawionego pamięcią, rozpalonego gorączką przeczucia, że z tej wrzącej toni nocy wypełznę resztką sil na brzeg jawy i wstanę do zwyczajnego, powszedniego dnia z jego zwykłymi troskami, z jego potocznym trudem, z jego tak dobrze znaną, bliską znojnością” (S. 342) ⁸² .

Ten kult codzienności i zwyczajności kłoci się jednak z nieodrzuconym systemem aksjologicznym bohaterów Konwickiego przyjętym przez nich z „oprawnej w granatowe płótno biblii pokolenia”; dlatego żaden z nich nie może, znalazłszy się z powrotem w dolinie, będącej dlań utraconym rajem, zachowywać się tak, jak w raju przystało, czyli poświęcać się śpiewaniu radosnych pieśni.

Widziana z daleka, utracona dolina dzieciństwa jawi się jako szczęśliwa i sielankowa, więc bohaterowie Konwickiego wracają do niej - wtedy jednak ukazują się z całą ostrością przyczyny, dla których musieli kiedyś tę dolinę opuścić; pierwszą w twórczości pisarza taką konfrontacją mitu szczęśliwej doliny z rzeczywistością była Dziura w niebie ⁸³ - kiedy przyjrzymy się pozornie beztroskim i zwyczajnym zabawom chłopców w wojsko, zauważymy, jak dramatycznie przeżywają niektórzy z nich swoje dzieciństwo, zobaczymy, że czynią wszystko, aby się ze swojej doliny wyrwać - po to, by do niej tęsknić.

Podkreślmy jeszcze raz, że Dziura w niebie jest dopiero uwerturą do późniejszej twórczości pisarza - nie ma w niej jeszcze tego dramatycznego rozpadnięcia się całego świata: niebo - nawet dziurawe pozostaje jednak niebem. Już tu pojawia się jednak zagadnienie, które stało się podstawą poetyki pisarza: rzeczywistość, która była mu najbliższa, świat jego własnego dzieciństwa, okazała się niejasna, jej wartości ujawniły swój relatywizm, absolutne uzależnienie od perspektywy oglądu. Ta świadomość prowadzi nieuchronnie do przekonania, że obraz przedstawianego świata uzależniony jest wyłącznie od wyboru perspektywy, od postaci przedstawiającego ów świat narratora, wszystko zaś inne będzie tylko logiczną konsekwencją tego wyboru⁸⁴ . Tak więc tworzenie czy wybieranie postaci narratora jest w gruncie rzeczy jedynym aktem naprawdę kreacyjnym w procesie przedstawiania świata - Konwicki zaś postanowił uwolnić się od charakterystycznej dla literatury realistycznej konieczności stałego ponoszenia konsekwencji raz dokonanego wyboru ⁸⁵ i ugodził w samego narratora.

Dlatego tak trudno jego powieści interpretować: narrator sam nie bardzo wie, kim jest, skutkiem czego nie może tego wiedzieć i czytelnik. Wytwarza się błędne kolo - zdaje sobie z tego sprawę już Paweł z Sennika współczesnego i w ten sposób komentuje swoją sytuację, antycypując jednocześnie sytuacje narratorów przyszłych powieści Konwickiego: „Widzi pan, ja w swoim życiu zatoczyłem wielkie kolo i na powrót pewne sprawy stały się dla mnie ważne. Może nawet ważniejsze niż wtedy, kiedy się rodziły” (S. 144). To błędne kolo, w którym jak w kieracie poruszają się bohaterowie powieści Konwickiego, jest nierozwiązalnym zadaniem aksjologicznym: znalazłszy się w dolinie, natychmiast zdają sobie sprawę z jej ograniczeń i - zarażeni Żeromskim - już by chcieli działać. Kiedy zaś wychodzą z doliny w szeroki świat, widzą ją jako Eden, w niej szukają podstawowych wartości: „powszedniego dnia, z dobrze znaną, bliską znojnością” (Sennik współczesny), beztroskiego dzieciństwa (.Dziura w niebie, Zwierzoczłekoupiór), prawdziwej, czystej miłości (Kronika wypadków miłosnych) czy - mówiąc najprościej: dobra, piękna i sensu, czegokolwiek, co miałoby wartość, na której można by oprzeć odbudowę zdruzgotanej świadomości (Wniebowstąpienie, Nic albo nic).
Szukają tych wartości, wiedząc, że ich nie znajdą, im bardziej zaś nie znajdują, tym usilniej szukają. I o tym poszukiwaniu mówią książki Konwickiego - czy może wręcz: tym poszukiwaniem są książki Konwickiego, co z kolei powoduje tak silną dynamizację ich poetyki, nie chcącej okrzepnąć w zespól dających się sklasyfikować środków, ale raczej pozostającej procesem, w którym to, co pochodzi od pisarza, łączy się niepostrzeżenie z tym, co pochodzi od czytelnika.




PRZYPISY

1 Niezgodnie z panującymi obyczajami Konwicki w pracy nad Ostatnim dniem lata pominął w zupełności etap scenariusza, będącego literacką formą zapisu przyszłego filmu, tworząc od razu scenopis, a więc techniczny zapis filmu, ustalający światło, dźwięk, pozycję kamery itp. Wszystkie pozostałe scenariusze Konwickiego napisane są w klasycznej postaci literackiej.

2 Terminu „realizm” który będzie się w pracy powtarzał, używam w rozumieniu zaproponowanym przez Iana Watta w pracy Narodziny powieści. Studia o Defoe’em, Richardsonie i Fieldingu, Warszawa 1973, tlum. Agnieszka Kreczmar. Watt rozbija ten termin na „realizm formalny” (w oryginale angielskim przemiennie: „formal realism” i „realism of presentation”) i „realizm ocen” (realism of assessment).
„Realizm formalny” definiowany jest przez badacza w następujący sposób:
„Naśladowanie rzeczywistości w powieści można (...) ująć w kategoriach postępowania (...) sądu przysięgłych. Przysięgli oczekują mniej więcej tego samego co czytelnicy powieści. Obie grupy pragną poznać «wszystkie szczegóły wypadku», stron i żadna z tych grup nie zechce wysłuchać zeznań kogoś, kto nazywa się Toby Belch (Tobiasz Czkawka) lub Mr Badman (Pan Niedobrzycki), a tym bardziej jakiejś Chloé bez nazwiska, która jest «zwyczaj na jak powietrze»; obie oczekują od świadka, iż opowie zdarzenie «własnymi słowami». (...) Metodę narracji, przy pomocy której powieść wyraża taki punkt widzenia, możemy nazwać realizmem formalnym; formalnym, ponieważ termin realizm nie odnosi się tutaj do żadnej tendencji ani doktryny literackiej, tylko do zespołu sposobów opowiadania, które tak często występują w powieści łącznie, a tak rzadko w innych gatunkach literackich, że można je uznać za typowe dla tej formy. Realizm formalny sprowadza się w istocie do zastosowania w narracji przesłanki (...) [która - J.W.] zakłada, że powieść jest pełnym i autentycznym sprawozdaniem z ludzkich doświadczeń i dlatego obowiązkiem jej jest zaspokoić ciekawość czytelnika w zakresie takich szczegółów, jak indywidualność występujących w niej postaci oraz czas i miejsce akcji” (tamże, s. 32 - 33).
W innym miejscu pracy, mówiąc o Tristramie >/i>Shandy Sterne’a, powiada Watt, że „autor pozwala sobie na dowolność w dziedzinie, która prawdopodobnie stanowiła najważniejszy problem realizmu formalnego, a mianowicie w kwestii czasu” (tamże, s. 356).
„Realizm ocen” to termin, którego Watt używa bez wielkiej troski o ścisłość; chodzi tu o narratorski - czy nawet autorski - komentarz do czynów powieściowych bohaterów. Charakteryzując twórczość Jan Austen, która „(...) potrafiła połączyć w harmonijną całość zalety związane z realizmem obrazu z jednej i realizmem ocen z drugiej strony (...)” Watt powiada, iż „cechuje je mądrość komentarza na tematy społeczne, która nie przeradza się w gadatliwą eseistykę” (tamże, s. 364).
Można stąd wnosić - biorąc pod uwagę także inne napomknienia Watta na temat realizmu ocen - że badacz podkreśla nowość zjawiska komentowania przez autorów czynów ich bohaterów, którego brak było w najwcześniejszych powieściach udających autentyczne listy czy pamiętniki bohaterów, formalnie samodzielnych wobec ich twórcy.
Spośród rożnych sposobów rozumienia „realizm” (szeroki obraz tej problematyki przynosi praca Aliny Brodzkiej, O kryteriach realizmu w badaniach literackich, Warszawa 1966) wybieram propozycję Watta jako przykład tradycyjnego pojmowania realizmu, na gruncie polskim podobnie rozumianego przez Henryka Markiewicza Realizm, naturalizm, typowość, w: tegoż, Główne problemy wiedzy o literaturze, Kraków .1965, s. 204 - 251).
W pracy swojej próbuję dowodzić, że Tadeusz Konwicki, budując swoje powieści, świadomie stara się przeciwstawić realizmowi - należy jednak przyjąć, że układem odniesienia dla tej kontestacji jest potoczne rozumienie realizmu, a więc raczej rozumienie Watta niż Lukácsa. W tym miejscu muszę sformułować paradoks: wybieram definicję Watta dlatego, że nie p r z y s t a j e ona do praktyki twórczej Konwickiego, podczas gdy twórczość tego pisarza - co wykazuję dalej - odpowiada Lukácsowskiemu rozumieniu „wielkiego realizmu”.
Nie jest moim zamierzeniem zaklasyfikowanie twórczości Konwickiego do literatury realistycznej czy też nierealistycznej, wątpię bowiem w intelektualną wartość tego rodzaju formalistyki krytycznej; sądzę, że arbitralne określenie, że jest ona „naprawdę” realistyczna czy „naprawdę” nierealistyczna nie mogłoby nas posunąć ani na jotę w rozumieniu j ego utworów.
Jak już wspomniałem we wstępie (zob. s. 9 - 12 niniejszej pra¬cy), pojęcia teoretycznoliterackie stają się w swoisty sposób t e m a t e m powieści Konwickiego, przeto można powiedzieć, że Wattowskie rozumienie realizmu, zresztą jako negatywnego układu odniesienia, wybrane zostało przez samego pisarza.
Szczegóły, które wykluczają powieści Konwickiego z zespołu tekstów uznawanych przez Watta czy Markiewicza za realistyczne, w niczym nie przeszkadzały, by Lukácsowi, który kategorie formalne w ocenie wartości realistycznych uważał za podrzędne. Alina Brodzka (dz. cyt., s. 176 - 177) tak charakteryzuje jego pogląd na tę sprawę: „(...) Lukács także podkreślał niejednokrotnie, że uznaje możliwość wielkiej kreacji realistycznej, która łączyłaby prawdopodobne szczegóły z «perspektywą innego manna: realistyczne szczegóły występują tu w fantastycznym powiązaniu. W gruncie rzeczy jednak, zdaniem Lukácsa, dziwaczny świat tych kreacji przedstawia w sposób rewelacyjny równie dziwaczne formy życia społecznego Niemiec w okresie przejściowym od feudalizmu do kapitalizmu. Postępowanie Hoffmanna ma więc doskonale odpowiadać epoce przełomu i zamętu, kiedy wierne i zarazem typowo - znaczące przedstawienie zjawisk społecznych wykraczało poza możliwości twórcy”.
Zwróćmy uwagę, że twórczość Konwickiego jest również twórczością epoki przełomu i zamętu, bowiem życie pisarza przecięte zostało dokonującą się w Polsce w latach czterdziestych rewolucją socjalistyczną. To przecięcie obserwujemy niemal we wszystkich powieściach pisarza, i to w sposób modelowy: przebiega ono między dwoma przedstawianymi przezeń światami - światem podwileńskiej młodości i światem dojrzałości w powojennej Polsce.
Z Lukácsowskim rozumieniem realizmu wiąże też Konwickiego fakt, iż Lukács pojmuje rzeczywistość procesualnie, mówiąc (Histoire et conscience de classe, Paris I960, s. 251, cyt. za: A. Brodzka, dz. cyt., s. 145): „(...) rzeczywistość ta w żadnym razie nie identyfikuje się z bytem empirycznym; nie można o niej powiedzieć: jest; ona się staje”. W taki właśnie, procesualny sposób, przedstawia rzeczywistość w swoich powieściach Tadeusz Konwicki. Szerzej na ten temat piszę na s. 168 - 169 niniejszej pracy.

3.Oczywiście narracja pierwszoosobowa nie przesądza o autobiograficznym charakterze dzieła, jest taką samą figurą jak każda inna. Niektórzy badacze (np. Wayne C. Booth w The Rhetoric of Fiction, Chicago 1957) w ogóle nie przywiązują większego znaczenia do gramatycznej osoby narracji. W naszym jednak przypadku narracja pierwszoosobowa zwraca uwagę właśnie na biografię pisarza, co jednak nie znaczy oczywiście, że należy traktować ją dosłownie!
Problem narracji pierwszoosobowej jest kwestią niesłychanie szeroką; współcześnie jego najpełniejsze opracowanie przynosi książka Bertila Romberga, Studies in the Narrative Technique of First-Person Novel (dz. cyt.), szwedzki badacz ogranicza się jednak do analizy typowych powieści pierwszoosobowych, przeto narracja uprawiana przez Konwickiego nie mieści się w zaproponowanej przezeń typologii. Szerzej na ten temat piszę na s. 10 niniejszej pracy.

4. Pisarz absolutnie nie kryje, że wiele motywów jego powieści to nawet nie przetworzone fragmenty jego własnej biografii. Zacytujmy przykładowo fragment wyznania (T. Konwicki, Gdy myślę o domu, „Głos Pracy” 1972 nr 305/307) ha temat własnego dzieciństwa, dokładnie zbieżny z sytuacją bohatera Dziury w niebie, Polka Krywki: „Kiedy miałem 3 lata, umarł mój ojciec, a matka nie bardzo mogła się mną zajmować, bo chorowała. Przez wiele lat przebywałem więc w domach różnych wujów i ciotek, aż wreszcie mając 7 lat trafiłem do rodziny ciotecznych dziadków, którzy mnie zresztą traktowali jak własne dziecko”.

5. Oprócz faktu rozchodzenia się książek Konwickiego w nakładach znacznie wyższych od przeciętnych nakładów prozy współczesnej, miernikiem jego popularności w kręgach czytelników, i to nawet nie bardzo wyrobionych literacko, może być przyznanie mu pierwszego miejsca w plebiscycie czytelników „Kuriera Polskiego” na „Książkę Roku 1971” za powieści Nic albo nic. Por. „Kurier Polski” z 1II1972 r.

6. Definiując pojęcie „fikcja realna” Henryk Markiewicz (dz. cyt., s. 133) mówi: „0 utworach, w których obok zdań prawdziwych występują t y l k o [podkr. J.W.] zdania prawdopodobne i quasi - prawdopodobne o postaciach rzeczywistych oraz zdania quasi - prawdopodobne o postaciach analogicznych - mówimy, że zachowują zasadę fikcji realnej”. W powieściach Konwickiego obok wymienionych rodzajów zdań występują również zdania fałszywe, np. „Sola płynęła na południe”. Że zaś nie mamy w tych powieściach - w rozumieniu Markiewicza - do czynienia z kreacjonizmem czy fikcją fantastyczną, przekonuje nas wielka ilość drobnych, werystycznych szczegółów, nie występujących w tego rodzaju utworach.

Zob. np. Janusz Sławiński, Tadeusz Konwicki, „Sennik Współczesny”, w: T. Kostkiewiczowa, A. Okopień - Sławińska, J. Sławiński, Czytamy utwory współczesne, Warszawa 1967; Włodzimierz Maciąg, Literatura Polski Ludowej 1944 - 1964, War¬szawa 1974, s. 411 - 412; Czesław Miłosz, The History of Polish Literature, London 1969, s. 499 - 501.

8. Zob. np. Helena Zaworska, Dolina, „Twórczość” 1970 nr 1, s. 116.

9. Zob. np. Stefan Żółkiewski, Ballada polska, „Polityka” 1964 nr6; Alicja Lisiecka, Twórczość bez azylu, w: tejżePokolenie „pryszczatych’” Warszawa 1964, s. 113 - 135, W. Maciąg, dz. cyt.; Cz. Miłosz, dz. cyt.

10. Sennik współczesny interpretowany był przez przeważającą większość krytyków jako powieść niezwykle optymistyczna: przyjęcie rzeczywistości miasteczka za nadrzędną i prawdziwą, prowadzące do wniosku, iż rzeczywistości pozostałe są w związku z tym podrzędne i nieprawdziwe, stwarzało możliwość wyciągnięcia następującego ostatecznego wniosku interpretacyjnego: sen jest tylko snem, wszystkie więc rzeczy przykre są nierzeczywiste, wystarczy się obudzić, aby przestały one istnieć. Por. np.: S. Żółkiewski, dz. cyt.; Janusz Wilhelmi, Przebudzenie?, „Kultura” 1964 nr 2; Andrzej Mencwel, Dialog rzeczywistości z nierzeczywistością, „Współczesność” 1964 nr 157; Stanisław Zieliński, Dolina ludzi osiadłych „Nowe Książki” 1964 nr 1; Tadeusz Zgółka, Sennik pokolenia, „Nurt” 1973 nr 12; Zdzisław Umiński, Opowieść o snach, „Kierunki” 1974 nr 8.

11 Jest to spowodowane faktem połączenia w jedno, na zasadzie sennej kontaminacji, dwu odmiennych rzeczywistości: przedwojenno - kresowej i wspólczesno - galicyjskiej. Kresowe mia¬steczka z lat trzydziestych miały wiele cech, które dzisiaj charakterystyczne są raczej dla wsi. Sam pisarz w jednym z wywiadów („Nigdy nie zaglądam do swoich książek” mówi „Życiu” Tadeusz Konwicki, rozmawiała Beata Sowińska, „Życie Warszawy” 1965 nr 111) skomentował omawiany problem w następujący sposób: „aSennik współczesny wziął się z wymyślonego przeze mnie świata. Czytelnicy jednak są bardziej konkretni i starali się odgadnąć, gdzie się rzecz dzieje. M. in. niektórzy «odkryli», ze akcja toczy się w wiosce w Bieszczadach. Przyznam się, że mnie to kompletnie rozbroiło. Przecież to nie wioska, lecz małe miasteczko! A poza tym cala historia rozgrywa się, jak zwykle u mnie, w Kolonii Wileńskiej, tam, gdzie spędziłem dzieciństwo”.

12. Por. T. Konwicki, Sennik współczesny, Warszawa 1963, s. 23. Liczby w nawiasach umieszczanych po cytatach oznaczają numer strony, wielkie litery są pierwszymi literami tytułów. Cytuję według pierwszych wydań:
(P.) Przy budowie, Warszawa 1950.
(WŁ.) Władza, Warszawa 1954.
(G.) Godzina smutku, Warszawa 1954.
(R.) Rojsty, Warszawa 1956.
(M.) Z oblężonego miasta, Warszawa 1956.
(D.) Dziura w niebie, Warszawa 1959.
(S.) Sennik współczesny, Warszawa 1963.
(W.) Wniebowstąpienie, Warszawa 1967.
(Z.) Zwierzoczłekoupiór, Warszawa 1969.
(N.) Nic albo nic, Warszawa 1971.
(O.) Ostatni dzień lata. Scenariusze filmowe, wyd. II rozszerzone, Warszawa 1973.
(K.) Kronika wypadków miłosnych, Warszawa 1974.
Wszystkie podkreślenia w cytatach z książek Konwickiego pochodzą ode mnie.

13. Warto tu zwrócić uwagę na następujące wyznanie narratora Nic albo nic: „I zaczniesz znowu myśleć, dlaczego twoja rzeka płynie na południe, hoc wszystkie rzeki znajomych, przyjaciół, bliskich płynęły zawsze na północ” (N. 246).

14. Na Sole zbudowano nawet dwie hydroelektrownie: pierwsza z nich, w okolicy Porąbki, powstała w latach trzydziestych, druga zaś, w okolicy Tresny, w początkach lat sześćdziesiątych.

15. Można tu zanotować następującą ciekawostkę filologiczną: jedyne oprócz Soły nazwy miejscowe wymieniane w narracji dotyczącej nadsolańskiego świata to „Podjelniaki” i „Zajelniaki”. Zwróćmy uwagę, że w takiej postaci nazwy te nie mogą w zasadzie występować w zachodniej Małopolsce, zawierają bowiem uproszczenie grupy spółgłoskowej - dl - , które występowało tylko na terenach wschodnich. Nad Solą nazwy te musiałyby brzmieć „Zajedlniaki” i „Podjedlniaki”.
Uzupełnijmy tę uwagę informacją, że miejscowości Zajelniaki i Podjelniaki rzeczywiście istnieją w okolicach Wilna (nie udało mi się sprawdzić, czy nazwy ich nie zostały zmienione przez władze radzieckie po roku 1945). Na terenach tych płynie również rzeka Suła. Płynie ona na południe i wpada do Niemna ok. 40 km na wschód od Nowogródka.

16. Rok 1962 to w tym wypadku jednocześnie terminus ad quem i terminus ante quem skoro książka została wydana w roku 1963, akcja jej nie może toczyć się później niż w 1962, nie może też toczyć się wcześniej, skoro Korsakowie zostali przesiedleni do miasteczka 17 lat temu (1962 - 1945=17). Przesiedlenia w kierunku zachodnim nie miały przed rokiem 1945 miejsca.
tu informacje zupełnie nie pasują do miasteczek zachodniej Małopolski, natomiast świetnie charakteryzują miasteczka z okolic Wilna.

17 . Oprócz cytowanego wyznania Konwickiego (zob. przypis 11), mającego zresztą w tym wypadku pośrednie znaczenie dowodowe, znajdujemy w samym tekście książki opisy potwierdzające „podwileńskość” miasteczka: „Środkiem doliny, wzdłuż kolei, leżało nasze miasteczko pocięte piaszczystymi uliczkami bez nazw. Nie miało ono ryneczka ani określonego porządku architektonicznego, co nie znaczy, żeby pozbawione było tradycji i historii; ogólnie wiedziano, że zamieszkiwali je ludzie różnych religii i języków, że wielokrotnie było niszczone i palone, nie mając nigdy sposobności okrzepnąć w sensowny organizm urbanistyczny” (S. 23 - 24). Wszystkie podane
18. Tak rozumiany jest tytuł przez zdecydowaną większość krytyków i recenzentów. Np. T. Zgółka we wspomnianym artykule pisze: „Sennik współczesny zawiera repertuar zjaw sennych. Jest to jednak repertuar snów pokoleniowych, tego pokolenia, które dzieli swoje życie na wojenne i powojenne”. Do współczesności natomiast odnosi tytuł powieści Jacek Fuksiewicz w ar¬tykule Co się komu widzi w snach, „Kultura” 1969 nr 30.

19. Trzy formy narracji mamy również w  Nic albo nic partyzantka opisywana jest w 1. osobie czasu przeszłego, współczesność myślana przez Darka - w 3. osobie czasu teraźniejszego, sceny powrotu do doliny dzieciństwa - w 2. osobie czasu przyszłego. W Kronice wypadków miłosnych dzieje miłości Wicia opisywane są w 3. osobie czasu przeszłego, zdarzenia dotyczące Witolda, a mające miejsce współcześnie, w 3. osobie czasu teraźniejszego, zaś partia tekstu, w której narrator ujawnia się i komentuje całą powieść - w 1. osobie czasu teraźniejszego.
W Zwierzoczłekoupiorze całość narracji utrzymana jest w 1. osobie czasu przeszłego, z wyjątkiem końcowej partii powieści, w której jako narrator przedstawia się czytelnikom chory na białaczkę chłopiec mówiący o sobie w 1. osobie czasu teraźniejszego.
We Wniebowstąpieniu rzeczywistość współczesna opowiadana jest w 1. osobie czasu przeszłego, kolejne życiorysy, które wymyśla sobie bohater - w 1. osobie czasu teraźniejszego, natomiast „ćwiczenie pamięci” liryczne obrazy lasu, rzeki i nieba, opisywane są w narracji bezosobowej bądź momentami w 1. lub 2. osobie liczby mnogiej czasu teraźniejszego; różni się on jednak od czasu teraźniejszego używanego przez pisarza w innych książkach - choć polszczyzna nie zna tego rodzaju rozróżnień gramatycznych, można by powiedzieć, że jest to odpowiednik angielskiego Present Simple Tense, oznacza bowiem to, co dzieje się teraz i zawsze, w odróżnieniu od stale stosowanego przez Konwickiego czasu teraźniejszego typu Present Continuons Tense, nazywającego czynności w momencie ich dziania się - forma Continuons związana jest oczywiście z tym, że mamy do czynienia z opisem rzeczywistości myślanej, i to myślanej i zapisywanej jak gdyby jednocześnie.
Związane jest to ze wspomnianym już faktem (zob. przypis 2), że przedstawiana przez Konwickiego rzeczywistość ma charakter procesualny, dynamiczny.
Dokonane wyżej zestawienie przekonuje nas, że Konwicki nie stosuje określonych gramatycznych form narracji do opisu pewnego typu rzeczywistości: np. świat partyzancki może być raz opisywany w czasie teraźniejszym, kiedy indziej zaś w czasie przeszłym. Nie przejmuje się pisarz w najmniejszym stopniu zwyczajami narracyjnymi – świadectwem tego jest stosowane do życiorysów form czasu teraźniejszego.
Ta dowolność w operowaniu czasem godzi niewątpliwie w zasady realizmu formalnego. Na s. 50 cytowałem zdanie Watta, uważającego kwestię czasu za najistotniejszą dla reali¬zmu formalnego.

20. Oto np. we Wniebowstąpieniu wędrujący po Warszawie bohater raz po raz natyka się na neony, których nie ma i nie było, a za kurs taksówką płaci 17 złotych i 30 groszy, choć jak ogólnie wiadomo, liczniki taksówkowe opłat poniżej 50 groszy nie rejestrują. Ostatni szczegół jest przez Konwickiego mocno wypunktowany przez opis perypetii związanych z faktem, że taksówkarz nie chce wydać reszty z banknotu dwudziestozłotowego, w końcu zaś rozzłoszczony natrętnością klienta rzuca na tylne siedzenie „dwa siedemdziesiąt bilonem” (W. 17). Zapytajmy przekornie: czy mógł rzucić dwa złote i siedemdziesiąt groszy inaczej niż bilonem? Oto jeszcze jedna przesłanka, mająca wzbudzić nieufność inteligentnego czytelnika.
W Zwierzoczłekoupiorze mimo bardzo dokładnego osadzenia akcji w czasie: kwiecień—maj 1968 roku (miesiące są podane, rok zaś można łatwo obliczyć: po pierwsze jest to okres pisania powieści, a więc terminus ante quem, po drugie zaś siostra bohatera - narratora chodzi do I klasy zreformowanego liceum, zaś reforma programów licealnych zaczęła się właśnie w roku szkolnym 1967/68), opuszczone zostały święta Wielkanocne, jak również 1 Maja. Znajdujemy też w książce adres, pod który mieli zgłaszać się kandydaci do grania w filmie: ulica Wspólna 13,9 piętro. Domu pod tym adresem od lat nie ma. Na miejscu kilku dawnych domów został wybudowany Grand Hôtel, mający adres Wspólna 1/3. Dalej zaczynają się numery wyższe od 13. Widać więc, że mamy do czynienia nie tylko ze świadomymi,ale i misternymi zabiegami mającymi na celu wprowadzenie bałaganu w realistyczne poza tym opisy. Tego typu przykładów można by przytoczyć znacznie więcej.

21 W wymyślanych życiorysach bohaterów Konwickiego śmierć nie ma charakteru ostatecznego, jest jednym z wariantów, po którym następują inne. Zob. dalej, przypis 25, a także przypis 54.

22. Zacytujmy przykładowy fragment:
„Gorączkową ich naradę przerwał po raz trzeci głos wydobywający się spod sterty zapasowych szyn leżących na szpałach koło przejazdu. Tym razem brzmieniem swym i charakterystycznym podtekstem zakatarzenia wydawał się dziwnie znajomy.
- Ludzie dobrzy, biada w Chrystusie Panu, pomóżcie zbłąkanemu podróżnikowi.

Nie było wątpliwości, że w rowie, w naturalnej skrytce pod szynami, leży zacny rzemieślnik Dolnych Młynów, pan Skierś. Chłopcy z zachowaniem resztek ostrożności zbliżyli się do sąsiada.
– Ach, chłopcy mili, zasłabłem idąc z Podjelniaków i życia tu chyba dokonam. Niesławne ono było i nikczemne. A jak ja ludzi kochałem, Boże ty mój, jak ja ich kochałem! Bywało, przechodzą kolo mego domu, to ja do nich wybiegam ze szklaneczką pełną po gradusy. Tak ot z niczego, od serca, z miłości do bliźniego. Wypijaliśmy, Panie Boże, zakąszaliśmy kwasem chlebowym, który jeszcze, jak w piśmie piszą, Panienkę Niebieską od zgagi ratował, i dobrze było, mili moi, dobrze było na tym świecie” (D. 17 - 18).
Jak widać z przytoczonego fragmentu, Dziura w niebie w znacznym stopniu wykazuje cechy rodzaju literackiego określanego przez Bachtina jako menippeja, do którego zalicza on m. in. utwory heroikomiczne, np. Don Kichota. Problemy związane z menippejskim charakterem całej twórczości Konwickiego rozważane będą w dalszej części niniejszej pracy. Zob. przypis 54.

23. Do tego momentu konstrukcja powieści Konwickiego jest identyczna z konstrukcją powieści Tadeusza Rittnera Drzwi zamknięte, uznawanej przez Michała Głowińskiego (dz. cyt., s. 230) za prekursorską wobec powieści psychologicznej okresu międzywojennego. Drzwi zamknięte operują jednakże klasycznym układem czasowym.

24. Samobójstwa występują dosyć nagminnie wśród bohaterów powieści Konwickiego, ale, jak zwracaliśmy uwagę, śmierć nie ma w nim charakteru ostatecznego - przede wszystkim dlatego, że mamy do czynienia nie z opisem jakiejkolwiek rzeczywistości empirycznej,ale z sytuacjami wymyślanymi przez narratorów, w których śmierć jest jednym z wariantów, po niej zaś następują kolejne. Zauważmy, że wiele przesłanek wskazuje na to, iż nie tylko główny bohater Wniebowstąpienia, lecz także i inne postacie z tej książki nie należą do świata żyjących, że są to duchy ludzi umarłych, które tułają się po Warszawie jak po czyśćcu, zanim dostąpią Wniebowstąpienia. Za taką interpretacją statusu ontologicznego bohaterów powieści szczególnie przemawia jej zakończenie. Szerzej na ten temat piszę na s. 104 i 133 niniejszej pracy.

25. Informacja, że akcja książki toczy się w zimie, a nie wiecie, jest przez Darka powtórzona jeszcze raz na stronie 245. O tym, że akcja jest myślana, a nie opisywana, świadczy również scena śmierci Darka:
„- Stój, bo strzelam!
I zaraz potem rozlega się spłaszczony, niewyraźny, krótki wystrzał ostrzegawczy.
– A teraz poczuję trzy gorące uderzenia w plecy i będzie po wszystkim.
I czuje trzy gorące uderzenia w plecy, i jest po wszystkim” (N. 277).

26. Zarówno ten obraz, jak i kilka innych zdecydowanie przypominają Stanisława Ignacego Witkiewicza. Witkacowskie są przecież i te niezliczone śmierci, po których bohaterowie wstają, jak gdyby nigdy nie, i nastrój koszmaru, i dyskusje aksjologiczne. Mówiąc inaczej, Witkacy jest na gruncie literatury polskiej najbardziej znanym i najwybitniejszym twórcą menippei.

27. Charakter tych „prefabrykatów” opisuję w przypisie 52.

28. Oczywiście w każdym dziele sztuki wszystkie elementy podporządkowane są twórczemu zamysłowi - trzeba jednak podkreślić, że Konwicki jest zupełnie bezlitosny wobec wszystkiego, co stanowi tylko tło jego książek: nie znajdziemy w nich tak charakterystycznego dla epiki opisu miejsc, postaci czy zjawisk mających drugorzędne znaczenie dla akcji,ale tworzących specyficzny koloryt, wpływających na atmosferę powieści, zadomowiających czytelnika w świecie przedstawionym, żeby użyć terminu Henryka Markiewicza.
Może nam się wydawać, że zawarte w dziełach Konwickiego szczegóły pełnią właśnie taką rolę, kiedy jednak zestawimy opisy z poszczególnych książek, okaże się, że mają one zupełnie inny cel. Konwicki opisuje stale te same osoby czy miejsca, różnie je tylko nazywając - będąca stałym miejscem akcji dolina pozostaje taka sama, niezależnie od umieszczenia jej nad Solą lub Wileńką, pod Łodzią czy w Sandomierzu.
Konwicki sam przyznaje - cytowaliśmy tę wypowiedź w przypisie 11 - że wszystkie jego książki mają wspólne miejsce akcji - Kolonię Wileńską - chociaż każda z nich dzieje się gdzie indziej. Ta charakterystyczna dla snu kontaminacja uniemożliwia precyzyjny epicki opis szczegółów.

29. Por. Smith Tompson, Motif - Index of Folk Literature, vol. I - V, Copenhagen 1955 - 1958, szczególnie następujące sygnatury: G. 303.9.9.9, G. 303.16.14.3.1, G. 303.16.14.3.3, E. 442.1, D. 1385.2.5.

30. Chociaż książki Konwickiego są na ogól zrozumiale nawet dla mało wyrobionego odbiorcy, wiele w nich jest szczegółów, których interpretacja wymaga pewnego wykształcenia : np. w Senniku współczesnym przyjaciel Pawła z czasów partyzanckich nosił pseudonim „Korwin”, zaś partyzant działający w Borze Soleckim w pobliżu miasteczka nazywany jest „Huniady”. Jest to zawoalowane stwierdzenie, że chodzi o tę samą osobę, ponieważ pseudonimy te są elementami jednego dwuczęściowego nazwiska królów węgierskich, brzmiącego Huniady - Korwin.
W Zwierzoczłekoupiorze natykamy się na aluzje do Oscara Wilde’a (zob. cytaty na s. 25 niniejszej pracy), we Wniebowstąpieniu - cytaty z Księgi Hioba i Apokalipsy wg św. Jana, w  Nic albo nic - z Apokalipsy, we wszystkich wypadkach bez najskromniejszego powołania się na źródło. Odczytanie pochodzenia tych ważnych przecież napomknień pozostawia pisarz wiedzy i domyślności czytelników. Kwestie związane z cytatami z Księgi Hioba i Apokalipsy omawiamy na s. 34 - 37 niniejszej pracy.

31. W pracy mojej założyłem, ze będę opierać się tylko na źródłach drukowanych, nie prosząc o żadne wyjaśnienia samego pisarza, jak to się nieraz praktykuje, anie nie korzystając z informacji ustnych pochodzących ze środowiska literackiego. Od reguły tej czynię wyjątek tylko przy okazji omawiania opierającej się na plotce recepcji utworów Konwickiego, który rzeczywiście czyni niejednokrotnie bohaterami swoich powieści znajomych i przyjaciół. Szerzej na ten temat piszę na s. 39 - 40 niniejszej pracy.

32. Zwraca na to uwagę również sen bohatera: „«Jestem twoim bratem», przekonywał mnie Troip. «Nawet więcej, ojcem, a może również twoim przyszłym synem». Zacząłem coś mówić, że to zbyt skomplikowane i trochę bez sensu” (Z. 219).

33. „Trzynastoletnia Ania (...) podobna jest do ojca. Nosi okulary, od kilku lat pisze już książki,ale wyraża się o nich niechętnie. Są nudne - mówi z przekorą ojca i pisze dla zabicia czasu” (Lucyna Winnicka, Tadeusz Konwicki i Lenicowie radzą pracować i cieszyć się czym kto ma, „Kurier Polski” 1972 nr 101).

34. Oprócz przykładów cytowanej dużej wiedzy narratorów (przypis 30) trzeba wspomnieć, że wielokrotnie natrafiamy w tekstach powieści Konwickiego na informacje, że ich bohaterowie - narratorzy przeczytali wiele książek - nawet Piotr ze Zwierzoczłekoupiora przeczytał wszystkie, które były w domu, zna się (właściwie należałoby tu dać cudzysłów) na teoriach Freuda, Einsteina etc.

35. Jest to znowu charakterystyczna dla opisów Konwickiego „niedokładność” - rajskie jabłuszka nie są w całości czerwone, poza tym nie nadają się w zasadzie do jedzenia na surowo. Szczegóły te świadczą o tym, że pisarzowi chodziło nie o opisanie tego właśnie gatunku jabłek,ale o zrobienie aluzji do kuszenia Adama.

36. Zob. H. Zaworska, dz. cyt.; Mieczysław Orski, Dolina, Rzeka, Hypnos, „Literatura” 1975 nr 36.

Nie będąc pisarzem religijnym Konwicki, deklarujący się jako materialista, zajmuje się jednak problemami znajdującymi się w centrum zainteresowania wszelkich religii. Zwrócił na to uwagę jeden z krytyków katolickich: „Konwicki nie jest pisarzem bliskim chrześcijaństwu, przynajmniej w potocznym rozumieniu tej bliskości, gdy bowiem uprzytomnić sobie jak jest bliski człowiekowi, ta pozornie nieprzebyta przepaść staje się dziwnie niegroźna” (Mieczysław Kurzyna, Tadeusz Konwicki, „Kronika wypadków milosnych”, „Słowo Powszechne” 1974 nr 169).

38. W każdej książce Konwickiego występuje kobieta zła, niebezpieczna dla bohatera (zob. przypis następny) - to, że jest niebezpieczna, może być zasygnalizowane równie dobrze aluzją do biblijnej Ewy (Sennik współczesny), jak i faktem, że pracuje ona w milicji (Nic albo nic).

39. Takie pary kobiet występują nawet w książkach, których bohaterami są dzieci: w Dziurze w niebie będzie to kochająca się nieszczęśliwie w Polku Paćka i lekceważąca jego miłość Wisia Pucialłówna; w Zwierzoczłekoupiorze - Majka z sąsiedniego podwórka i kapryśna Ewa (i w tym wypadku mamy prawo do traktowania tego imienia jako aluzji do kuszenia Adama) z egzotycznego, podwileńskiego świata. W „dorosłych” powieściach rzecz ma się następująco: w Senniku współczesnym j est to „czarownica” Justyna (przewrotna aluzja do Karpińskiego??) i sklepowa Regina, która wręcz oświadcza Pawłowi, że chciałaby się za niego wydać, aby rozwiązać problem swojej i jego samotności; w Nic albo nic sąsiadka Darka, pani Niusia, zapraszająca go na śniadania („są pyszne bułeczki, tylko mleka nie ma” - N. 77) i oświadczająca wręcz: „ - Och, jak ja pana lubię. Schrupałabym sobie od rana. Pan musi się ze mną ożenić, musi!” (N. 77) - przeciwstawiona jest groźnej, choćby z powodu wykonywanej funkcji, milicjantce Elżbiecie; w Kronice wypadków miłosnych Wicio odrzuca miłość Grety (Gretchen!!!), wybierając dumną pułkownikównę Alinę.

40. Wielu krytyków sądzi, iż miłość u Konwickiego przedstawiana jest jako mit - zob. np. H. Zaworska, dz. cyt.; M. Orski, dz. cyt.; Maria Janion, Szalona milość na Litwie, „Literatura” 1974 nr 48; Julian Rogoziński, Lilija przy dolinach, „Literatura” 1974 nr 48. Przekonanie to wydaje się z ducha Realizmu bez granic Rogera Garaudy; ja bylbym raczej skłonny zgodzić się z polemizującym z francuskim badaczem - Stefanem Żółkiewskim, który w swoich Zagadnieniach stylu (Warszawa 1965) obala tezę Garaudy’ego o tożsamości mitu i sztuki, pisząc, że mitotwórca konstruuje swój zespół przedmiotów i zdarzeń po to, by urzeczywistnić strukturę arbitralną, podczas gdy artysta odsłania wspólną strukturę indywidualnych przypadków ludzkich i poszczególnych losów, nadając im przez to sens (por. tamże, s. 101). Sądzę, że w przypadku Konwickiego mamy właśnie do czynienia z sytuacją artysty.
.
41. Nie znamy ani wyglądu zewnętrznego, ani zawodu głównych bohaterów, nie wiemy, czym się w życiu zajmują. Nie sposób wnioskować o ich cechach charakteru, skoro przeważnie akcja zastaje ich w sytuacji dziwnej, nietypowej, której sami do końca nie rozumieją. Jedyny względnie logiczny sposób ich charakteryzowania to psychoanaliza, która potraktowałaby wymyślane przez narratorów - bohaterów historię jako ewokację ich psychiki, a następnie zbadała sobie właściwymi metodami. Pomijając już dyskusyjną przydatność psychoanalizy w badaniach literackich w ogóle, tu trzeba ją odrzucić dlatego, że przy jej pomocy zbadałoby się raczej samego pisarza niż jego bohaterów.

42. Miłość romantyczna to oczywiście problem niesłychanie szeroki; tu chcialbym ograniczyć się do wskazania na niespełnialność jako generalną cechę miłości bohaterów Konwickiego, cechę milości romantycznej. Szersze uwagi na ten temat w przypisie następnym.

43. W Kronice wypadków miłosnych oprócz kilkunastu gazetowych wstawek opisujących tragiczne historie miłosne, spełnienie uczucia Wicia i Aliny połączone jest z zaplanowanym przez nich wspólnym samobójstwem. Podobną sytuację odnajdujemy również w Nic albo nic, gdzie powrót do rodzinnej doliny, akt płciowy i samobójstwo następują niemal jednocześnie. Również spelnienie milości Darka i Elżbiety kończy się śmiercią bohatera, w Senniku zaś zaraz po zdobyciu przez Pawla Justyny mieszkańcy miasteczka dokonują na nim linczu. Oczywiście w dwu ostatnich wypadkach nie możemy mieć pewności, czy następstwo czasowe omawianych wydarzeń jest jednocześnie następstwem przyczynowo - skutkowym, czy post hoc znaczy tutaj propter hoc, ponieważ jednak takich zbiegów okoliczności jest kilka, nasze rozumowanie wydaje się uprawnione.
Wbrew jednak pozorom owo połączenie miłości i śmierci nie jest u Konwickiego świadectwem silnych związków z literaturą romantyczną; pozwala to sobie uzmysłowić rozdział „Zbrodnie miłości albo dwuznaczność erotyzmu” z książki Marii Janion Romantyzm. Rewolucja. Marksizm, Gdańsk 1972, s. 370 - 385. Z rozważań autorki, charakteryzującej powieść grozy, nazywaną też powieścią gotycką, wynika, iż związek między miłością a zbrodnią (śmiercią) jest w tej powieści związkiem przyczynowo - skutkowym, opierającym się na założeniach religii chrześcijańskiej. Człowiek nie umie okiełznać swoich popędów, przez co grzeszy, więc spotyka go kara.
U Konwickiego natomiast (poza Godziną smutku) nigdy nie mamy do czynienia z sytuacją, w której bohaterowie mieliby jakiekolwiek obiekcje moralne wobec swojej miłości. W Senniku współczesnym Paweł uwodzi żonę Józefa Cara, swojego antagonisty,ale jak gdyby sam tego nie zauważa, nie czuje, iżby przekraczał jakieś normy moralne, co wydaje się istotną cechą romantycznych realizacji połączenia miłości i śmierci.

44. Dzieje się tak dlatego, że wydarzenia te są jednocześnie wymyślane i opisywane - zwracaliśmy już na to uwagę w przypisie 19. Warto dodać, że Głowiński (dz. cyt., s. 209) uważa taką jednoczesność za niemożliwą „jeśli pojmować ją całkowicie dosłownie, bo wymagałoby to symultanicznego traktowania działań i relacji o nich”. Właśnie z taką nie przewidywaną przez badacza sytuacją mamy do czynienia w twórczości Konwickiego.

45. Jest to - żeby strawestować formulę Bachtina - odwrócenie się od cudzego słowa. Szeroko rozważamy ten problem w przypisie 54.

46. Oczywiście jest to kolejna iluzja: skoro Konwicki z uporem dezawuuje narratorów kolejnych książek, podporządkowując ich jakimś „nad - narratorom” tym samym przypomina czytelnikom, że prawda literacka jest zupełnie umowna i nie ma żadnego powodu, abyśmy uznawali tych nad - narratorów za j a k o ś c i o w o różnych od narratorów zwykłych, są oni bowiem zupełnie tak samo przez pisarza wymyśleni. Istniejące między nimi hierarchie mają więc znaczenie jedynie wewnątrz tekstu.

47. Oczywiście twierdzenie, że powieści Konwickiego mają charakter liryczny, jest pewnym nadużyciem, niemniej jednak wydają się one znacznie bliższe liryce niż epice. Można by w tej sytuacji próbować stworzyć dla nich specjalne określenie rodzajowe, wydaje się jednak, że byłoby to mnożenie bytów ponad konieczną potrzebę. Szersze rozważania na ten temat w przypisie 54.

48. W tekstach krytycznych bywał niekiedy Konwicki obarczany odpowiedzialnością za „niewłaściwe” zachowanie swoich bohaterów lub wręcz; z nimi identyfikowany. Chwyt ten stosowano głównie z okazji Wniebowstąpienia i Nic albo nic, usiłując zdyskredytować pisarza w oczach czytelników jako - najprawdopodobniej - pijaka i zboczeńca.
Tego rodzaju sugestie można wyczytać w następujących tekstach krytycznych: Julian Przyboś, Desperacjonizm, czyli kult rozpaczy, „Miesięcznik Literacki” 1968 nr 9; Stanisław Jeżyński, Wejście w kraj, czyli w rynsztok wstąpienie, „Żołnierz Wolności” 1968 nr 22; Janusz Wilhelmi, Nerwica?, „Kultura” 1968 nr 2; Alfred Łaszowski, O Konwickim, „Słowo Powszechne” 1972 nr 53 (w tym tekście porównanie Konwickiego z Céline’em).

49. Niezwykle charakterystyczna jest parodia tzw. stylu literackiego w Dziurze w niebie, gdzie posługuje się nim w mowie i w piśmie bardzo przez głównego bohatera nielubiany Zenuś Dobrzynkiewicz:
„-Nie znam się na waszym ordynarnym słownictwie. Jeśli natomiast chcecie, mogę wam odczytać fragmenty mego wypracowania domowego. (...) O, mam. Tu, to właśnie jest interesujące od strony formalnej: «I poszli nasi chłopcy w bój, w śmiertelną krwawą walkę o wolność ukochanej ojczyzny. Przebiegali bory, lasy, przemierzali drogi i wertepy, miedze i żyzne pola, rosząc ziemię ojczystą rubinowymi kropli posoki...» Nie, to ostatnie nienadzwyczajne, będę musiał jeszcze przepracować. Rozumiecie: chciałem uniknąć powtórzenia słowa krew,ale ten archaiczny narzędnik brzmi trochę sztucznie, jak uważacie?” (D. 12).

„Odczytam wam fragmenty wypracowania domowego o wiośnie, które zadane jest na przyszły tydzień. (...) Słuchajcie: «Ledwie bociany, te nasze kmiece zwiastuny wiosny, przepłyną nad łąkami i polami ziemi ojczy...»” (D. 104 - 105).
„Na werandzie spacerował Zenuś z uniesioną wdzięcznie dłonią. Na stole leżała biała kartka, do której często zaglądał.
«Dlaczego smutno mi śród kwiecia, dlaczego błąkam się samotny? Dlaczego serce żal mi ściska, dlaczego życia dni nie liczę?» - deklamował modulowanym głosem. Przystanął kolo balustrady, wsparł się na niej i zamknął powieki. - «Nie powiem tego dzisiaj, nie rzeknę słowa prawdy. Może na grobie moim czarnym wyrytą znajdziesz tajemnicę».
Umilkłszy, trwał chwilę z zamkniętymi oczami. Potem nagle je otworzył, zatarł z satysfakcją rączki i powiedzial:
Doskonale. Jutro poszukamy rymów” (D. 283 - 284).
Rozumiem przecież wszystko doskonale. (...) Jemu zawsze było mało, nie znal swojej miary i swego miejsca. Oto właśnie trafnie rzecz sformułowałem. Przypomnij mi, mamo, żebym to wieczorem zapisał” (D. 322).
Postać Zenusia i jego literackie ambicje mają wagę tym większą, że Dziura w niebie od początku do końca, samym już swoim gatunkiem literackim, parodiuje epikę. Zenuś zaś to „poeta fałszywy”; takich „poetów fałszywych” możemy znaleźć w książkach Konwickiego więcej : oprócz opisanego w Nic albo nic właśnie w tej roli Juliana Przybosia (zob. s. 40 niniejszej pracy) mamy dwie tego typu postacie we Wniebowstąpieniu - pisarza Bernarda Łotysza i pierwszy z „wariantowych życiorysów” głównego bohatera (por. W. 20 - 26).
Wszystko to są wyrażone implicite sądy Konwickiego o sensie literatury.


50. Wydaje się, że jest to przetworzona w pijacką rozmowę jedna z myśli Pascala. Por. Blaise Pascal, Myśli, 460, Warszawa 1972.

51. Oprócz zwrócenia uwagi na poetykę oniryczną, opierającą się właśnie na niepełnej tożsamości świata przedstawionego, trzeba również podkreślić, że narratorzy kolejnych powieści, tworząc najrozmaitsze sytuacje, których są bohaterami, uciekając od swojej rzeczywistości, codzienności, chcą w istocie dokonać właśnie samookreślenia.
Zadają pytania o to, kim byli, kim są, kim mogliby być. W żadnej powieści Konwickiego nie jest powiedziane, kim jest naprawdę narrator, jaki jest jego zawód, czy ma rodzinę, jak wygląda. Słowem - brak właśnie ich dowodów tożsamości. Nie chodzi tu przecież jednak tylko o dane, które można wpisać do dowodu osobistego; tego typu nietożsamości występują tuż pod powierzchnią narracji i dotyczą - jak np. w Senniku współczesnym - postaci marginesowych: hrabiego Paca, który jest Kowalskim z biednej rodziny, torowego Dębickiego, który jest szefem UB Dobasem, proroka Józefa Cara, który jest działaczem komunistycznym, partyzanta Jasia Krupy, który jest Żydem.
Głębsza jest nietożsamość głównych bohaterów, którzy nie mogą zgodzić się sami ze sobą, którzy nie akceptują samych siebie z różnych okresów swojego życia, nie mogąc jednak odrzucić fragmentu swojej biografii czy swojej osobowości.

52. Sądzę, że dla pełniejszego rozumienia twórczości Konwickiego warto wprowadzić termin topos prywatny. Gdy bowiem przez topos rozumiemy obraz powtarzający się w twórczości różnych pisarzy w różnych krajach i epokach (zob. na ten temat świetne studium Jarosława Marka Rymkiewicza Myśli różne o ogrodach. Dzieje jednego toposu, Warszawa 1968), przez topos prywatny należałoby rozumieć obraz powtarzający się w twórczości jednego pisarza, wyrosły na gruncie jego doświadczeń osobistych i powtarzający się w różnych jego utworach. Na naszym terenie interesującą analizę literacką zjawiska powstawania takich prywatnych mitów czy toposów znaleźć można w popularnej książce Melchiora Wańkowicza Ziele na kraterze. Rzecz jasna, takich przykładów można podać znacznie więcej, nieraz bowiem były analizowane czy przynajmniej notowane przez pisarzy - przypomnijmy „siedzenie na kamieniach” Toni i Tomasza Buddenbrooków z powieści Tomasza Manna.
Toposy prywatne nie byłyby więc ani odniesieniem do wzorów kultury, ani ekspresją zbiorowej nieświadomości rozumianej w duchu Junga,ale pewnego rodzaju skrótem myślowym czynionym przez pisarza.
Dla interpretacji twórczości Konwickiego jest bardzo istotne, aby tych prywatnych toposów (a więc obrazów skrótowych, syntetycznych) nie brać za obrazy panoramiczne, mające na celu przedstawienie danego wycinka rzeczywistości. Migotliwość znaczeń tych toposów można porównać ze znaczeniem poszczególnych kart w kabale: gdzie ta sama karta znaczy zupełnie odmiennie w różnych konfiguracjach.
Toposy prywatne w twórczości Konwickiego mają - podobnie jak karty w kabale - różną wagę: oto znajdujemy wśród nich np. topos rozumnej kury. W Dziurze w niebie będzie to kura Zazula nieodmiennie towarzysząca dziadzi Linsrumowi, ale - choć uczłowieczona - nie nastawiająca się na kontakt ze światem zewnętrznym, zainteresowana tylko „sprawami konsumpcji”. W późniejszym o lat dziesięć Zwierzoczłekoupiorze realizacją tego samego toposu prywatnego jest kurczak Cipun, obdarzony podobnymi cechami charakteru; gdy jednak postawa Zazuli była moralnie obojętna, żywiący się odpadkami z pańskiego stołu Cipun nie cofa się już przed donosicielstwem jako środkiem zaspokojenia swoich potrzeb konsumpcyjnych. Jeżeli dodamy, że Zazulę opisywał Konwicki w roku 1958, a Cipuna w 1968, będziemy musieli się zgodzić, że i topos kury ma pewne znaczenie dla interpre¬tacji twórczości pisarza.
Nierównie większej wagi jest oczywiście topos doliny, nie mający moim zdaniem w żadnym wypadku znaczenie archetypicznego - jest to ta sama, znana pisarzowi z dzieciństwa dolina, która jednak w różnych książkach uzyskuje skrajnie odmienne znaczenia, może być i Doliną Jozafata, i Arkadią, i centrum ludzkiego piekla.
Jak widać z powyższych uwag, zwracając uwagę na „toposy prywatne” w twórczości Konwickiego, daleki jestem od stanowiska francuskiej krytyki tematycznej (Jean - Paul Weber, Georges Poulet, Jean - Pierre Richard, Charles Mauron, Jean Rousset, Jean Starobinski - wybór ich tekstów można znaleźć w języku polskim w następujących książkach: Współczesna teoria badań literackich za granicą, tom 2, oprac. Henryk Markiewicz, Kraków 1972; Antologia współczesnej krytyki literackiej we Francji, oprac. Wojciech Karpiński, Warszawa 1974, oraz w„Pamiętniku Literackim” 1971 z. 2. Tamże omówienie tego nurtu krytyki pióra Michała Głowińskiego). Generalnie rzecz biorąc, krytyka tematyczna przywiązuje do niezwykle drobnych szczegółów utworu literackiego ogromne znaczenie, podobnie jak freudowska psychoanaliza do czynności pomyłkowych, i jest skłonna odrzucać w sposób dość kategoryczny to, co pisarz świadomie w swoim dziele umieścił, a zajmować się głównie problematyką, która niejako niepostrzeżenie przedostała się do utworu z podświadomości pisarza.
W swoim Wprowadzeniu do psychokrytyki Charles Mauron (Współczesna teoria badań literackich..., s. 392 - 419) posuwa się do stwierdzenia, że dla krytyki tematycznej interesujące są właściwie tylko neurotyczne osobowości twórcze, zaś uważany za najwybitniejszego przedstawiciela kierunku Jean - Paul Weber w Obszarach tematycznych (Antologia wspólczesnej krytyki literackiej..., s. 399 - 421) odrzuca porządek twórczy jako sztuczny na rzecz tematycznego, który jest podświadomy, więc naturalny. Mówi, że zadaniem krytyki tematycznej jest „zbadać całość dzieła i starać się zredukować je cale, o ile to możliwe, do proponowanej tematyki” (tamże, s. 407).
W przeciwieństwie do przedstawicieli krytyki tematycznej interesuje mnie świadomość twórcy i staram się ujawnić to, co w dziele przez twórcę zakodowane.

53. Można by to twierdzenie posunąć jeszcze dalej - może Konwicki atakuje nie tyle realizm, ile realność, rzeczywistość, taką, jaką się j ą codziennie widzi. Ile banału j est w realistycznym opisie li¬terackim, ile zaś w samej rzeczywistości, w której powtarza się bezustannie to samo ( jak w cytowanym na s. 32 fragmencie Nic albo nic), o czym zresztą jesteśmy codziennie dokładnie informowani przy pomocy dziennika TV (szydzi z niego pisarz w Zwierzoczłekoupiorze: Z. 66 - 67).
Zwróćmy uwagę, że Konwicki w swoich powieściach tworzy nie tylko specyficzną konwencję literacką,ale też - zyskującą dzięki niej byt rzeczywistość odmienną od zwyczajnej, codziennej.
Konwickiemu nie wystarcza nie tylko wąsko, formalnie pojęty realizm Watta, eksplikowany na przykładach takich pisarzy jak Fielding, Richardson czy Defoë; z Lukácsowskiej definicji realizmu chciałby usunąć i Tołstoja, i Balzaca, pozostawiając jedynie Hoffmanna. Z tego właśnie względu zwracałem we wstępie uwagę na ograniczoną przydatność kategorii realizmu w rozważaniach o twórczości Konwickiego.

54. Jest to charakterystyczne dla literatury, którą Bachtin określa mianem skarnawalizowanej (zob. M. Bachtin, Tvorcestvo François Rabelais, Moskva 1965, s. 3 - 67, w cytowanej edycji polskiej, nas. 57 - 126, atakże: M. Bachtin Problemy poetyki Dostojewskiego, Warszawa 1970, tlum. Natalia Modzelewska, s. 157 - 271).
Nie będąc w pełni przekonany, czy utwory Konwickiego należy zaliczać do tego typu literatury, ograniczę się do zwrócenia uwagi na te elementy jego twórczości, które - w ramach koncepcji Bachtinowskiej - kazałyby ją zaliczyć do literatury skarnawalizowanej, jak również i te, które by ją od tej literatu¬ry różniły.
Za podstawowy gatunek literatury skarnawalizowanej uważa Bachtin menippeję, którą precyzyjnie charakteryzuje, a której wiele cech można znaleźć w twórczości Konwickiego. Spróbujmy te podobieństwa wskazać.
„Bardzo ważną właściwość menippei stanowi organiczne zespolenie swobodnej fantastyki, symboliki, a czasem i elementów mistyczno - religijnych, z jednej strony, i krańcowego (w naszym odczuciu rażącego) n a t u r a l i z m u s p e l u n k o w e g o - z drugiej” (M. Bachtin, Problemy poetyki Dostojewskiego, dz. cyt., s. 177).
Przejawem swobodnej fantastyki w książkach Konwickiego jest przede wszystkim konstytutywny dla ich poetyki fakt, że ich akcja jest wymyślana, nie zaś referowana przez narratorów. Elementy fantastyki odnajdujemy też w Zwierzoczłekoupiorze - mówiące ludzkim językiem zwierzęta, przenoszenie się przez bohatera w czasie i przestrzeni to przecież podstawowe chwyty literatury fantastycznej.
Elementy mistyczno - religijne znajdujemy w Senniku współczesnym (Józef Car i jego sekta religijna), we Wniebowstąpieniu - oprócz tytułu - cytaty z Księgi Hioba i Apokalipsy wg św. Jana oraz w Nic albo nic - również cytaty z Apokalipsy, a także pielgrzymka do Bożej Woli. Maria Janion twierdzi ponadto, że również samobójstwo Wicia i Aliny w Kronice wypadków miłosnych ma charakter komunii (zob. M. Janion, Szalona miłość na Litwie, dz. cyt.).
Naturalizm spelunkowy jest niezmiernie istotnym elementem Wniebowstąpienia, które w większej części dzieje się właśnie w spelunkach, przykłady jego można też znaleźć w Nic albo nic, a nawet w Kronice wypadków miłosnych (zob. przypis 139).
„Śmiałość fikcji i fantastyki - pisze Bachtin - łączy się w menippei z wyjątkowym uniwersalizmem filozoficznym i z krańcowo kontemplacyjnym ujęciem świata. Menippeja - to gatunek poruszający «problemy ostateczne»” (tamże).
Powieści Konwickiego niewątpliwie poruszają problemy ostateczne, filozoficzne, a postawa kontemplacyjna charakterystyczna jest dla ich bohaterów - narratorów, bardzo często obserwujących świat z zewnątrz, z nietypowego dla człowieka dystansu. Jest to następna cecha menippei, która często jest opisem „obserwacji dokonanych z jakiegoś niezwykłego punktu, na przykład z dużej wysokości, co zmienia wszystkie proporcje i skalę zarówno przedmiotów, jak zjawisk” (tamże, s. 179).
Zacytujmy charakterystyczny fragment ze Zwierzoczłekoupiora:
„ Jesteśmy tylko stworzeniami trochę bardziej rozwiniętymi pod pewnymi względami od innych. Nie znamy swego początku i nie znamy końca. Drepczemy prawie w miejscu popychani nie za mocno instynktem życia. A ten cały instynkt wcale nie jest dany od Boga i nie ma w nim nie wspaniałego ani cudownego. To po prostu jakaś cecha, która pozwoliła temu pierwotnemu życiu przetrwać. To my sami tyl¬ko ten fakt swego istnienia chcemy jakoś przyozdobić i upiększyć. Dlatego wymyśliliśmy tyle pięknych pojęć, wyobrażeń i slow. A gdyby tak któreś z was m o g 1 o s i ę u n i e ś ć na paręset kilometrów w niebo i stamtąd przyjrzało się przez lunetę ludziom, toby zobaczyło mrowie istotek rozbieganych w bezsensownym ruchu, istotek zabijających się bezradnie na szosach, ginących na morzu albo pod ziemią, istotek popadających raptem w furię gniewu, innym razem szalejących z radości, to znów zamierających w otępieniu. Zobaczylibyście też, że nie ma właściwie granicy między życiem a śmiercią” (Z. 185 - 186).
Przykładem tego rodzaju perspektywy będzie również zakończenie Wniebowstąpienia - widok ze szczytu Pałacu Kultury. Innego rodzaju realizacją tego samego zamierzenia twórczego będzie postać boga - narratora w Kronice wypadków miłosnych, mówiącego nawet, że Ziemia należy do „prowincjonalnej galaktyki” (K. 98).
Generalnie natomiast książki Konwickiego pisane są z perspektywy o b c e g o - obcy jest w miasteczku Paweł z Sennika współczesnego, obcy przez swoją utratę pamięci narrator Wniebowstąpienia, obcy w świecie dorosłych jest przez swój wiek Piotr ze Zwierzoczłekoupiora, jak i „nad - narrator” tej książki, którego choroba wyobcowuje ze świata dzieci. O obcości spowodowanej przez chorobę traktuje następny rozdział niniejszej pracy.
Z tą właśnie chorobą - epilepsją - wiąże się kolejna cecha charakterystyczna menippei: „W menippei po raz pierwszy pojawia się również to, co nazwać by można eksperymentatorstwem moralno - psychologicznym: ukazanie niezwykłych, nienormalnych stanów psychicznych człowieka - wszelkiego ro¬dzaju szaleństw («tematyka maniakalna»), rozdwojenia jaźni, wybujałego marzycielstwa, osobliwych snów, namiętności na pograniczu szaleństwa, samobójstw itd.” (M. Bachtin, Problemy. 179).
O snach i samobójstwach w powieściach Konwickiego mówiliśmy już szeroko, o rozdwojeniu jaźni mówimy w rozdziale następnym.
„Bardzo znamienną cechą menippei są epizody skandalów, ekscentrycznych zachowań, niestosowanych wypowiedzi i przemów (...)” (tamże, s. 180) - właściwie wszystkie powieści Konwickiego obfitują w takie właśnie skandale i w ekscentrycznych bohaterów.
„Menippeję cechuje także szerokie zastosowanie przytoczeń innych gatunków: nowel, listów, wystąpień oratorskich, sympozjonów itp. (...)” (tamże, s. 181).
U Konwickiego realizuje się to przez rozłamywanie się narracji prowadzonej w jednej książce w różnych osobach gramatycznych i przez różnych narratorów, poprzez wtręty o charakterze lirycznym (liryczne „ćwiczenia pamięci” we Wniebowstąpieniu, autokomentarz narratora Kroniki wypadków miłosnych etc.), a także przy pomocy bardzo starego chwytu literackiego ze znalezionym rękopisem w Nic albo nic.
Bachtin podkreśla także satyryczno - parodystyczny charakter menippei, należącej do „ludowej kultury śmiechu” (tak przekładam pochodzący z pracy o Rabelais termin „narodnaja smiechovaja kultura”). Elementy satyryczno - parodystyczne są typowe dla twórczości Konwickiego (zob. s. 36 - 40 niniejszej pracy).
Mimo wszystkich wymienionych wyżej cech menippei, jakie znaleźć możemy w twórczości Konwickiego, wydaje się, że istnieje bardzo poważna różnica między nią a wszelkimi menippejami, od starożytnych a ż po Dostojewskiego. Chodzi mianowicie o to, że wszystkie menippeje są dokumentnie zdialogizowane, przez co mają charakter eksplikatywny, podczas gdy w powieściach Konwickiego wszystkie typowe dla menippei problemy czy tematy nie są poruszane wprost, eksplikowane przez bohaterów czy tym bardziej narratorów,ale najczęściej tkwią w tych powieściach implicite. Dobrym przykładem może być tutaj padaczka: podczas gdy u Dostojewskiego wiele się o niej mówi, u Konwickiego podawane są tylko jej objawy, bez wymieniania nazwy choroby, bez napomknienia nawet, że bohater jest na coś chory (szerzej na ten temat - w rozdziale następnym).
Bachtin podkreśla, że rodzajowa nowość menippei polegała na jej polifoniczności, na wprowadzeniu do literatury elementu dyskusji, jednoczesnego oglądania tego samego faktu z różnych stron. Zarówno w menippejach antycznych, jak i nowożytnych, u Rabelais’go, Voltaire’a czy Dostojewskiego dyskusyjność ta realizowała się w dialogu mającym za najdawniejszy wzór dialogi Platona.
U Konwickiego mamy do czynienia z monologiem czy raczej monologami narratorów (dlatego nie wahamy się mówić o l i r y c z n y m charakterze jego powieści), umiejących w swoim j e d n y m g ł o s i e p r z e d s t a w i ć j e d n o c z e ś n i e g ł o s y r ó ż n e. Są to jednak różne glosy j e d n e j osoby, narratora - brzuchomówcy, nieustannie świadomego, że stwarza tylko pozory wielogłosowości. Narratorzy popaździernikowych powieści Konwickiego - zupełnie odwrotnie niż nar¬ratorzy i bohaterowie powieści Dostojewskiego o d w r a c a j ą s i ę o d o b c e g o s ł o w a: jest to zrozumiałą reakcją na bezustanne pouczenia, jakim ulegał pisarz w pierwszym okresie swojej twórczości. Później okazało się, że ci, którzy go pouczali, mylili się lub po prostu kłamali i Konwicki postanowił ufać wyłącznie sobie, doszedł do przekonania, że prawdę o świecie można mówić tylko w imieniu jednostki, w imieniu siebie samego dlatego tak kategorycznie podporządkował przedstawiany świat swoim narratorom.
Zwróćmy uwagę, że Dostojewski znajdował się w zupełnie innej sytuacji społecznej niż Konwicki: dla rosyjskiego pisarza doby samodzierżawia nastawienie się na cudze słowo bylo aktem humanistycznego protestu przeciw rzeczywistości głuchej na glosy skrzywdzonych i poniżonych biednych ludzi. Dla wychowanego w wolnościowych tradycjach mniej czy bardziej demokratycznie rządzonej Polski międzywojennej Konwickie¬go owo „nastawienie na cudzy głos” było nadepnięciem na gardło własnej pieśni - podobnie jak Majakowski uznał on tę potrzebę bezpośrednio po rewolucji, jaka się w Polsce dokonała, też podobnie jak Majakowski - przestał się po jakimś czasie z taką formułą godzić. W przeciwieństwie jednak do wielkiego rosyjskiego poety potrafił powstrzymać się od rozwiązania ostatecznego, choć nie przypadkiem przecież przez karty jego powieści przewijają się dziesiątki samobójców.
Tak więc Konwicki - pamiętajmy, wychowany na Mickiewiczu, Żeromskim i Conradzie - odrzucił cudze słowa mówiące mu, że Jednostka niczym, jednostka bzdurą”, i przyjął właśnie perspektywę jednostki. Pamiętajmy jednak, że narratorzy jego powieści to jednostki rozbite, pełne najrozmaitszych wątpliwości, zdepersonalizowane tak, że trudno ich narrację nazwać personalną, jak nazywamy narrację Dostojewskiego. Dodajmy, że stworzony przez Stanzla termin „narracja personalna” Die typischen Erzälugssituationen im Roman, Wien 1955, cyt. za Głowińskim, dz. cyt., s. 84 - 85) odnosi się do narracji trzecioosobowej, gdy - w przeciwieństwie do Dostojewskiego - Konwicki posługuje się z reguły narracją pierwszoosobową.
W powieściach Konwickiego nie chodzi o przedstawienie zespołu przekonań jakiejś postaci, jej sposobu widzenia i rozumienia świata (Wattowski realism of presentation), ile raczej o ukazanie niemożności zobaczenia i zrozumienia przez nią świata. Tym bardziej nie może być mowy o komentowaniu z zewnątrz owych postaci (Wattowski realism of assessment).
Przemawianie w pierwszej osobie,ale przez usta postaci fikcyjnej, której ograniczenia poznawcze powinien czytelnik skonstatować, jest praktyką stosowaną przez współczesnych humanistów dążących do powiedzenia prawdy o świecie, ale świadomych jej ograniczeń - przykładami niech będą dr Serenus Zeitblom z Doktora Faustusa Tomasza Manna i Pan Cogito z tomu wierszy Herberta pod tym samym tytułem.
U Konwickiego sytuacja poznawcza jednostki świadomej swoich ograniczeń jest na tyle skomplikowana, że nie ma mo¬wy o wychodzeniu poza tę jednostkę, o nastawianiu się na cudze słowo. Dlatego właśnie Konwicki tworzy powieści m o n o f o n i c z n e, opowiadane przez narratorów św i a d o m y c h p o l i f o n i c z n o ś c i i s y m u l t a n i c z n o ś c i ś w i a t a.

55. Akcja Wniebowstąpienia toczy się jak gdyby w czasie pozahistorycznym, czasie syntetycznym. Sugerowano się często obwolutą książki, wykonaną przez Jana Młodożeńca, stylizowaną na tytułową stronę „Expressu Wieczornego” Jest na niej podana dokładna data: sobota 8, niedziela 9 września 1966 r. Okazuje się jednak, że takiej daty w ogóle nie było, bowiem w 1966 roku 8 września wypadał we czwartek. W sobotę dzień ten wypadał w latach 1945, 1951, 1962 i 1973. Na obwolucie podany jest również numer „Expressu” - 224. Taki numer dziennika wychodzącego 6 razy w tygodniu nie może w żadnym roku wypaść 8 września; wypada on mniej więcej o tydzień później.
Oczywiście wszystkie te rozważania należy traktować jako nawias, są bowiem metodologicznie nieuprawnione: nie ma żadnych podstaw, żeby projektowaną przez innego artystę obwolutę książki traktować jako jej integralną część - jeżeli się jednak na ten nawiasowy wywód decydujemy, to dlatego, że ujawnione niekonsekwencje interesująco korespondują z podobnymi niekonsekwencjami samego utworu, a nawet poetyki pisarza.
Będący kanwą książki napad na bank na ul. Jasnej również nie miał miejsca w roku 1966,ale w 1964, i nie odbył się w przeddzień dożynek; nie było też w tym okresie paniki spowodowanej spodziewanym wybuchem wojny światowej (wydarzenia takie miały miejsce w roku 1962, podczas radziecko-amerykańskiego konfliktu w Zatoce Świń).
Przytoczone fakty świadczą dowodnie, że we Wniebowstąpieniu, podobnie jak w Senniku współczesnym, mamy do czynienia z rzeczywistością syntetyczną, łączącą w sobie elementy prawdziwe w różnych czasach i miejscach.

56. Stefan Żółkiewski (Ballada polska, dz. cyt.) twierdził, że odjazd bohatera ma charakter symboliczny, bowiem z doliny, z której chce się on wydostać, wyjeżdża pociągiem po zbudowanym przez siebie samego torze. Wniosek z tego taki, że wszystkie trudności i koszmary można (i trzeba) przezwyciężyć własną pracą.
O tym, że jest to raczej pociąg repatriacyjny, odjeżdżający nie znad Soły, ale raczej Wileńki, świadczą następujące fakty:

1) bohater odjeżdża za darmo,
2) nieznana jest stacja docelowa,
3) bohater stoi na platformie,
4) psuje się lokomotywa.

Oczywiście w tekście powieści znajdujemy też szczegóły, które pozwalałyby lokować ów pociąg nad Solą i w latach sześćdziesiątych, wiemy już jednak, że mamy do czynienia z senną kontaminacją różnych światów.

57. Zwróćmy uwagę, w jaki sposób łączy tu Konwicki kryzys przyrody (tzn. tak zwane ostatnio „zatrucie środowiska naturalnego”) z kryzysem ideologii: łącznikiem jest tu ekwiwokacja niebo jednocześnie oznaczać ma przestrzeń, powietrze i miejsce pobytu Boga i dusz zbawionych.
W ten sposób pisarz powoduje, że kryzys, który jest kanwą powieści (pierwsze zdanie Wniebowstąpienia brzmi: „Tuż przed oczami widziałem czarne litery leżące wspak. Nowy kryzys ś... - przesylabizowałem [...]”) jawi się jako wszechogarniający - od biologii po ideologię.
zupełnie zwyczajny, który nie jest jednym z nas.

58 Zwróćmy uwagę, że Konwicki - mimo wszystko, co go łączy z egzystencjalistami - nigdy nie czyni kanwą swoich powieści fabuł mitologicznych czy historycznych, jak np. Sartre czy Camus. Uczynienie bowiem glównym bohaterem dzieła Orestesa czy Kaliguli zbyt łatwo i zbyt automatycznie nadaje temu dziełu wymiar uniwersalny czy przynajmniej uniwersalistyczny Konwicki zaś star a się nie czynić nigdy bohaterem swojej powieści człowieka, który nie jest
59. Jak już zauważyliśmy (przypis 30), ani w Nic albo nic, ani we Wniebowstąpieniu nie ma żadnej informacji, że cytowane fragmenty pochodzą z Apokalipsy wg św. Jana. Oczywiście dla każdego, kto Apokalipsę czytał, rozpoznanie cytatu nie przedstawia żadnych trudności, zarówno ze względu na charakterystyczność stylu, jak i samej wizji. Warto tu jednak dodać, że Apokalipsa jest de nomine wspominana w Senniku współczesnym, w rozmowie Pawła z Józefem Carem (S. 185), nie jest tam jednak cytowana.

60. Jest to przykład użycia gotowego motywu - o tym problemie wspominaliśmy na s. 24 niniejszej pracy.

61. Zob. Julian Przyboś, Koszmary nocy, „Życie Warszawy” 1967 nr 306; S. Jeżynski, dz. cyt.

62. Zacytujmy obszerny fragment tej rozmowy dla zobrazowania niecodziennej sytuacji fabularnej Nic albo nic:
„-Bo ja panią sobie wymyśliłem. (...) Więc skreowałem sobie młodą kobietę o włosach koloru pereł, o bardzo jasnej cerze i różowych piąstkach, nie ustalając do końca jej osobowości i charakteru. Kazałem jej wziąć siebie na spytki, poddałem się jej badaniom, wyposażyłem ją w przewagę, aby tym milej prowadzić tę odwieczną, stale powtarzaną grę i bawić się tą grą, i przedłużać ją bez końca, i zdobić nowymi ornamentami w nieskończoność, nie, nie w nieskończoność, tylko do tego momentu, kiedy znużę się zmyśleniami i poprowadzę ciebie przez wyobrażoną raptem łąkę ku rzece gadającej w żywopłocie czarnych olch, ku rzece zapamiętanej z dzieciństwa na cale życie, ku rzece, nad którą dokonywałem zawsze wyimaginowanych kopulacji.
Ona patrzy w okno z czerwieniejącą powoli kratą. Jakieś ptactwo, pewnie szpaki, rajcuje zgielkliwie na ulicy.
- Więc co mam zrobić z panem? Wydać polecenie aresztowania czy puścić wolno?
- O nie. Za wcześnie na moją interwencję. Jeszcze ma pani prawo decydować w wymyślonej przeze mnie ogólnej determinancie.
- Nie spodziewałam się takiej pointy.
- To jeszcze nie pointa. .
- Ma pan dużo cierpliwości.
- Jeszcze pani do końca nie wymyśliłem. Jeszcze mi żal, że czegoś zapomniałem, że coś opuściłem. Mam ogromne ambicje, jeśli chodzi o panią. Boję się każdego nowego kroku, żeby nie strywializować, nie odczarować i nie pędzić na łeb na szyję do końca, do pointy.
- Zauważył pan, że kogoś panu przypominam” (N. 198 - 199).

63. Oto charakterystyczne fragmenty tej sceny:
„(...) Sto dwadzieścia złotych jeszcze nie pieniądz.
- Boże ty mój jedyny, sto dwadzieścia złotych nie pieniądz? To majątek, bogactwo, pól roku harować trzeba, żeby zebrać tyle grosza, Jezu najsłodszy.
- Uff, gorący i duszny dzisiaj wieczór - westchnął pan Maciejko.
- A ja jeszcze przy pracy; nocą do domu wrócę. Ech, los urzędnika - poskarżył się nieznajomy.
- I na czczo pan pewnie? - zatroskał się posterunkowy.
- Wiem, rozumiem. Co to ja chciałem powiedzieć? Człowiek wtedy i humoru nie ma, i przychylności dla ludzi postronnych. Homo homini lupus - przyświadczył melancholijnie nieznajomy.
A może troszeczkę smorodinówki? Sama nastawiałam zeszłego roku. Wędlinka jest dobra, domowa, ze swojego parsiuka. (...)
Potem nieznajomy przeżywał gwałtowny kryzys uczuciowy i moralny. Spadł z krzesła, bił głową o podłogę, aż wreszcie zabrał się do zdejmowania pieczęci założonych po trzeźwemu. Pan Maciejko interweniował, zrazu grzecznie i rozsądnie, później jednak w ferworze tej czynności prawie służbowej kopnął jakoś instynktownie i znienacka ogarniętego depresją psychiczną urzędnika. Czyn ten wywołał chwilową konsternację, potem gwałtowne przeprosiny, szloch obopólny, całusy z dubeltówki i nowy toast za ludzkość. (...)
Potem nagle rozległ się rumor gwałtownie odsuwanych krzeseł i obaj bez słowa, w raptownym przestrachu rzucili się do drzwi i wypadli na podwórze. Tu, zaplątawszy się w łańcuchu rozbudzonego i wstrząśniętego nadzwyczajnymi wypadkami Panfila, długo oraz beznadziejnie wycofywali się z poprzednich swych mniemań, obejmowali się delikatnie ramionami, płakali, lecz jednak nie mogli już w sobie zdusić lekkomyślnie zbudzonego lęku.
Później wyszli cicho na ulicę. Pan Maciejko wracał wszakże jeszcze niejeden raz po zapomniany pas, po teczkę nieznajomego, po jego formularze i pióro, a nawet portfel z dokumentami, który leżał na podłodze.
Dziadzia chrząkal jednostajnie, Pani Linsrumowa sprzątała stół wzdychając glośno.
- Łatwo powiedzieć: sto dwadzieścia złotych - rzekła w którymś momencie. - Dla jednych to zabawa, dla drugich majątek” (D. 238 - 242).

64. Takim żartem jest nadanie bohaterom Wniebowstąpienia nazwisk derywowanych od nazw narodów krajów demokracji ludowych, czy, inaczej, narodów, które w różnych okresach wtapiały się w naród polski: Niemiec, Słowakiewicz, Łotysz, Czech, Litwiniec, Madziar, Rusek, Kozak. Tylko jedno nazwisko wyłamuje się z tego zbioru: Turek.

65. Oczywiście tego typu żarty mają też i drugie znaczenie: mają one sugerować, podobnie jak omawiane już bogactwo szczegółów, że Konwicki dokonuje werystycznego opisu świata, myląco sugerować dosłowną prawdziwość świata przedstawionego w jego powieściach. Oto bowiem istnieje pewien związek między scenarzystą filmu, w którym ma zagrać Piotr, a przyjacielem pisarza, Jerzym Broszkiewiczem, autorem powieści Wielka, większa i największa, na podstawie której w roku 1963 zrealizowano jedyny bodaj w Polsce film science - fiction dla dzieci. Można również zauważyć pewne podobieństwa między reżyserem filmu a Jerzym Kawalerowiczem i glówną aktorką a Lucyną Winnicką. Bliższa znajomość światka filmowego pozwolilaby niewątpliwie na odnalezienie pierwowzorów i innych charakterystycznych postaci powieści.

66. Julian Przyboś, Koszmary nocy, dz. cyt.

67. Henryk Bereza, Zstąpienie na ziemie.w „Tworczosc” 1968 nr 3.

68. Postawmy kropkę nad i:. toczy się ona w latach 1968 - 1970, w tym bowiem roku Konwicki ukończył Nic albo nic. Złożyło się nieszczęśliwie, że powieść ta ukazała się na pólkach księgarskich niemal równocześnie z wiadomością o śmierci Przybosia.

69. Krytyka ówczesna miała o to zdecydowane pretensje do pisarza, zgłaszane zresztą z diametralnie różnych pozycji. Zob. np.: Wacław Sadkowski, „Władza- powieść o walce z gomulkowszczyzną” , „Słowo Ludu” 1954 nr 121 (artykuł ten przedrukowało wiele innych dzienników prowincjonalnych); Grzegorz Lasota, „Władza” czyli w stronę realizmu, „Nowa Kultura” 1954 nr 21; Andrzej Wasilewski, Powieść o polityce, „Trybuna Ludu” 1954 nr 233; Wincenty Kos, Tertium non datur, „Tygodnik Powszechny” 1954 nr 23; Zygmunt Lichniak, List o „Władzy” , „Dziś i jutro” 1954 nr 22; Jan Strzelecki, Dramaturgia polityczna,„Nowa Kultura” 1954 nr 22; Andrzej Kijowski, Czy literatura zagraża polityce? , „Życie Literackie” 1954 nr 19; Henryk Bereza, „Władza”, „Twórczość” 1954 nr 5.

70. We wczesnych powieściach Konwickiego aktywizm ten wypływał z istoty socrealizmu i wyrażał się podejmowaniem przez bohaterów działań mających na celu - mówiąc najogólniej - naprawienie, czy przynajmniej poprawienie świata. W powieściach późniejszych manifestuje się on na dwa sposoby: w młodości bohaterów jest podejmowaniem konkretnych działań mających zmienić los zarówno ich samych, jak też i otoczenia, w wieku dojrzałym zaś jest to raczej aktywność intelektualna, mająca charakter zastępczy wobec wymienionej poprzednio.
71. Celowo nie używam w tym miejscu pojęcia„światopogląd” wydaje mi się bowiem, iż posiadanie koherentnego zespołu przekonań o świecie, opartego na wybranej i przyjętej ideologii, było odziałem bardzo nielicznych jednostek spośród tysięcy młodych ludzi z pokolenia Kolumbów. Mówię tu oczywiście o stanie ich świadomości w latach wojny; sądzę, że o światopoglądzie tego pokolenia można mówić dopiero w odniesieniu do okresu powojennego.

72. Cytujemy dalej wzięte z Sennika współczesnego określenie Popiołów jako „biblii pokolenia” (S. 86).

73. O znaczeniu Conrada dla pokolenia Konwickiego napisano bardzo wiele; ostatnio interesujący szkic poświecił tej kwestii Jan Józef Szczepański (W służbie Wielkiego Armatora, w: tegoż, Przed nieznanym trybunałem, Warszawa 1975). Konwicki o Conradzie bezpośrednio nie wspomina, jednak we Wniebowstąpieniu można znaleźć przejrzyste aluzje do tego właśnie pisarza jako jednego z nauczycieli pokolenia:
„(...) na ścianach mojego pokoju, między widokówkami z San Michele doktora Munthe, wiszą zdjęcia najsłynniejszych sportowców, jak Nurmiego, Joe Louisa czy Borotry. Zajmuję się więc po trochu aktualną literaturą, a także sportem, ciekawią mnie nowe odkrycia biologiczne, lecz również i jamboree harcerskie. (...) Od razu znajduję odpowiednie towarzystwo chłopców oraz dziewcząt podobnych do mnie: wyszczekanych, inteligentnych, uprawiających skauting, chowanych na literaturze angielskiej,ale również i na rodzimej” ( W. 208 - 209).
Jak już powiedziałem, w calej twórczości Konwickiego nazwisko Conrada nie pada - ale też i nie może paść; poetyka tych powieści opiera się na niedopowiedzeniach, a użycie tego właśnie nazwiska - szczególnie w aspekcie powojennych dyskusji o roli Conrada dla tego pokolenia - byłoby na jej tle publicystyczną łatwizną.
Dodajmy, że cytowany fragment Wniebowstąpienia pochodzi z jednego z „wariantowych życiorysów” bohatera powieści, tego mianowicie, który kulminuje zdradą towarzyszy dokonaną na Gestapo, aby potem przez 20 lat owocować wyrzutami sumienia. Trudno zanegować asocjacje między tym życiorysem a historią Jima.

74. Zob. Zbigniew Herbert, Pan Cogito, Warszawa 1974, szczególnie wiersz Przesłanie Pana Cogito.
75 Przekonanie to wskazuje związki, jakie łączą pisarstwo Konwic¬kiego z pisarstwem Dostojewskiego. Wspominaliśmy już o nich w przypisie 54, będzie też o nich mowa w rozdziale następnym.
Warto też przypomnieć w tym miejscu cytowane już (przypis 37) zdanie Kurzyny, że Konwicki jest pisarzem bliskim chrześcijaństwu właśnie przez swój stosunek do człowieka.


76. Wydaje się, że Pan Cogito to postać tragicznego humanisty za wszelką cenę. Nie chce on zgodzić się, że w człowieku wcale nie zawsze przeważa dobro i piękno - i w imię wielkich wartości humanizmu gardzi „milczącą większością”, wiedząc, że ta milcząca większość ma dla niego podobne uczucia. Dlatego Pan Cogito jest postacią niezwykle heroiczną, gotową do wszelkich poświęceń w imię wyznawanych ideałów i dlatego tak różni się od bohaterów Konwickiego dalekich od wszelkiego heroizmu
przy tym poszukujących takiego humanizmu, który by akceptował ludzi takimi, jakimi są. Nie darmo ich największym bodaj problemem jest poszukiwanie integracji (zob. s. 140 i następne) z innymi ludźmi, nie darmo ich postawa jest nacechowana współczuciem i chęcią zrozumienia innych - a przecież tout comprendre c’est tout pardonner.


77. Zwróćmy uwagę, że cytowane credo hrabiego jest tu zarówno deklaracją dekownika, jak i wyznaniem egzystencjalisty. Poza tym warto pamiętać, że wypowiadane jest ono przez przedstawiciela pokolenia, które doświadczyło alienacji wielu wartości, które nagle zaczynały stawać się swoimi antytezami.

78. Zwrócił na to uwagę Wilhelm Mach w recenzji Przeczytaj „Dziurę w niebie”, „Nowa Kultura” 1959 nr 33, przedr. w: tegoż, Szkice literackie, 1.1, Warszawa 1971. W recenzji tej Mach podkreśla: „Monografia rzeczy, wyglądów, obyczajów nie jest celem utworu (...)”.

79. Cytowane credo hrabiego jest tym ważniejsze, że tożsame ideowo przemówienie wygłasza w Zwierzoczłekoupiorze kolega i antagonista głównego bohatera - Bawół. Zob. (Z. 128) oraz s.106107 niniejszej pracy).


80. Nie udało mi się znaleźć recenzji Sennika współczesnego, w której zwrócono by uwagę, że postawa hrabiego jest równie plebejska, jak deklarowane przez niego pochodzenie, że nie jest ona wcale typowa dla polskiego arystokraty w okresie ostatniej wojny.
Warto również podkreślić, że nazwisko hrabiego w Senniku: ród Paców, jak podaje Niesiecki w swoim herbarzu, wywodzi się od włoskiej arystokratycznej rodziny Pacciusów, którzy przybyli do Polski prawdopodobnie w XVI w., jest to więc jedna ze znakomitszych polskich rodzin artystokratycznych. Jednocześnie jednak słowo „pac” oznacza wielkiego szczura i w tym znaczeniu używa go Konwicki w Dziurze w niebie. W dodatku hrabia ma wystające żółte zęby, co wzmaga podejrzenia, że pisarz chciał w jego postaci zmieścić i arystokratę, i szczura.

81 Fragment ten będziemy jeszcze cytować (zob. przypisy 116 i 173); do takiego postępowania zmusza nas zarówno przyjęta metoda analizy, jak też i fakt, że tym samym zdaniom Konwickiego na różnych piętrach odbioru jego powieści przyporządkowane są różne znaczenia.

82 Krytyka opacznie rozumiała cytowane tu zakończenie Sennika współczesnego jako wyraz optymizmu, twierdząc, że jest ono świadectwem uwolnienia się przez narratora od dręczących go zmor i koszmarów. Stefan Żółkiewski twierdził nawet (Ballada polska, dz. cyt.; zob. przypisy 10 i 56 niniejszej pracy), że oznacza ono, iż Paweł z nowymi silami weźmie się do budowy socjalizmu. Zwróćmy uwagę, że tak na pozór optymistyczne zakończenie poprzedzone jest przygotowaniami bohatera do samobójstwa, do rzucenia się pod pociąg:
„Więc stanąłem na dwóch blachach, co nieustannie tarły się o siebie w jakiejś niezrozumiałej walce i zapatrzyłem się na ten bury kęs przestrzeni ograniczony krawędzią wagonów i ruchliwymi żądłami buforów. Uciekając do tyłu. podkłady i kanciaste kamyki szutra zlewaly się w jedną puszystą, miękką, emanującą ciepłem całość. Patrzyłem na ten dywan królewski, kuszący wygodą i odpoczynkiem, wytchnieniem w dalekiej podróży, schylałem się wolno nad nim jak nad łąką o wiosennej porze, łąką przepełnioną zapachami traw, ziół i ziemi urodzajnej. Już czułem pod sobą sprężystą gibkość przekornych łodyg, już obejmował mnie zdrowy chłód torfowej wilgoci, już słyszałem krzyk ptaków witających nabrzmiały życiem nowy dzień” (S. 342).
Widzimy z tego, że nie ma u Konwickiego wyzwolenia z dręczących koszmarów, nie ma rozwiązania nabrzmiałych problemów innego niż śmierć.
Przypomnijmy w tym miejscu, że wbrew sugestiom Żółkiewskiego uznaliśmy pociąg, którym Paweł wyjeżdża z doliny, za repatriacyjny; repatriacja, przymusowe porzucenie ojczyzny, to przecież w jakimś sensie - właśnie śmierć.


83 Stwierdzenie to jest o tyle nieścisłe, że w dolinie tej toczyła się akcja i dawniejszych książek Konwickiego; dopiero jednak w Dziurze w niebie mógł pisarz podjąć próbę zupełnie osobistego dokonania tej konfrontacji, próbę niezawisłą od politycznych założeń mających na wszystko gotowe recepty. Szerzej na s. 92 - 95 i 143 niniejszej pracy.

84. Dlatego właśnie, jak już podkreślaliśmy, Konwicki uderza w narratora, chcąc przekroczyć jego ograniczenia. Nie czyni te¬go jednak przez wprowadzenie kilku równoległych narratorów, oddanie narracji w ręce różnym bohaterom, w ten sposób bowiem zamieniłby jego (zapewne ograniczoną) perspektywę dziej ograniczonych. Taka zmiana byłaby przecież tylko zmianą ilościową, a nie jakościową!
Dlatego też - jak stwierdziliśmy w przypisie 54 - Konwicki operuje narracją monofoniczną, prowadzoną jednak przez narratorów świadomych polifoniczności świata, lub też tak zdepersonalizowanych, że mówiących różnymi - chociaż własnymi - głosami.

85. Nawet wprowadzenie kilku narratorów, jakkolwiek jest oczywiście poszerzeniem perspektywy - wiąże pisarzowi ręce bardziej, niż poetyka stosowana przez Konwickiego. Można by stawiać hipotezę, że poetyka ta jest pewnym postępem w stosunku do stosowania mowy pozornie zależnej: narrator może w każdej chwili przemówić głosem dowolnej postaci powieści, ta bowiem bez reszty mieści się w nim Jak bowiem stwierdziliśmy (por. s. 20 - 21 niniejszej pracy) świat przedstawiony jest tu elementem bohatera.