Wspomnienia

Warszawa, niedziela 30 lipca
Dziś całe popołudnie z Adamem. Po przyjściu do mnie oświadczył:"Po raz pierwszy od roku jestem naprawdę szczęśliwy”. Dopiero na ulicy opowiedział mi w największej dyskrecji, że uczestniczył wczoraj na Śnieżce wraz z Jackiem Kuroniem i Antonim Macierewiczem w spotkaniu z przedstawicielami Karty 77, Vaclavem Havlem i Martą Kubiszową. Było to niewątpliwie pierwsze wydarzenie historyczne przekraczające znaczeniem moralnym wszystko, co było dotąd. Jest po tym tak zmęczony, że z trudem się porusza. Nie dziwię się!

Warszawa, wtorek. 1 sierpnia
Niepokoje na wsi w związku z niesprawiedliwymi postanowieniami prawa o emeryturach dla rolników (składki muszą płacić wszyscy, ale o przyznaniu emerytury decydować będzie wysokość dostaw dla państwa). Odmowy płacenia składek. Strajk w dostawie mleka kilkunastu wsi. Powstaje komitet obrony praw chłopskich (KOR otrzymał o tym oficjalne zawiadomienie).
Wspaniały artykuł Jana Walca w pierwszym numerze"Krytyki"¹, Andrzej Braun, Polskie Porozumienie Niepodległościowe, to erupcja publicystyki politycznej na najwyższym poziomie, jakiej nie było od roku 1956.
W telewizji pokazywano spotkanie Jaroszewicza z jakaś ważną delegacja algierską. Obecny był poseł Wojciech Żukrowski. Czyżby pan poseł, stwierdziwszy, że nie ma szans zostać prezesem ZLP, znowu wracał w dyplomaty? W związku z uchwałą Sejmu o podjęciu regulacji Wisły, po Warszawie krąży dowcip:"Nurt będzie ten sam, tylko koryto szersze”.
Andrzej Czuma zgłosił się do KOR-u o pożyczenie (pod słowem honoru) pewnej sumy dla ROPCiO (prawdopodobnie na wydawanie"Opinii”). Pożyczkę otrzymał.
Znowu krążą pogłoski o wymianie pieniędzy. W przedsionkach banków dewizowych przedstawiciele tychże banków wykupują dolary i bony dolarowe po czarnorynkowej cenie stu pięćdziesięciu złotych za dolara.
(...)
Warszawa, środa 20 grudnia
Ludzie z KOR-u uważają, że nastąpi teraz pewne zelżenie kursu wobec intelektualistów i literatów, natomiast cały wysiłek władz będzie skierowany na przerwanie powiązań między inteligencją a chłopami i robotnikami oraz między stolicą a prowincją.
Irena Nowakowa miała drugi wylew. Istnieją niewielkie szanse utrzymania jej przy życiu.

Warszawa, czwartek 21 grudnia

(...) Przedstawiciele organizacji partyjnej ZLP, Andrzej Wasilewski i Wacław Sadkowski, odbyli rozmowę z Janem Walcem w myśl wytycznych zjazdu ZLP. Obiecywano mu wydanie pracy doktorskiej, przyznanie stypendium itp., byle przestał współpracować z niezależnymi wydawnictwami, bo"nie wypada, aby polski literat przyjmował brudne pieniądze z zagranicy”. Walc odpowiedział:"Pieniądze wspierające niezależne wydawnictwa pochodzące od Polonii amerykańskiej, a więc z tego samego źródła, z którego płyną pieniądze na odbudowę Zamku Królewskiego i inne cele społeczne. Ale wtedy nie uważa się ich za «brudne»”.
Szał przedświątecznych zakupów. Wszędzie olbrzymie kolejki, najdłuższe po ryby. Ale najważniejszej ryby w ogóle nie ma. Chyba po raz pierwszy od sześćdziesięciu lat warszawiacy będą świecić Wigilię bez tradycyjnego śledzia (...)

Warszawa, sobota 20 stycznia 1979
Dwa rewelacyjne artykuły w dziesiątym numerze"Głosu”. Felieton Jana Walca Czy Polacy mogą się wybić na niepodległość². (niepodległość w praktyce władz PRL). Walc to naprawdę znakomity publicysta. Prawie zawsze trafia w dziesiątkę.
Artykuł miesiąca: 17 września 1939 roku Leopolda Jerzewskiego (prawdopodobnie pseudonim, za którym kryje się wybitny historyk). Przejmujący obraz zupełnej indolencji ostatniego rządu Polski niepodległej Gdyby przyszedł po nich rząd nieco lepszy — zostaliby skazani na wieczną pogardę. Ale że rządy następne były rządami agenturalnymi — tamtych nieoficjalna opinia publiczna coraz bardziej usprawiedliwia, a nawet wręcz gloryfikuje jako symbol niepodległości Jaka szkoda, że"Głos” ma tak mały zasięg czytelniczy(...)

Warszawa, czwartek 25 stycznia 1979
Skończyłem sześćdziesiąt siedem lat.
Zbyszek Romaszewski pojechał sobie najspokojniej z"Orbisem” do Moskwy i miał tam kilka spotkań z profesorem Sacharowem. Fakt wprost trudny do uwierzenia. Tym bardziej że jadący z nim jakiś"patriotyczny” dyrektor zadenuncjował go przed radziecką strażą celną jako członka KOR-u.
Wieczorem Romaszewscy przyszli do nas. On opowiadał o swojej podróży, ona wpatrywała się w niego z uwielbieniem. Byli do godziny drugiej trzydzieści w nocy.

¹ [przyp.red. strony] patrz: - Bibliografia: Walc Jan, Medaliony, "Krytyka” nr 1, 1978, - Indeks: Biała Księga
² [przyp.red. strony] patrz - Bibliografia: Walc Jan, Czy Polacy mogą się wybić na niepodległość

N.: Zakładamy więc, że rzadko autor ma do czynienia z rzeczywiście obiektywną krytyką. A co wtedy, gdy napotyka już takie omówienia, których obiektywności podważyć się nie da? Jak Pan na przykład odebrał książkę, którą napisał o Panu Jan Walc? Czytałem ją w maszynopisie w Instytucie Badań Literackich PAN i wydała mi się bardzo sensowna. Może Pan wie, jakie są jej losy?

K.: Od wielu lat wywalają tę świetną książkę z różnych wydawnictw. Słyszałem, że w końcu Walc zdecydował się opublikować ją w Kulturze w Paryżu. A co mogę powiedzieć o tej pracy doktorskiej? Myślę, że ona mnie w jakiś sposób przestraszyła, bo zostałem w niej zdemaskowany i przenicowany. Chciałbym być w swoich wewnętrznych mechanizmach mniej rozpoznawalny. Życzyłbym sobie być niespodzianką, atrakcją, a nie podlegać automatyzmom. Oczywiście trochę się tutaj kryguję, bo przecież nie do koń- ca zostałem w tej pracy rozebrany, lecz przyznaję, że pewne wnioski mnie zaskoczyły. A zatem tego typu krytyk albo raczej czytelnik może być niebezpieczny dla biednego autora.

N.: Pan mówi, że poczuł się złapany za rękę przez Walca. Ale przecież krytyk tworzy siatkę pojęciową i wizerunek autora, który może objąć tylko pewną fazę. On nie łapie jaszczurki, lecz tylko jej ogon. Pisarz zawsze podąża dalej, odcina się od dotychczasowego dorobku, wprowadza nowe elementy, a nawet może wręcz zaprzeczyć całej swojej dotychczasowej twórczości.

K.: Tak jest, świetnie to Pan powiedział. Skąd też obawa w krytyku, który boi się tego, co zrobi mu autor. (…)

Janka poznałam chyba w lutym 1968 roku, przedstawił mi go kolega z polonistyki, którego najlepiej zapomnieć, bo marnie się zapisał w historii. Ale miał zasługę, bo nas poznał.
Potem zaczęły się wydarzenia marcowe. Byłam członkiem komitetu strajkowego który zarządzał i koordynował kolejne formy oporu – wiece, strajki, okupacje uczelnianych budynków.

Komitet znalazł się między dwiema siłami - coraz bardziej zdeterminowanymi studentami, a władzami Uniwersytetu, które nas uświadamiały jakie mogą być skutki narastającego radykalizmu – nie tylko wyrzucenie najaktywniejszych uczestników, ale i użycie siły, pacyfikacja, rozwiązanie wydziałów, zamknięcie uczelni, paraliż nauki. Sprawiało to oczywiście, że Komitet stawał się bardziej wyważony, a masy studenckie coraz bardziej kategoryczne w żądaniach. I odbywał się w Audytorium Maximum wiec, na którym spór szedł bodaj o to, czy dać władzom państwowym 48 godzin na spełnienie postulatów z rezolucji, czy 12. A jak nie – to strajk okupacyjny. Komitet proponował dwa dni, a sala szalała. Kolejni mówcy wyzywali nas od kunktatorów, którzy oderwali się od wzburzonych słusznie mas, a najbardziej gardłował niedawno poznany Janek Walc.
W którymś momencie padł wniosek, żeby zastraszony najwyraźniej Komitet uzupełnić nowym przedstawicielem studentów – i sala wybrała Janka. Ruszył ku nam gdzieś z XX rzędu.
Opowiadał później, że kiedy szedł przez aulę w burzy oklasków – zmieniała mu się świadomość, koło V rzędu czuł się już przytłoczony odpowiedzialnością i za studentów, i za Uniwersytet. Dołączył do nas i ustaliliśmy, że czekamy ze strajkiem dwa dni.
Nikt oczywiście na nasze postulaty nie odpowiedział, strajk okupacyjny się odbył, dziesiątki studentów zostały relegowane, rozwiązano kilka wydziałów, spacyfikowano naukę polską na lata.

Ale zanim to wszystko się stało, wkrótce po strajku, zostałam zgarnięta z ulicy i zawieziona do Pałacu Mostowskich gdzie kazano mi czekać na korytarzu, a tam już siedział Janek z miną niewesołą. Zdążyłam dać mu czekoladę, którą jakaś popierająca nas osoba wetknęła mi rano do kieszeni – i rozdzielono nas.

Kiedy spotkaliśmy się po wyjściu z więzienia – byliśmy już starymi przyjaciółmi, mimo że przedtem zetknęliśmy się dwa razy.
Janek mawiał, że połączyła nas czekolada.

Kilka powodów, dla których nie potrafię napisać nic rozsądnego o Janie Walcu.

Ze strachu. Jeśli szanuję prawo do repliki i mógłbym dopuścić w wyobraźni, że Janek będzie pisał o mnie, pozostałyby mi tylko rozważania sposobów popełnienia samobójstwa, a zapewne i te przerwane apopleksją.

Nadziei, abym w grzechach moich, znalazł się w pobliżu Mickiewicza i Iwaszkiewicza, nie miał bym żadnych. A i na przebaczenie obok Broniewskiego.
Z nieumiejętności. Pisania. Bo gdybym umiał malować obrazki, ale koniecznie ruchome, to kto wie.

Już samo sięganie przy Janku po jakiekolwiek przyrządy służące do wytwarzania liter – ołówek, pióro, długopis, maszynę – byłoby bezczelną chęcią zatrudniania go przy poprawianiu. Ale należy mu się chyba spokój.

Z lenistwa. Ciała i myśli. Błogości bezruchu i uciekania od spraw najtrudniejszych.

Z przekonania, że słowem można zabić, ale wskrzesić nie można.

Z tchórzliwej niechęci do bitki. Z kimkolwiek. Nawet za słuszną sprawę.

I z tysiąca innych jeszcze powodów, czyniących mnie niezdatnym do przywołania CZŁOWIEKA WYRÓŻNIAJĄCEGO SIĘ spośród wielu i niepodobnym trochę inaczej, niż inni są do siebie niepodobni.

Marna to pewnie pociecha dla tych, którzy mało ufają w pośmiertną nagrodę, ale Janek Walc doczekał się na swoim pogrzebie najmądrzejszych i najpiękniejszych słów wypowiedzianych przez kalwińskiego pastora Bohdana Trandę. W nich było, nie dosłownie - ale że Bóg kocha najbardziej tych, którzy się przeciw Niemu buntują, kiedy widzą Jego bezradność wobec zła świata.

Janek całym sobą buntował się przeciw złu.

Mielimy to szczęście, ze Jan Walc był naszym profesorem języka polskiego w Liceum im. Stefana Batorego w Warszawie. Od pierwszej chwili kontaktu z Nim, już wiedzieliśmy, ze był to ktoś wyjątkowy!  
Nasz profesor nie tylko znal literaturę, ale również ja rozumiał. Niczym Zinedine Zidane na boisku (w żargonie piłkarskim nazywa się to "wizją z helikoptera"), Jan Walc miał dar globalnej wizji polskiej twórczości literackiej i wyczuwania jej ducha. Dla Niego było to coś bardzo żywego.
  Znakomicie również czuł ducha epoki, do dzisiaj przypominam sobie lekcje, na której mówił nam o pokoleniu beatników, kontestacji i jej przykładach w literaturze amerykańskiej. Bez wątpienia, pozostało to dla mnie najlepszym wspomnieniem w całej mojej edukacji w Liceum..

Był to ktoś bardzo wolny i niezależny, mający bardzo dużo poszanowania dla uczniów. Jak nikt inny potrafił nas również docenić.

Jego obecność w naszym szkolnym życiu była niczym przejście komety. Nie wiadomo skąd się pojawił, nie  wiadomo gdzie zniknął.  Efektem było oczyszczenie atmosfery naszego uczniowskiego życia, powiew ducha wolności. Dla mnie było to coś zaskakująco nowego.

Mariusz Władyszewski, absolwent II Liceum ogólnokształcącego w Warszawie im. Stefana Batorego - matura w 1973r.

Był niewysoki, krępy, duże ciemne oczy, mnóstwo włosów i diaboliczna bródka. Janka było jakoś dużo i głośno, roznosiła go energia. Bez przerwy coś tłumaczył, perorował, śmiał się. Gdy potykał się o jakąś zepsutą rzecz natychmiast zaczynał ją reperować.

Poznałem Janka jeszcze przed 1975 rokiem ale zaprzyjaźniliśmy się naprawdę już w redakcji korowskiego Biuletynu Informacyjnego. Był członkiem redakcji, reporterem i drukarzem Biuletynu. To nie koniec, wiele razy drukowaliśmy Biuletyn u niego. Mieszkał wtedy z Joasią i dwójką dzieci w dużym rodzinnym domu w Podkowie Leśnej. Mieli tam przestronną piwnicę i gdy nie mogłem znaleźć lokalu na druk maszyna i papier jechały do Walców.
Broniłem się przed tym jak mogłem, bo to rzeczywiście już była wyjątkowa bezczelność - Janek oficjalnie podpisywał Biuletyn, a wszyscy wiedzieli, że go drukuje z Zenkiem Pałką. O lokale do druku nie było jednak łatwo, nie wielu mieliśmy wtedy znajomych z własnymi domami, więc drukowaliśmy u Walców wiele razy. Janek bardzo to lubił, wygodnie było, a w dodatku on jakby czekał, że w końcu wkroczą. Wiele razy odgrywał przed nami powitanie: „Proszę Panowie, proszę. Tu w czasie okupacji ukrywało się kilku Żydów, może znajdziecie jeszcze jakiegoś.”

Przyszli w końcu, ale już było po robocie i znaleźli tylko plamy po farbie.

Nie był człowiekiem kompromisu, nie rozczulał się nad ludzkimi słabościami czy uwikłaniami w reżim. Osądzał radykalnie, tak też pisał. Jedna z największych kłótni w redakcji BI wybuchła o tekst Janka po śmierci Iwaszkiewicza. Potraktował go wyjątkowo brutalnie, a myśmy uważali, że o wielkim poecie i pisarzu tak nie można. Nie łatwo było zresztą Janka ocenzurować. Jeden ze swoich odrzuconych przez redakcję tekstów przepisał na matrycę i wydrukował z Biuletynie jako dodatek „Wolnej Oficyny Wałkowej”.

Nie było w nim na szczęście złości czy nienawiści, więc nie zawsze był konsekwentny. Na przykład zaatakował bardzo ostro Borowskiego w swojej pracy habilitacyjnej za uwikłanie w stalinizm, ale Broniewskiego, autora wierszy o Stalinie, kochał, bo kochał jego wiersze.

Okrągłostołowego kompromisu z czerwonymi chyba nigdy do końca nie zaakceptował. Może i rozumiał racjonalność takiego rozwiązania i nie oskarżał swoich przyjaciół o zdradę, ale to przecież miało być inaczej. Jakoś bardziej literacko. Gdzie tu upokorzenie przegranych i tryumf zwycięzców?

Odszedł gdy jeszcze nie rozgorzały na dobre lustracyjne polowania i nikt nie myślał o IV RP. Gdy myślę o Janku zawsze zadaję sobie pytanie, gdzie by był dzisiaj.
9 lipca 2013
Seweryn Blumsztajn

Ktoś bliski nieżyjącemu od ponad dwóch lat Janowi Walcowi dostarczył mi jego nie drukowany dotąd szkic o Władysławie Broniewskim. Nie jest to pierwszy tekst, jaki krytyk-antykomunista napisał o komunistycznym poecie. Dwa wcześniejsze ukazały się w czasopismach drugiego obiegu.
Pierwszy — pt. „Ja doszedłem tam, dokąd szliśmy” (parafraza linijki z wiersza Broniewskiego „Mannlicher”: „nie doszedłem tam, dokąd szliśmy »)—w „Zapisie” nr 12, datowanym na październik 1979 r.

Zdumiewająca sprawa: publicysta tak zazwyczaj bezwzględny, nieskłonny do wybaczania wielkim pisarzom jakichkolwiek oznak małości, demaskator pastwiący się bezlitośnie nad Iwaszkiewiczem, Gałczyńskim, Borowskim, Broniewskiemu nie to żeby „pobłażał”, jego po prostu odczytywał w odmiennej aurze: przywiązania i serdecznego uznania.

Czytał go, jak niegdyś — co wyznawał obecnie — urzeczony poetą chłopiec, nie przyjmujący do wiadomości aktualnie politycznego „wydźwięku” wielu spośród tych wierszy, lecz wrażliwy na głębszy nurt ideo i poezjotwórczy, na jakiś trwały pierwiastek szlachetnej, patriotycznej emocji. Pozwalało to nawet w poemacie o Karolu Świerczewskim wzruszyć się przypomnieniem, że

wszędzie, gdzie walczą wolni o chleb i o warsztat pracy,
tam krwawymi drogami wojny maszerują z innymi Polacy,

tym bardziej zaś identyfikować się z niepokornym gestem w rodzaju:

my mamy sztywne karki, kłaniać się uczono nas długo,
aż urwał się kańczug carski, aż wyleźliśmy spod kańczuga,

niezależnie od słabiej przemawiających do wyobraźni fragmentów wiersza sławiącego rewolucję rosyjską.
Do własnego uwięzienia na Mokotowie za udział w marcowym proteście roku 1968 student Walc czuł się przygotowany przez romantyków polskich — i przez Broniewskiego.

Szkic z „Zapisu” znalazł się następnie w „Wybieranym” — pierwszej książce autora, wydanej w ramach Biblioteki „Krytyki” w roku 1989. Wybór poprzedzało motto z Broniewskiego: „Szedłem. Iść będę. Idę” oraz poświęcenie: ,,Ludziom, którzy szli razem z nim”. Dokąd szli, zdaniem Walca? No przecież, że nie na akademię Towarzystwa Przyjaźni Polsko-Radzieckiej!

W tymże roku 1989 powstał „Płaszcz żołnierza polskiego”, wydrukowany w „Kulturze Niezależnej” nr 59 (1990) i przedrukowany w legalnym już tomie „Wielka choroba” (Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne 1992). To jest właśnie książka, w której krytyk (i historyk literatury, bohaterami bowiem jego odbrązowień, obok pisarzy współczesnych, są tu Adam Mickiewicz i Stefan Żeromski) najsurowiej i z największym sarkazmem potraktował wybitnych twórców.

Również esej o Broniewskim nie jest tym razem jedynie wyznaniem trwającej wciąż fascynacji, lecz próbą krytycznego spojrzenia na pewien rozdział twórczości poety, rozpoczęty wiosną 1939 „Bagnetem na broń” i kontynuowany kilka miesięcy później, w sowieckim już Lwowie, dwoma nie dopuszczonymi do druku wierszami: „Żołnierz polski” i „Syn podbitego narodu”. Szczególnie ten ostatni utwór wprawia krytyka w zakłopotanie, a nawet — jak pisze — „w stan kompletnej bezradności”. Jednakże i w tym przypadku Walc zdąża do korzystnej dla poety interpretacji zawartych w jego utworach niejednoznaczności i stwierdzając, że okrzyk

chcę, żeby z gruzów Warszawy
rósł żelbetonem socjalizm,
chcę, żeby hejnał mariacki
szumiał czerwonym sztandarem

nie był zwykłą „deklaracją lojalności wobec zwycięzców” (fakt, że dla nich samych, jak świadczą protokoły aresztowanego przez NKWD Broniewskiego, wiersz ten był wielce podejrzany i „niesłuszny”), dociera w końcu do konkluzji, że ,,lewicowość Broniewskiego jest wallenrodyczna — a sposób, w jaki ją głosi, demaskuje wszelkich Krzyżaków”. I dalej: ,,Jego socjalizm, jego czerwony sztandar ma jakby zupełnie inny kolor, bo tyran drży, że niesie on zemsty grom, ludu gniew, wolności rzucając siew”.

„Cóż po poecie w czasie marnym” jest więc wyraźną i konsekwentną kontynuacją tamtych tekstów z roku 1979 i 1989 — i dorosłym potwierdzeniem owego dziecięcego i młodzieńczego zauroczenia jedyną w swoim rodzaju nutą w poezji polskiej XX wieku — czysto brzmiącą wbrew uwikłaniu w iluzje i pomyłki epoki, formacji, życiorysu artysty. Da się ją usłyszeć, gdy ktoś słuchać potrafi, jako odrębną i dużo więcej ważącą od okoliczności, które nierzadko mąciły (i nadal mącą) jej odbiór. Tym, który potrafił, okazał się oto Zoil swojego pokolenia, „młody gniewny” antykomunistycznej opozycji i prasy podziemnej.

Co tu ukrywać — i mój sentyment do Broniewskiego nie minął z wiekiem; i choć nie zaryzykowałbym pewnych diagnoz (na przykład o wallenrodyzmie poety), nie czuję się powołany do ich podważania.

Dostrzegam natomiast coś przejmującego i krzepiącego w tym, że surowy, agresywny krytyk potrafił raptem odłożyć na bok swoją zasadniczość i dać się zagarnąć fali wdzięczności dla pokochanego niegdyś autora, potrafił pozostać wierny intuicji dziecięcej — kto wie, może naprawdę trafniej niż badacza szkiełko i oko odczytującej sensy poezji.

Nie wiem, jakie było konkretne przeznaczenie tego szkicu, ale prawdopodobnie został on przygotowany w związku ze zbliżającą się kolejną rocznicą śmierci Władysława Broniewskiego.

Tego właśnie dnia — 10 lutego 1993 roku — umarł czterdziestoczteroletni Jan Walc.